Тема исследовательской работы «Тоонто нютагаймни уһа мүрнүүдэй, нуурнуудай нэрэнүүд»

МУНИЦИПАЛЬНОЕ БЮДЖЕТНОЕ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ
«БАРАГХАНСКАЯ СРЕДНЯЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА»

_________________________________________________

671642, Республика Бурятия, с. Барагхан, ул.Ленина, 35. Тел. 8(30149)92-2-94

e-mail: baraghanschool@yandex.ru

Районная научно – практическая конференция «Первые шаги в науку» среди учащихся 2-4 классов, посвященная 75-летию Курумканского района и 95-летию МБОУ «Элысунская ООШ»

Секция «Буряад хэлэн»

Тема исследовательской работы

«Тоонто нютагаймни уһа мүрнүүдэй, нуурнуудай нэрэнүүд»

Выполнил: Сандаков Цыденжап, учащийся 2 класса

МБОУ «Барагханская СОШ»

Руководитель: Очирова Валентина Намуевна,

учитель начальных классов

Барагхан

2019

Шэнжэлэлгын сэдэб

«Тоонто нютагаймни уһа мүрнүүдэй, нуурнуудай нэрэнүүд»

Түсэб:

1. Оролто үгэ.

1.  Баян даа минии тоонто нютаг!
2.  Шэнжэлэлгын ажалай зорилго.

2. Гол удха.

1.  Бархан нютагаймни уһа мүрнүүдэй, нуурнуудай нэрэнүүдэй удха,түүхэ.

3. Түгэсхэл.
4. Хэрэглэгдэһэн литература.

1. Оролто үгэ

Хүн бүхэн өөрын түрэһэн нютагтай. Хүн хаанашье ябахадаа, тоонто нютагаа дурдажа, дуулажа ябадаг.

Минии тоонто нютаг – Бархан нютаг болоно. Нютагни Бархан уулын хормойдо, хоёр хадын хоорондо оршодог. Үзэсхэлэнтэ һайхан байгаалинь жэлэй ямаршье сагта һайхан: уужам тала дайда, үдхэн хүбшэ тайга, сэбэр уһатай гол мүрэнүүд, зунай халуунда хайладаггүй саһан оройтой хада ууланууд, бурьялма халуун аршаанууд…

Нютагаймни хада ууланууд, уһан мүрнүүд, нуга, буусанууд өөрын нэрэтэй юм. Эдэ нэрэнүүдые эртэ урда сагта элинсэг хулинсагууднай үгэһэн байна. Тэрэ нэрэнүүдынь мүнөөшье болотор үлэһэн байна. Бидэ үдэр бүри тэдэниие нэрлэнэбди. Юундэ иимэ нэрэнүүдтэй болоо гээшэб? Хэн тэрэ нэрэнүүдые үгөөб? Иимэ асуудалнуудта харюу үгэхын тула шэнжэлэлгын ажал хээб.

Шэнжэлэлгын ажалай зорилго:

Бархан нютагайнгаа уһа мүрнүүдэй, нуурнуудай нэрэнүүдэй удха тайлбарилха.

2. Гол удха.

Уһанһаа үнэтэй юумэн бии юм гү? Хүн түрэлтэн, амитан бүхэн, дэлхэйн ургамалнууд уһагүйгөөр ажа амидарха юм гү?  Уһа уужа бидэ ундаа харяанабди, уһаар эдихэ хоолоо бэлдэнэбди, уһанай хүсөөр ариг сэбэр ябанабди. Бүхы дэлхэйн амитад уһа ууна, зунай халуунда уһанда орожо һэрюудэнэ. Ургамалнууд уһагүйгөөр удаан байжа шадахагүй.

Бархан нютагни уһа мүрнүүдээр, нуурнуудаар ехэ баян юм. Минии нютагай баруун, зүүн талада хадын горхонууд урдадаг. Эдэ горхонууд аяар хадын оройһоо эхи абажа, тунгалаг сэбэр уһаяа мандаа асарна. Уһаниинь жэлэй ямаршье сагта аргагүй хүйтэн байдаг. Олон айлнууд эдэ горхонуудһаа уһаяа абажа амидардаг юм.

Балагун гэжэ нэрэтэй бууса Барханһаа 2 модондо оршодог. Баһал иимэ нэрэтэй уһан энэ буусын хажуугаарнь урдадаг. Юундэ «Балагун» гэжэ нэрэтэй болоо гээшэб? Нютагай наһатай хүнүүдһээ асуухадамни, иимэ харюу үгэһэн байна: «Балагун» гэхэдээ «балга уһан» гэжэ хэлэхэдэ болохо. Балга уһанһаа эхи абажа, энэ «Балагун» гэжэ урадхал уһатай горхон мүнөөшье урдана. Хэды олон хүнүүдые ундалуулһан, үхэр малые, амитадые һэрюудүүлһэн горхон болоноб. Зунай сагта Балагунай эрьедэ ерэжэ олон хүн зон уһанда шунгадаг юм. Бишье нүхэдөөрөө оло дахин эндэ шунгаһан, наадаһан байнаб.

Барханай урда талада Боролдой гэжэ нэрэтэй нуур бии юм. «Боролдой» гэжэ нэрэнь «боро» гэһэн үгэһөө удхатай гэжэ тухайлнаб. Энэ нуурнай загаһаар ехэ баян юм. Тэндэ иимэ загаһад амидардаг: хөөлэнтии, сурхай, алгана, ялаагана, сом гэхэ мэтэ.

Саашаа ябахада, «Саранхуур» гэжэ нэрэтэй нуур оршоно. Урдандаа манай Бархан нютагнай «Саранхуур» гэжэ нэрэтэй байһан юм. «Саранхуур» - «хараани газарта һуури» (харагдаад байһан газар) гэһэн удхатай.

Бархан нютагһаа баран урайгшаа ошоходо Мүргэн гэжэ урадхаал уһатай горхон урдадаг. «Мүргэн» гэжэ нэрэнь,  нэгэдэхеэр «мүрэн» гэжэ үгэһөө гараад, олон жэл соо «мүргэн» гэжэ нэрэтэй болоо гэжэ багсаагдана. Хоёрдохёор, «мүргэлтэй» газар гэһэн удхатай байгаа гү гэжэ һанагдана.

Мүргэнһөө саашаа Барханаймнай заимканууд эхилдэг. Сөөрмэг гэжэ ехэ һонин нэрэтэй урадхаал уһан урдадаг. «Сөөрэм» - ород хэлэнһээ оршуулхада «пруд, водоём».

«Гарам» гэжэ урадхаал уһан бии. Юундэ иимэ нэрэ үгтөө гээшэб? «Гар», «гараха» гэһэн үгэнүүдһээ эхитэй гэжэ һананаб.

Урда хадын хормойдо Хүнтэйн тала дайда холоһоо харагдана. Үргэн талада надхама баян таряа ургуулжа, хүн зоноо, үхэр малаа тэжээһэн Хүнтэймнай эхэ мэтээр һанагдана. Хүнтэй дээрэ Нүхэ нуур бии. «Нүхэ нуур» гээшые «нүхэн соо байһан нуур» гэжэ оршуулагдана.  Энэ нуур дээрэ хун шубууд амидардаг. Хабартаа байгаалиин нойрһоо һэрихэдэ хун шубууд дулаан оронһоо бусажа ерэдэг. Энэ һайхан «Бурханай шубууд» манай Нүхэ нуурта дальбараануудаа дэбжээдэг.

Саашаа ябахада «Ехэ нуур» гэжэ нэрэтэй нуур дайралдаха.  Тэрэ ехэ газар эзэлһэн хадаа иимэ нэрэтэй болоо ха юм.

Ехэ нуурай баруун талада Зуун-Худагта, Баруун-Худагта гэжэ нэрэтэй нуурнууд бии. Эдэ нуурнууд зарим газартаа худагай уһан шэнги яһала гүн уһатай. Тиимэһээ «Худагта» гэжэ нэрэтэй болонхой.

«Сагаан нуур» гэжэ нуур соо элдэб үнгын загаһад бии.  Энэ нуур «Сагаан» юундэ иимэ нэрэтэй болооб гэхэдэ, тэрэ нуурай эрьеэр сагаан үнгэтэй хужар (солончак) ургадаг. Энэ нуурнай холоһоо харахада сагааржа харагдадаг.

Баргажан ехэ мүрэмнай Боолон-Түмэрһөө эхи абажа, Байгал далай тээшээ мушхаран урдана. Энэ ехэ мүрэмнай манай Барханай урда захаар урдадаг. «Баргажан» гэжэ нэрэ «барга», «барга баатар» гэжэ үгэһөө гаранхай.

3. Түгэсхэл

Шэнжэлэлгын ажал хээд байхадаа, иимэ дүнгүүдые гаргабаб:

1. Тоонто нютагни ямар баян, заха хизааргүй нютаг гээшэб!
2. Нютагаймни уһа мүрнүүдэй, нуурнуудай нэрэнүүд Эхэ ороноймнай түүхэтэй, байгаали соо боложо байһан хубилалтануудтай, арад зоной ажабайдалтай холбоотой.
3. Нютагаймни уһа мүрнүүдэй, нуурнуудай нэрэнүүдые элинсэг хулинсагууднай үгөө, мүнөөшье болотор эдэ нэрэнүүдынь нэрлэгдэжэ байна.

Хэрэглэгдэһэн литература:

1. Г.Э. Дамбаев, В.Д. Цыренов, Х.А. Бадмаев «Обновленный улус». – Улаан – Үдэ: бурятское книжное издательство, 1978.
2. Информационный исторический буклет. Составитель Дармаев В. У., с. Барагхан, 2013.