Исследовательская работа "Традиции Иштии-Хемцев"
Вложение | Размер |
---|---|
![]() | 556.77 КБ |
Муниципалдыг бюджеттиг ѳѳредилге чери
Иштии-Хем сумузунуϗ ортумак школазы
Муниципалдыг район «Улуг-Хем кожуун Тыва Республика»
Эртем-шинчилел ажылы:
«Иштии-Хем суурда бойдус камгалаар чаϗчылдары »
Ажылды кылган ѳѳреникчи:
Иштии-Хем ортумак школазыныϗ
8-ки клазыныϗ ѳѳреникчизи
Балчынмай Аюша База-ооловна
Эртем башкызы:
удуртукчузу Кыргыс К.А.
Иштии-Хем 2019
Сѳзүглели:
3.1. Анкеталаашкын……………………………………………………...
3.2. Алдын Баштыг чаламаны тургусканы……………………………..
4. Туϗнел кезээ……………………………………………………………..
5. Ажыглаан литература…………………………………………………..
Ажылывыстыϗ сорулгазы:
Иштии-Хем сумузунда бойдусту камгалаар чанчылдарнын катап оттуп турарын ооренип коору.
Даап бодаашкын:
Тыва чоннун бойдус камгалаар чанчылдарнын оттурары дээрге-ле ажы-толду долгандыр турар бойдуска ынак боорун ооредири болгаш кижизидери
Шинчилел ажылынын объектизи—тыва бойдус камгалаарынын чанчылдары.
Салдынган сорулганы чедип алырда, дараазында ажылдарны чоруткан:
Ажылдын практиктиг ужур-дузазы:
Ажылдын материалы:
Чуруктар, видео фильм.
Шилип алган ажылымнын ужур-дузазы.
Бо теманы мен анаа эвес шилип алган мен, чуге дизе 2015 чыл Тыва республикада Тыва чаагай чанчылдар чылы кылдыр чарлаан. Мен бодаарымга бо теманы чазак шын тургускан деп бодаар мен. Амгы уеде—эртем техника хогжээн уеде кижилер бойдусту точеглекчи ёзу-биле ажыглап турар. Чоннарнын бойдуска хумагалыг чанчылдары уттундуруп бар чыдар. Салгалдар аразында харылзаа кошкаанында бооп турар. Бистин сумуда бо чаагай чанчылдарнын катап оттуп турары мени оортуп, аныяк оскенивисти бойдуска ынак кылдыр кижизидеринге бузурээр мен. Ынчангаш чангыс чер чуртугларымга чоргаарланып турар мен..
Бойдус камгалаар чанчылдарны ооренип , оон дугайында материалдарны чыып эгелээримге суурнун торел болуктери , башкылар, чангыс классчыларым база ада-ием дузалаан.
Бойдус шагдан тура бистин ниити бажынывыс. Бистер ында чурттап турар бис ам-даа. Бойдус дыка хээрек, балыгланыычал база ол балыглар кижи-биле сырый холбаалыг бооп турар. (1)
Дедир хайа корнур уевис ам келген. Шаанда бистин ада-огбелеривис бойдусту дыка кадагалаар чораанын, оларнын экологтуг культуразын—ог-булезинге, бодунга, торел аймаанга хамаарылгазындан коруп болур.
Бистин огбелеривис бойдусту бурганга домейлеп чорааннар. Ону оларнын бойдуска хамаарылгалыг чанчылдары херечилеп турарлар. Амгы уеде тургустунуп келген байдалда тываларнын бойдуска хумагалыг чанчылдарын катап оттурары албан аппарган.
Шаандагы кижилер бойдустан чугле бодунга херек чуулдерни ап чораан. Чуге дизе олар кошкун амыдырал чурттап чорааннар—олар боттарын бойдустун кезээ кылдыр коруп, одар-белчиирин камгалап чорааннар. Бойдусту камгалаары—чурттап турар оран-савазын камгалаары биле ден.
Бойдус камгалаар культ—дыка нарын болгаш хой бооп турар. Оларны тыва чон хой-хой, мун-мун чылдарда сагып чорааннаар. Ол чанчылдар чоорту уттундуруп каан турган.(3)
Мен ажылымга чугле Иштии-Хем суурнун чурттакчыларынын сагып чоруур бойдус камгалаар чанчылдарынга доктаайн.
Тыва кижи долгандыр тура шупту чуулдер тынып, чурттап турар деп санап чорааннар. Тыва кижи бойдуска хора чедиери дээрге бодунга хора чедирер деп санап чораан. Олар ыяшты безин кезерде «Кезер дээш кеспедим хереглээш кестим»-деп чалбарааш, кескен ыяжынын орнунга чочагайны хооп каар чорааннар. Бодунга хереглээринден эртир олар ан-мен, балык-байлан олурбес чорааннар. Кандыг-даа ажыл кылырын мурнунда олар бойдустан чопшээрелди ап алыр чорааннар—ак чемин, чажып, чалбарынны номчуп, тейлээр чорааннар.
Бойдустун мындыг объектилерин—айны, хунну, дээрни, черни, сугну, отту бурганчыдар чорааннар. Оларга хамаарыштыр чудулгелерни чудуур чорааннар.
Бистин суурус тайга эдээнде турар. Шагдан бээр торел болуктернин кыштап, чайлап чораан черлеринде оскен бойдустун кайгамчык чараш ыяштарын олар чарашсынып, оларга чудуп, чыл санында дагып чорааннар. Оларнын бирээзи Кунгааларнын торел болуу. Шивээлиг хемнин солагай эриинде оскен Хам Дыт бар. Ол торел аймак чыл санында анаа баргаш чаламаны азып, тейлеп, ак чемин чажып турарлар. Ол уеде ол черге баргаш ол девискээрни аштап, оюн-толгааны эртирип турарлар.
Ол ышкаш Тулуштернин аймаа Артыы-Хем деп черде бичии хемчигештин бажында агып чыдар кара сугну чыл санында барып дагып турарлар. Ол дээрге шагдан тура ол торелдеринин чурттап чораан чери бооп турар. Оларнын огбелери ону дагып чораан деп Куске Валентина Тулушовна чугаан.
Суурувус чоогунда, Иштии-Хем деп хемнин солагай талазында , арга иштииде , даг эдээнден аржаан агып бадып чыдар. Ол аржаанны «Шокар аржааны» дээр. Агып чыдар кара суг бажынын эм-шынарын суурувустун ундезилекчилеринин бирээзи Ондар Данзы-Белек билгеш, анаа ыяштан хоорзаларны чазааш, ол аржаанны ажыткан. Аржааннын эм шынарын улуг эртемден Азат Баласинович Гукосян шинчилээн. Дыка ур уе эрткенде суурувустун баштаар чери ол аржаанны дагыдып, чонну анаа эмненип, аштап-арыглап турарын чагып 5 чыл улуштыр дагаан. Анаа лама башкы ном номчуп, оюн-тоглаа эртирип турганнар.
Иштии-Хем суурнун чурттакчыларынын амыдыралы тайга-тандызы-биле дыка сырыйй холбаалыг. Тайга бисти чемгерип турар- аныны эдин, кежин берип, кат-чимизи, тоору-биле бисти азырап чоруур. Ынчангаш бистер тайгага хамаарылгавыс оске суурларнын чурттактчыларындан ылгалдыг деп бодаар мен. Олардан ангыда тайгаже чайын мал-маганын тайгаладып, семиртип ап турарлар. Бистер Барыын танды Уула тайгазынын сонгу талакы эдээнде чурттап турар бис. Бо тайганын эн бедик черип Чавыдактаар дээр. Ол дыка чараш. Тайга ээзинге чалбарып, тейлеп, бистерже ээ корнурун дилеп, анаа четкен улус ак чеминин дээжизин салып, Тос Оваага дашты немеп чоруурлар. Ол тайгаже чугле эр кижилер унер.
Арга –арыг, тайганы Монгуштар деп торел болук база Ооруг деп черде тайганы дагып турарлар.
Бистин суурнун чурттакчылары отту кончуг хундулеп чоруурлар. Чижелээрге мээн авам-ачам эртенинне оттуп келгеш, эртенги чеиминин дээжизин «От хайыраатым! Бистин ог-булеге экини, кан-кадыкты хайырлап кор» деп дилээш салырлар.
Эртемдээннернин ап турары-биле болза бо чанчыл чер ажыл-агыйы-биле холбашкан деп турар. Мал ажылы сайзырааны –биле ол чанчыл бичии оскерилген бооп турар. Кошкун малчын долузу-биле бойдустан хамаарылгалыг. Мал-маганынын одар белчиирин камнап—чазаг, кузег, чайлаг, кыштаг солуп чорааннар. Чылды хур ажып алыры-биле олар овааны дагып, тайга-танды ээзи ,суг ээзинге тейлеп чорааннар. Амгы-уеде бистин суурда ындыг кошкун амыдыралды Кунгааларнын ог-булези, Даржайларнын ог-булези, Хертектерин ог-булези сагып чурттап чоруурлар. Кунгаалар Шивээлиг хемнин эриинде оваалыг, Даржайлар Хараар Тейде, Хертектер Дагаан Тейде. Оон ынай Кара-Салдар деп торел-болук Сыын-Чурээ дагнын чанында Ээр Тей деп тейни чыл санында дагып чоруурлар.
Сыын-Чурээ дагны 2000 чылда Ак -Хам хам дагаанын соонда ол дагже аныяк оскен—школаччылар унмес аппарган.
Суурувустун чону аас-кежиктиг, тайбын, тодуг амыдыралдыг болзун дээш суурувуста чурттап чоруур Василий Степапнович дээр хам 2011 чылда Доргун деп черде Алдын Баштыг Чалама тургускаш, ында оваа дагылгазын эгелээн. Суурнун чону ол Овааны кылырынга идекпейлиг киржип, тургусканнар. Анаа 7 хам кээп хамнаанннар. Чурттакчы чон ажы-толу-биле шупту барып чалбарып, чараш постерни менгизинин аайы-биле азып тейлеп турдувус. Ону чуге кылган ирги дээш хамдан айтырарымга мынчаар харыылаан: «Чер ээлеринден тайбынны, аас-кежикти дилеп турарывыс ол. Олар биске черле экини бээр дээринге бузуре».
Тыва чоннун бойдус камгалаар чанчылдарнын оттурары дээрге-ле ажы-толду долгандыр турар бойдуска ынак боорун ооредири болгаш кижизидери деп даап бодаашкын шын уткалыг деп туннелге келдим. Чуге дизе мээн эш-оорум бойдузунга хумагалыглар—тайгага отту салгаш ыяк ожуруп кааш чоруурлар, ыяш сыйбас. Тооруктап чорааш пош кеспес. Чамдык оске черден келген тоорукчулар кезе бээрге ону шуут хоруп каапкан бис. Катты, моогуну чыып чорааш кажан-даа кам чок болбас дирумнерни сагып чоруур бис. Тайга танды ээзинде диленип, чемивистин дээжизин отче салып, арт-сын ашкаш оваага дашты немеп, аржаан сугларнын ээлеринге тейлеп чоруур бис. Ынчангаш бистин суурда катап оттуп турар чанчылдар аныяктарга ооредиглиг бооп турары илден. Ынчангаш олар ол-ла чаагай чанчылдарны ажы-толунге улаштыр ооредип , сагып арттар боор деп идегеп турар мен..
Дыннаарынар дээш четтирдим!
Немелде киирилге.
Анкета.
- Почему вокруг нас много памятников старины? Как по – тувински называются могильники, курганы, каменные бабы, петроглифы?
- Какие приспособления имеют домашние животные для пастьбы в зимнее время?
5. – Знают ли родители легенды, сказки, мифы о лошадях, верблюдах и
других животных?
Вопросы для тестирования.
а) сарь б) сола в) ай
а) 31 б) 30 в) 29
а) крыса-собака в) крыса-кабан д) другие
б) лошадь-петух г) лев-обезьяна
а) да б) нет в) не интересуюсь
а) ак ай б) кыштын орта айы в) январь
а) пожилые люди в) только мужчины
б) все, кроме детей
а) « буга суу дагыыр » в) « тайга дагыыр »
б) « от дагыыр »
а) священное б) святое в) мудрое
а) учебниках в) нет литературы
б) специальной литературе
а) для очищения б) охраны в) по привычке
а) да б) нет в) нет смысла
Ажыглаан литература:
Рисуем весеннюю вербу гуашью
Нечаянная победа. Айзек Азимов
Кто должен измениться?
Сказка "Морозко"
Нарисуем попугая цветными карандашами