Д.А.Улзытуевай хэблэгдээгүй зүжэг («Сагаан хатан» гэhэн зүжэгэй шүүбэрил)

БУРЯАД РЕСПУБЛИКЫН ЭРДЭМ  hУРАЛСАЛАЙ МИНИСТЕРСТВО

БЭШҮҮРЭЙ АЙМАГАЙ hУРАЛСАЛАЙ УПРАВЛЕНИ

ШЭБЭРТЫН ЮРЭНХЫ hУРАЛСАЛАЙ ДУНДА hУРГУУЛИ

Д.А.Улзытуевай хэблэгдээгүй зүжэг
(«Сагаан хатан» гэhэн зүжэгэй шүүбэрил)

Дүүргэгшэ: Цыбикмитова Елена,  Шэбэртын дунда

                                                                      hургуулиин  8-дахи  классай hурагша                                                                

                                                  Хүтэлбэрилэгшэ: Мункуева Соелма  Бальжинимаевна,

                                                                   Шэбэртын дунда hургуулиин буряад хэлэнэй багша

Шэбэртэ, 2019

Гаршаг

1. Оршол …………………………………………………………………………………3

2. Дондок Улзытуевай «Сагаан хатан» гэhэн  зүжэгэй шүүбэрил

2.1. Зужэгэй гол удха ……………………………………………………………………4

2.2. Зүжэгэй геройнуудай дүрэ …………………………………………………………5

2.3. Зужэгэй байгуулга, уран арганууд      ……………………………………………..9

3. Тобшолол …………………………………………………………………………….11

4. Хэрэглэгдэhэн литература   …………………………………………………………12

Оршол

2016 ондо «Буряад хэлэ Буряад Уласта сахин хүгжөөхэ» гэhэн Буряад Уласай гүрэнэй программын хэмжээндэ Буряад Уласай яаманай мүнгэн сангай дэмжэлгээр Дондок Улзытуевай зохеолнуудай суглуулбари 3 боти ном хэблэгдэhэн юм.

2дохи боти ном соо уран шүлэгшын «Ая ганга» гэжэ согсолбори соо ороhон (Улаан-үдэ, 1974) шүлэгүүд ба юрын бэшэг (прозо), мүн хэблэгдээгүй «Сагаан хатан» гэжэ зүжэг оруулагданхай.

Дондок Улзытуев олондо уянгата шүлэгшэн гэжэ мэдээжэ, олон шүлэгдэмэл зохеолнуудынь үзэгдэhэн. Зүгөөр прозын болон зүжэглэмэл зохеолнуудые бэшэдэг байгаа гэжэ үсөөн зон мэдэнэ. Харин энэ 3 боти зохеолнуудай суглуулбариин хэблэгдэhэнэй hүүлээр Дондок Улзытуевай зохеохы зам улам үргэнөөр мэдэхэ болоhомнай ехэ hайн гээшэ.

«Сагаан хатан» зүжэг ехэ hонирхожо уншаhан байнаб. Энэ зүжэг зохеолшын гүнзэгы бэлиг, түрэл буряад хэлэнэйнгээ хүгжэлтын замда ехэ хубитаяа оруулhыень дахяад гэршэлнэ.

Ажалай гол зорилго: Дондок Улзытуевай хэблэгдээгүй «Сагаан хатан» гэжэ зүжэгэй шүүбэрил үнгэргэхэ. Шүүбэрил 3 талаhаа хаража үзэгдэбэ:

1) Зужэгэй гол удха элирүүлхэ;

2) Зүжэгэй геройнуудай дүрэ харуулха;

3) Зужэгэй байгуулга, уран аргануудые үзэхэ.

Ажалай онол арганууд: тодорхойлон-шүүлбэрилгын (описательно-аналитический) арга гол түлэб энэ ажалда хэрэглэгдэhэн байна.

Бодото хэрэг дээрэ бэелүүлхэ удха шанар (практическая значимость): энэ шэнжэлэлгын ажал Дондок Улзытуевай зохеохы зам үзэхэ хэрэгтэ тусхай нэмэлтэ болохо гэжэ hанагдана.

2. Дондок Улзытуевай «Сагаан хатан» гэhэн  зүжэгэй шүүбэрил

2.1. Зужэгэй гол удха

Энэ зүжэг соо арбан долоодохи зуун жэлэй hүүл багта Буряад орондо болоhон үйлэ хэрэг, ажабайдал харуулагдана. Анхан сагай бөө мүргэлтэй, онгон тэнгэриеэ дуудан тахижа байhан үе саг. Буряад угсаатанай ударидаха түрүү хаан ноедой хоорондоо хемороотой  hууhан саг. Сагаан хатан…Зүжэгэй ганса нэрыень уншахадаа, энэ зүжэг хатан эхэнэрэй үүргэтэй холбоотой гэжэ ойлгохоор. Сагаан гэhэн удхань сэбэр hанаан, сэхэ сэдьхэл гэжэ баhал ойлгохоор.

Харида хадамда ошоhон залуу эхэнэр хүнэй хүндэ ажабайдал, ядарал зоболон тобойн гаража ерэнэ. Борсой ноеной отогто «түрэhэн дайдадаа бусалтагүйгөөр» ерэhэн Сарюун Гоохоной хуби заяан харамтай. 22 наhатай Сарюун Гоохон Борсой ноеной ганса хүбүүн, 12 наhатай Дүүдэй Мэргэнэй hамган боложо ерээд лэ байхада, тэрэнь сэрэгэй hургуули гарахаа, холын замда ябаад, арбан жэлэй хугасаа соо бусаагүй байна. Хэршье хариин газарта голхортой байбашье, «аба эжын зарлигhаа арсажа шадахагүй, абаhан шаха тангаригаа алдажа шадахагүй» Сарюун Гоохон Дүүдэй Мэргэндээ илдам налгайгаар хандана, холын газарhаа бусахыень үнэн хүлеэнэ.

Дүүдэй Мэргэнэй Сутай Сэсэн нагасын хүбүүн Шаргай Баатар Сарюун Гоохондо дуратай, тэрэ эхэнэрые хайрлажа, Дүүдэй Мэргэн бусахагүй гэжэ hанаад, hамган болгохо hанаатай Борсой ноенhоо зүбшөөл абаха гэхэдэнь, Борсой ноен огто арсажа, засаг түрөө алдахам гэжэ уур сухал болоод, ахамад ноедоо, харуулшадаа суглуулжа, Шаргай баатарые барижа, түрмэдэ оруулхаа байтарнь, Дүүдэй Мэргэн отог руугаа бусажа ерэшэнэ. Ерэхэдээ, Арюун Хатаниие холоhоо аба эжыдээ бэри асарна. Тиихэдэнь, Борсой ноен хүбүүнэйнгээ шэнэ hамга абаад ерэhэндэнь дурагүйлхэнэ, Сарюун Гоохон уйдхарта абтана.

Энэ багтань отогой Заарин бөө бии боложо, сэдьхэлдэ зэбүүрхэмэ ушарнууд эхилнэ. Сарюун Гоохоной гараар Арюун Хатанда хоро уулгажа алуулха гэхэдэнь, Сарюун Гоохон таhа арсахадань, Заарин бөө хайрата Сарюун Гоохониие шүбгөөр хадхажархина. Булта суглараад, ямар аюул болоhыень ойлгожо ядажа байхадань, Арюун Хатан шүбгын мүр ойлгоод, зондо ойлгуулжа ядана. Арюун Хатаниие хардажа, Дүүдэй Мэргэнтэйнь отогhоо үлдэжэ гаргаха зарлиг шиидхэбэри абахыень бөө Борсой ноендо ухаа заажа үгэнэ. Дүүдэй Мэргэн эзэн ноен эсэгынгээ үнэн худал хоерые илгажа шадахагүйень ехэл гайхажа гомдоно.

Иимэ ушарай боложо байхада нөөхи Заарин бөө Шаргай Баатарые мэхэлжэ, хара сэдьхэлтэй үгэдөө оруулаад, үймөөн хүлгөөн эхилнэ. Борсой ноениие Бамбаа эжы хатантайнь түрмэдэ hуулгажа, хожом саазалха гэжэ байтарнь, Бамбаа эжы үргэжэ абаhан зээ хүбүүн Шаргай баатарта хандажа, хүнэй үгэдэ орожо, хүсөөр засаг буляажа, түрэhэн эсэгэеэ, дүүгээ намнажа, ашыемнай иигэжэ харюулба гүш гэжэ хандажа байхадань, Заарин бөө хүнэй нюдэндэ харагдангүй номо годлеор харбажа унагаахадань, аюул болонгүй Бамбаа эжы хатан амиды үлэнэ. Энэ багтань Шаргай Баатар ехэ эндүүрhэнээ ойлгожо байтарнь, бөө баhа hамбаа оложо, Шаргай баатарые мэхэлээд, хундага соо хоро хээд уулгаха гэжэ байтарнь, Сутай Сэсэн эсэгэнь Дүүдэй Мэргэн хоер бии боложо, Сутай Сэсэн Заарин бөөгэй муу хара hанал зондо мэдүүлхын тула тэрэ хоротой хундагыень уугаад, наhа барана.

Тэргэдэжэ гараhан Заарин бөө бэеэ нюуха hанаатай агы нүхэн руу абиржа мүлхижэ ороходонь, тэндэнь Арюун Гоохон байhан аад, тэрэниие бөө шүбгөөр баhа хадхана. Зүжэгэй эсэстэ бөө зүрхөө хахаржа унана. Энэ багтань зон сугларжа, үүр сайжа, Дүүдэй Мэргэн хүн зондо хандажа, бөө алууршанай шүбгэ харуулжа, үнэн дайсанай аюул мэдүүлнэ. Үүрэй сайлган зүжэгэй эсэстэ таруугаар хэрэглэгдэнэ. Муу hанал, үйлэ хэрэг харанхы hүнитэй үгы боложо, үүр сайжа, шэнэ үдэр, шэнэ сагаан ажабайдал ерэхэ найдал түрэгдэдэг юм гэжэ автор харуулба гээшэ. Минии hанахада, энэ зүжэгэй эхэнэр геройнуудай дүрэнүүд – Бамбаа эжы хатан, Сарюун Гоохон, Арюун Хатан – гурбуулан хирэгүй сагаан сэдьхэлтэй, сэбэр hанаатай байна. Энэ зүжэг хори буряадуудай хун сагаан шубуун тухай домогой удхатай холбоотой гэжэ тэмдэглэхээр.  «Сагаан hайхан сэдьхэлшни сагай hэбшээн болуужан, саадын саада үе сагта Саяан дэгүүр дэбюужэн!» гэhэн зүжэгэй hүүлшын мүрнүүд зохеолой удхые элирүүлнэ.

Зохеолой үйлэ хэрэг 17дохи зуун жэлэй саг харуулбашье, мүнөө сагта танил дүтэрхы гэхээр. Юундэб гэхэдэ, хүн зоной хоорондохи харилсаан, абари зан ямаршье сагта мүнхэ үлэнэ – нэгэ талаhаа гүн ухаан, сэхэ ябадал, хайрлаха ойлгохо сэдьхэл, гүнзэгы сагаан ухаан бодол; нүгөө талаhаа хомхой хара hанаа сэдьхэл, зэбүүрхэмэ мэхэтэй ябадал, хүнэй наhа усадхалга. Энэ асуудалнууд «Сагаан хатан» зүжэг соо зураглагдана.

2.2. Зүжэгэй геройнуудай дүрэ

«Сагаан хатан» гэжэ зүжэгтэ 8 наадаха нюурнууд: Борсой ноен – отогой ахамад; Бамбаа эжы – Борсой ноеной хатан; Дүүдэй Мэргэн – тэдэнэй хүбүүн, сэрэгшэ баатар; Сарюун Гоохон – Дүүдэй Мэргэнэй hамган; Арюун Хатан – холоhоо ерэhэн бэри; Сутай Сэсэн – Дүүдэй Мэргэнэй нагаса; Шаргай Баатар – тэрэнэй хүбүүн; Заарин бөө - отогой бөө. Эдэ геройнуудтаа автор  тус тустань эли тодо дүрэнүүдые гаргаhан байна гэжэ тэмдэглэхээр.

Борсой ноен. Энэ герой уншагшадта ямар абари зантай, ямар бодолтой хүн гээшэб гэжэ зохеолой эхиндэ лаб элирүүлхээр. Шаргай Баатар ямаршье муу hанаагүй Борсой ноендо хандажа, Сарюун Гоохон бэрииень hамга абахаар зүбшөөл hураха гэхэдэнь, Борсой ноен таhа арсажа, гасаалуулhан, баhуулhан нэрэ зүүгээд, отог соогоо үймөөнэй эхилхые өөрынгөө гарнуудаар эхи татана. Заарин бөөгэй мэхэдэ орожо, засагаа алдахаа байhаниинь гайхалгүй. Ахамад ноед Борсой ноенойнгоо юуншье гээ hаань, зүбшөөжэ, эзэлжэ байhан hуурияа алдаха дурагүй бэлэй. Харин Заарин бөө Борсой ноеной hанаа сэдьхэлыень гартаа орууланхай гэжэ ойлгохоор. Ямаршье зэмэгүй Сутай Сэсэниие хардажа, Борсойе үгэдөө оруулна. Дүүдэй Мэргэн хүбүүнэйнгээ холоhоо шэнэ бэри асархада, нэн түрүүн баhал засагайнгаа түлөө hанаагаа зобоно: «…асарhан энэ абхайншни ара тээhээ дагаашан, абари үри нэхээшэн ерэхэгүй юм гү», «…абажа ерэhэн хатаншни аюулта дайсан бэшэ гү» гэhэн үгэнүүд баhал бөөгэй заажа үгэhэн ухаан болоно Холын газараар арбан жэл соо юу хаража, юу мэдэжэ, үзэжэ ерэhыень хүбүүнhээ hуранашгүй. Харин хүбүүниинь сэрэгэй эрдэмдэ hурахаhаа гадна, олон арадуудай еhо гурим үзэжэ бусаhан байна. Үлүү гарахадаа, хүбүүгээ: «эрэ түрөө гэhэмни, эмын бөөри байбаш,….үмхи гэшүүhэн байбаш, …түүхэй шандааhан байбаш…тоймог хооhоор тонило!» гээд отогhоо үлдэжэрхинэ. Харин үнэн худалые элирүүлжэ шадаа үгынь уншагшадта ойлгогдоногүй, юундэб гэхэдэ зүжэгэй дүүрэтэр, удаадахи үйлэнүүдтэ Борсой ноеной хабаадалга дүүрэшэнэ. Засагтаа дүтэ болгоhон зонойнгоо хара hаналыень ойлгожо абаха ямаршье сагта зүрилдөөтэй асуудал гэжэ тобшолол гаргахаар байна. Теэд яажа олон жэлдэ ноен нэрээ үргэжэ ябаhаниинь номгон, сэсэн ухаатай Бамбаа эжын тэдхэмжээр гэжэ ойлгохоор.  

Бамбаа эжы. Энэ эхэнэр геройн дүрөөр буряад эжынэрэй арюун hайхан сэсэн ухааень харуулна. Борсой ноентойгоо бүхы наhаараа хамта hуужа, эр эхүниие хүндэлхэ номгон даруу зантай, hэмээхэн аалихан хэрэгтэй үгэнүүдые хэлэжэ, нүхэрэйнгөө ааша номгоруулжа шадаха байна: «Ноен, ноен, яагаабши, номхон номхон анжарыш…, залгажа саашань анхарыш». Сутай Сэсэн ахаяа хардуулхадаа, абяагүй байнагүй: «…ная наhанай дабаае налижа ябаhан үбгые дайража яажа бололтойб». Бэри Сарюун Гоохондоо эжы мэтээр хайрлан «хүүхэмни» гэжэ хандана. Хүбүүнэйнгээ шэнэ бэри асархада, сошоно голоногүй. Хүбүүнэйнгээ буруу юумэ хэжэ шадахагүйе эхын зүрхөөр ойлгоно ха юм. Борсой ноеной хүбүүгээ үлдэжэ ябуулхада, хэршье уйлаа гомдоо hаа, хаан үбгэндөө үнэн сэхэл хадаа, түрэhэн ганса хүбүүгээ даханагүй. Харин Заарин бөөгэй муухай хара мэхэндэ ороод байhан зээ хүбүүн Шаргай Баатартаа хандахадань, хэлэhэн үгэнүүдыень уншахада, энэ эжы үнэхөөрөө сэсэн гэжэ мэдэрхээр. Шаргай Баатарай түрэhэн эжын мордоходо, нарайhаань тэжээhэн, түрэhэн хүбүүнhээ илгангүй хүмүүжүүлhэн, томонууд болоходонь, адли баярлажа, омогорхожо hууhан эжы. Заарин бөөгэй үгэдэ орожо, хара хүсөөр засаг буляажа, зоной нюур хаража шадахагүйш гэжэ зээ хүбүүндээ хандажа, номо годлеор харбуулжа унаад, буруу ябадалыень ойлгуулна. Шаргай баатар энэ эжын хүмүүжүүлгэтэй хадаал: «хүлисэшэгүй алдуу болобо, хүлеэгдээгүй аюул болобо» гэжэ ойлгожо шадана.

Сутай Сэсэн. Энэ Бамбаа эжын аха, Дүүдэй Мэргэн зээ хүбүүн Шаргай Баатар хүбүүн хоероо адли тэгшэ баhал томо болгоhон. Сэсэн гэhэн нэрэдээ тааруу сэсэн ухаатай, үндэр наhанай дүй дүршэлтэй, худал үнэниие ойлгохо сэдьхэлтэй үбгэнэй дүрэ автор эли тодоор харуулна. Дүүдэй Мэргэн зээ хүбүүнэйнгээ оюун ухааень мэдэжэ, холын газарта сэрэгэй эрдэмдэ hурахыень эльгээhэндээ буруу болоhон нэрэтэй шэрүүнээр Борсой ноен Заарин бөө хоерто хардуулжашье байхадаа, Шаргай Баатар хүбүүгээ зэмэлүүлжэшье байхадаа, хүбүүгээ, бэеэ аршалнагүй, харин Дүүдэй Мэргэнэй холо газарта амжалтануудые туйлажа ябаhандань омогтойб гэжэ хэлэнэ. Арбан жэлэй хугасаа соо холын газарта юумэ үзэжэ бусаhан Дүүдэй Мэргэнэй: «Арюун алдар солотнай ара газараар дуулданхай, аяар холын хизаарта аша танай суурханхай» гэhэн үгэнүүд Сутай Сэсэнэй hургаал суу улам гэршэлнэ. Арюун Хатаниие Заарин бөөгэй муухайгаар шолмос гэжэ хардахада: «Харата хэрэг хэншьеб даа хажууhаамнай хэжэ байна, хариhаа ерэhэн хатанда хара бороо хаяжа байна» гэхэдэнь, Борсой ноен шагнахаар бэшэ. Хүбүүгээ үлдэжэ байхадань: «хаби hууhан заариндаа хардуулхаяа байнаш, хариха бусаха замгүй алдуу хэжэ байнаш» гээдшье үзэнэ. Шаргай баатар хүбүүнэйнгээ бөөгэй үгэдэ орожо, засаг эзэлхэ гэhэн зорилгыень мэдэжэ, үлдүүлhэн зээ хүбүүн Дүүдэй Мэргэнээ оложо ошоод: «арад зондоо урбажа, орон нютагаа хаяжа» болохогүй гэжэ ойлгуулжа шадана. Заарин бөөгэй хоротой архи уужа, хүбүүдтээ хандана: «жэгүүритэ алдуугай жэшээ болон хосорбоб, жэлhээ жэлдэ мартангүй hанан hанан ябаарайт» гээд, харамтай, наhа барана.

Дүүдэй Мэргэн. Энэ герой бага наhанhаа Сутай Сэсэн нагасын hургаалитай, нимгэн хайрлаха сэдьхэлтэй, саадахи хараа бодолтой хүн гэжэ ойлгохоор. Борсой ноен абынгаа hургаалитай байбал, ондоо шэрүүн хүмүүжүүлгэтэй байха hэн. Наhа хүсөөгүй байхадань абань хүбүүндээ Сарюун Гоохон гэжэ 22 наhатай, тулалдаанда илагдаhан Шуумар хаанай басагаар hамган болгоожо, бэри буулгаhан байна. Инаг дуранай мэдэрэл үзөөгүй хүбүүн тэрэ багта Сутай Сэсэн нагасынгаа заабаряар холын газар сэрэгэй эрдэм үзэхөө олон жэлнүүдээр эльгээгдэhэн байна. Түрэл отогоо бусахадаа, Арюун Хатаниие асархадаа, Сарюун Гоохониие огто баhахам гэжэ hанаагүй. «Балшар бага наhанаймни бадма сэсэг бэлэйлши, баруун гарhаам хүтэлжэ, хүн болгоо бэлэйлши» гэжэ үнэн зүрхэнhөө хүндэлhэнөө мэдүүлнэ. Хари газараар ябажа, ажаhуудалай хараа бодолоо hэлгэжэ бусаhан Дүүдэй Мэргэн омогтой «ошоhон ябаhан дайдамни одон мэтэ гэрэлтэй, олон отогы багтааhан оюун үндэр соелтой; үзэhэн хараhан дайдамни үнэр үргэн арадтай, үhөө хяhаа нэхэдэггүй үнэн hайхан гуримтай» гэжэ  сэдьхэжэ байтарнь, эсэгын эндүүритэ зангынь хүбүүе ехэ гомдохооно. Тиигэбэшье түрэл отогhоо үлдүүлбэшье, гомдожо hуунгүй, Сутай Сэсэн нагаса Арюун Хатан хоеройнгоо тэдхэмжээр отогоо бусажа, хара hанаата үйлэ хэрэг усадхагдабашье, хайрата инаг Арюун Хатанаа гээнэ.

Арюун Хатан. Зүжэг соо энэ геройн хабаадалга олоор ушараашьегүй hаа, онсо hуури эзэлнэ. Юундэб гэхэдэ, энэ эхэнэртэ хүнэй hайхашаахаар шэнжэ хуу бии гэхээр: инаг хайра сэдьхэл, зориг, гүнзэгы сэсэн ухаан. Сарюун Гоохоной шүбгөөр хадхуулаад байхада, тэрэнииень обеоржо, Заарин бөөгэй муу hанаан мэхыень тэрэ дороо ойлгоод орхино. Энээнииень бөө баhал тухайлжа, түргэхэн Арюун хатаниие сабдаг шолмос гэжэ нэрлэнэ. Муухайгаар хардуулбашье, зүрхэ сэдьхэлээ хүдэлгэбэшье, Арюун Хатан сугтаа дахажа гараhан Дүүдэй Мэргэндээ: «Амраг хайрата нүхэрни, арад зоншни шамаяа хүлеэжэ байна, би шинии ашаан болооб, ши зориhон хэрэгээрээ яба, минии зол ши гээшэш, шинии илаа бол, би илахаб, илаагүй эндээ хосороо болшни, би хосорхоб. Минии хосорхо хамаагүй, харин ши зорихо, илаха еhотойш» гэнэ. Эдэ хэлэhэн үгэнүүдhээнь харахада, хэр зэргын инаг сэхэ, еhотой хани эхэнэр нүхэр байhаниинь эли ойлгохоор. Сутай Сэсэн нагасын Дүүдэй Мэргэнэй хойноhоо бэдэржэ ерэхэдэнь, үбшэлhэн, эсэhэн, зүдэрhэнөө харуулангүй Арюун Хатан инаг нүхэрөө зүбшөөжэ, «мүнөө дээрээ гансааран ошо, минии ошолдобол, арад зон айха, hүрдэхэ, Заарин бөөе илаhан хойноо намайе абаашаарай» гэнэ. Энэ хэлэгдэhэн үгэнүүд баhал эхэнэр хүнэй сэсэн ухаа гэршэлнэ бшуу. Ондоо өөдэгүй зантай байханшье аргагүй, юундэб гэхэдэ «…үнэр үргэн арадтай, үhөө хяhаа нэхэдэггүй, үнэр hайхан гуримтай, олон отогы багтааhан оюун үндэр соелтой түрэл садан угтай» басаган ха юм даа гэжэ Дүүдэй Мэргэнэй хэлэhэн үгэнүүдhээ мэдэхээр. Зүжэгэй эсэстэ Арюун хатан Заарин бөө хоерой уулзалга - хара хүсэн хурса гэрэлтэ сахилгаан хоерой тэмсэл мэтэ зураглагдажа, зохеолой хурса уран арга боложо үгэнэ. Арюун Хатан зааханшье далтирангүй, айжа сошожо байнгүй, бөөгэй урдаhаа бодоно. Энэ зураглал үшөө дахин Арюун Хатанай сэхэ зоригтой байhыень харуулна. Зүжэг соо оло дахин дайралдаашгүй hаа, энэ геройн дүрэ яhала гүнзэгы үгтэнхэй байна гэжэ тэмдэглэхээр.

Заарин бөө. Зүжэг соо үгтэhэн энэ дүрэ эгээл эли тодоор харуулагданхай гэхээр. Зүжэгэй үйлэ үзэгдэл бүхэндэ хабаадана. Ямар сэдьхэлтэй, ямар бодолтой хүн гээшэб гэжэ хэлэхэ болоо hаа, айхабтар муу мэхэтэй, хара сэдьхэлтэй, хэдэн нюуртай хүн гэжэ харуулагдана. Засаг түрэ гартаа оруулха гэhэн хара зорилгоео ямаршье үйлэ хэрэгэй хүсөөр абаха сэдьхэлтэй хүн болоно. Энэ хэрэгынь зүжэгэй эхиндэ Шаргай Баатарай Сарюун Гоохониие Борсой ноенhоо гуйжа эрихэhээнь эхилнэ. Энэ ушар ехэ зохидоор бөөгэй hаналда тааража, муухай сошордомо хүрэхөөр үйлэнүүд эхилнэ. Борсой ноеной отогой бөө хадаа арад зониие, ахамад ноедые, хаанииешье үгэдөө орууланхай. Сутай Сэсэн, Бамбаа эжы, Дүүдэй Мэргэн, Сарюун Гоохон, Арюун Хатан – эдэн лэ бөөгэй зан абарииень мэдэхэ ойлгохо байhандань, бөө тэдэниие хойно хойноhоонь муу үгөөрөө, гараараа аюулда оруулна. Сутай Сэсэниие Борсой ноенhоо зайлуулха зорилготойгоор Дүүдэй Мэргэн ганса хүбүүеш холо газарта эльгээгээ, отогой алдар сууе төөрюулhэн гэжэ зэмэлнэ. Дүүдэй Мэргэнэй шэнэ hамга холоhоо абаад ерэхэдэ, бөөдэ бүри таарамжатай боложо, гашуудалда абтаhан Сарюун Гоохониие үгэдөө оруулха гэнэ. Арюун Хатаниие сабдаг шолмос болгоод, Дүүдэй Мэргэнтэйнь түрэл газар отогhоонь үлдүүлнэ. Муухай мэхэдээ Шаргай Баатарые оруулжа, арад зоной дунда үймөө эхилүүлнэ. Номо годлеор Бамбаа эжые унагаана. Шаргай Баатарай мэдээндээ орожо, буруу юумэ хэжэ байнаб гэхэдэнь, тэрэ дороо мэхэлээд, архин соонь хоро хээд уулгаха hанаатай байхадань, хайран Сутай Сэсэн тэрэнииень уужа, наhа барана. Заарин бөөгэй үнэн нюур хэрэг мэдэгдэжэ, тэрэ зугадажа арилхадаа, агы нүхэн соо Арюун Хатантай уулзажа, буруу байгааб гэжэ хүлисэл гуйха сэдьхэл үгы, үлүү гарахадаа, Арюун Хатанай ами таhална. Тиигэhээр Заарин бөө өөрынгөө хара хүсэдөө диилдэжэ, шадалаа баража, зүрхөө хахаржа унана. Иигэжэ өөрөө өөрынгөө хара сэдьхэлээр бэеэ хосорооно.

Автор геройнуудайнгаа дүрэ гаргахадаа, гадаада талын портрет характеристикэ үгэнэгүй, герой бүхэнэй абари зан, hанал бодол, сэдьхэл hанаан бүгэдэ хэлэhэн үгэ хэлэн, үйдэ хэрэг дээрэhээнь зураглагдана. Зүжэг соо харуулагдаhан үйлэ ушарнуудай удха шалтагаан геройнуудай ойлгомжоор, үйлэ хэрэгээрнь тайлбарилагдана.

2.3. Зүжэгэй байгуулга, уран арганууд

Баян уран хэлэтэй шүлэгдэмэл мүрнүүдээр бэшэгдэhэн энэ зүжэг уншагшадай үндэр сэгнэлтэдэ хүрэмөөр.

«Сагаан хатан» гэжэ зүжэг гурбан үйлэhөө, зургаан үзэгдэлhөө бүридэнэ. Нэгэ бүхэли зохеол байбашье, геройнуудай олон монологууд соо ороhон мүрнүүд аминдаа уран hайхан уянгатама богони шүлэгүүдэй орондо хэрэглэхээр байна гэжэ тэмдэглэхээр. Жэшээнь:

Шарайеш адаглан хараашалжа,

Шалаал хоер нюдэмни,

Шамайел шамайе хүлеэжэ,

Шархатаал халуун зүрхэмни…;

        Сагай эрьен ошоходо

        Сарюун шарайш буурахал.

        Сарьдаг сагаан дабаанай

        Саhан шэнгеэр хайлахал…;

Хонгор дууша шамайгаа

Хоног тоолон хүлеэгээб.

Холын холлы шэртэжэ,

Хоер нюдөө шэргээгээб…

        Галта нангин сэсэгтэл

        Ганхалзаhаар унабалши.

        Газар түбиин үнсэгтэ

        Гансаарыем орхиболши.

        Эжэлээ гээhэн ангиртал

Эрьен тойрон уйлахалби.

Энэ наhанай болзорто

Ходол шамаяа үгылхэлби… г.м.

Герой бүхэнэй хэлэлгэдэ аллитераци, рифмэ баримталагданхай. Мүр бүхэндэ гурба гурбан гү, али дүрбэ дүрбэн үгэнүүд орожо, зохеолой мүрнүүд нэгэ жэгдээр, ульгам аятайгаар уншагдана.

Зүжэг соо зураглагдаhан дүрэнүүдые эли тодоор харуулхын тула шүлэглэмэл зохеолдо хэрэглэгдэдэг эпитетнүүд ороhон байна. Жэшээнь: «алдар нэрээ нэрлүүлхэ ашата ганса хүбүүн», «хүүгэн балшар наhамни», «хонгор талаяа орхилойлби», «булган ехэ дайдаяа», «басаган арюун бэемни», «дүлии хооhон дайда», «хара муухай hаналтай, хазагай ехэ бодолтой», «буритай үгэ», «гэзэгэтэ эрэ», «үбгэн буурал эсэгэмни, хүгшэн буурал эжымни», «хүлисэшэгүй алдуу болобо, хүлеэгдээгүй аюул болобо, сэхэлшэгүй эгдүү гараба, сэгнэшэгүй алдуу гараба» г.м.

Метафора элбэгээр баhал хэрэглэгдэнэ: «дуран наран хоернил, оошо зүрхэн хоернил», «балшар бага наhанаймни бадма сэсэг бэлэйлши, сэнгүү бага наhанайм сэлмэг үглөө бэлэйлши», «голоор голоор гүйгөөшэ гоехон соохор шэлүүhэн, голожол намаяа ошоош, гомдолго мини инаг хүүхэн», «урасхал долгин үhыеш ушармаар гансаш эльбээгүй, дурасхаал болохо үгыеш дурлаhан нүхэрш дуулаагүй», «hүниин харанхы балайда hүүдэр болон шургажа, hүнэhэ бэдэрэн ябааша hүртэ шолмос бэшэ гү», «үhөөрхэжэ занаашье hаа, үхэлэй hабар болохогүйлби», «үлгэн дэлхэй гээшэмнай үдэр hүниин hэлгэлдээн, түрэ засаг гээшэмнай түргэн бодолой мэдхэлдээн», «зангаар эрид хүбүүдээр залгаа хэхээ hанаа гү, задарюун баатар нэрээрнь барюул хэхээ hэдээ гү», «Борсой ноеной засаг бог боложо hүнэбэ», «хүнэй зөөри, эмын бөөри» г.м.

Зүжэг соохи үйлэ ушарнуудта гү, али ямар нэгэ юумэндэ уншагшадай анхарал хандуулхын тула зэргэсүүлгэнүүд олоор дайралдана: «гүжэрдэhэн үгэтнай гүбэйн зэргэ хүндэ байн, хардаhан харатнай хадын зэргэ хүндэ байн», «талын ганса модондол гансаарханаа бэшэлши», «дүшэн улан дабаанай дүрөө гэшхээд ябаналби», «үхибүүн балшар наhанhа ахүтэрэлдэжэ ургаалди, үхэрэй хоер эбэртэл зэргэлдэжэ ябаалди», «отог зоноо оройлжо, одон мэтэ яларбаш, мүнхэ hайхан гэрэлтэй мүшэн шэнгеэр толорбош», «галта нангин сэсэгтэл ганхалзаhаар унабалши», «эжэлээ гээhэн ангиртал эрьен тойрон уйлахалби» г.м.

Геройнуудай hанал бодол, сэдьхэлэй байдал, хэрэг ябадал элирхэйлhэн  оньhон үгэнүүд хэрэглэгдэнэ: «хүлдүүрээр тонилhон бусахагүй, хүлөөрөө гараhан бусаха юм», «эсэгэ хүбүүн хоерой эльгэ шуhан нэгэ юм», «агууехэ харгыда аха дүүгээ харалтагүй», «гэргэн хүнэй гэгэхые гэртэ дуулабал, дээрэгшэ», «эгэшэ ахын үгые эгтэй хорихын аргагүй».  Д.Улзытуевай  зүжэг соо хэрэглэhэн уран аргануудай хүсөөр герой бүхэнэй шэнжэ шанар, абари зангые ойлгоод абахаар. Жэнхэни буряад хэлэн дээрэ бэшэгдэhэн энэ зохеол уншахада, урматай.

Тобшолол

Буряадай бэлигтэй уран зохеолшодой нэгэн Дондок Улзытуевай «Сагаан хатан» гэhэн зүжэг шүүбэрил 3 талаhаа хаража үзэгдэбэ: зужэгэй гол удха, зүжэгэй геройнуудай дүрэ, зужэгэй байгуулга, уран арганууд. Тиигээд иимэ гол дүнгүүдые гаргахаар байна:

1. Энэ зүжэг соо арбан долоодохи зуун жэлэй hүүл багта Буряад орондо болоhон үйлэ хэрэг, ажабайдал харуулагдана. Зохеолой үйлэ хэрэг 17дохи зуун жэлэй саг харуулбашье, мүнөө сагта танил дүтэрхы гэхээр. Юундэб гэхэдэ, хүн зоной хоорондохи харилсаан, абари зан ямаршье сагта мүнхэ үлэнэ – нэгэ талаhаа гүн ухаан, сэхэ ябадал, хайрлаха ойлгохо сэдьхэл, гүнзэгы сагаан ухаан бодол; нүгөө талаhаа хомхой хара hанаа сэдьхэл, зэбүүрхэмэ мэхэтэй ябадал, хүнэй наhа усадхалга. Энэ асуудалнууд «Сагаан хатан» зүжэг соо зураглагдана.
2. «Сагаан хатан» гэжэ зүжэгтэ 8 наадаха нюурнууд: Борсой ноен – отогой ахамад; Бамбаа эжы – Борсой ноеной хатан; Дүүдэй Мэргэн – тэдэнэй хүбүүн, сэрэгшэ баатар; Сарюун Гоохон – Дүүдэй Мэргэнэй hамган; Арюун Хатан – холоhоо ерэhэн бэри; Сутай Сэсэн – Дүүдэй Мэргэнэй нагаса; Шаргай Баатар – тэрэнэй хүбүүн; Заарин бөө - отогой бөө. Эдэ геройнуудтаа автор  тус тустань эли тодо дүрэнүүдые гаргаhан байна гэжэ тэмдэглэхээр. Автор геройнуудайнгаа дүрэ гаргахадаа, гадаада талын портрет характеристикэ үгэнэгүй, герой бүхэнэй абари зан, hанал бодол, сэдьхэл hанаан бүгэдэ үгэ хэлэн, үйлэ хэрэг дээрэhээнь зураглагдана.
3. «Сагаан хатан» гэжэ зүжэг гурбан үйлэhөө, зургаан үзэгдэлhөө бүридэнэ. Зүжэг соо зураглагдаhан дүрэнүүдые эли тодоор харуулхын тула шүлэглэмэл зохеолдо хэрэглэгдэдэг эпитет, метафора, зэргэсүүлгэнүүд, оньhон үгэнүүд элбэгээр хэрэглэгдэнэ. Тиимэhээ жэнхэни буряад, баян уран хэлэтэй шүлэгдэмэл мүрнүүдээр бэшэгдэhэн энэ зүжэг уншагшадай үндэр сэгнэлтэдэ хүрэмөөр.

Хэрэглэгдэhэн литература

1. Балданов С.Ж. Народнопоэтические истоки национальной литературы Сибири. – Улан-Удэ, 1995
2. Гармаева С.И. Типология художественных традиций в прозе Бурятии ХХ века. – Улан – Удэ, 1997
3. Гундуева В. Бэлигтэй нүхэдни. - // Байгал. 2013 №3
4. Ешиева А.Б. Автореферат. Национальная картина мира в поэзии Д.Улзытуева и Ц-Д.Хамаева
5. История бурятской литературы. Т. 3. Современная бурятская литература, с.161-182 – Улан-Удэ, 1997
6. Улзытуев Д. Зохеолнуудай суглуулбари (3 боти) 2 боти, н.329-386 - Улан-Удэ, Новапринт, 2016
7. Цыдендамбаев Ц.Б. б.б. Ород-буряад хэлэнэй тобшо словарь. – М, 1962