Тыва кавай.

                     Киирилде

Шинчилел ажылы: тыва улустун ыдыктыг эди – кавай.
Шинчилелдин чидиг айтырыглары (Проблема):
Амгы уеде уруглар уруг кавайын ыдыктыг эт деп билбейн турарында болгаш уттундуруп бар чыдар опей ырыларны ырлап билбес бооп турарында. Кавай, опей ыры болгаш ие кижи ожуктун уш дажы дег чарылбас чуулдер деп чувени амгы уеде уруглар байтык улуг улус безин шоолуг билбези бооп турар.
Шинчилел ажылдын амыдыралга чугулазы: (актуальность):
Тыва кавайнын ажыктыын, кадыкшылга херегин амгы салгалдын шоолуг билбейн турары болгаш опей ырын база ырлавайн турарывыс.
Даап бодаашкыны (Гипотеза):
Бир эвес уругну чажындан кавайга остурер болза дурт сыны чараш болур болгаш уругнун баштай доругар чери кавай – ыдыктыг эт деп билип алыр. Кавайга опей ырын дыннап оскен уруг чечен – мерген, чугаазы чарт болур.
Сорулгазы (цель):
 Тыва улустун бурун шагдан бээр эдилеп чораан ыдыкшылдыг болгаш ажыктыг эди кавай дугайында билип алыры.
Даалгалары (задачи):
Кавай  дугайында чогаалдарны тыпкаш ооренип номчуур.
Кавайнын тургузуун  ооренири.
Тыва улустун ыдыкшылдыг эдин хундулеп, хумагалап чорууру чугула .
Обьектизи:
Кавай.:

                                      Кол кезээ

Бурун огбелер кавай-биле торээн чуртту бир домей ыдыктай коор чораан.

   «Оскен кавайым», «Кавай болган чуртум»-деп чечен-мерген состер, салгалдан салгал дамчып келген. Кожер-дужер амыдыралдыг чораан тывалар уруг кавайын онзагай кылыр чораан.

 Кавай тыва чоннун эрте шагдан бээр эдилеп чораан ыдыкшылдыг эди болур. Тыва кавай чаш уругну кыштын соогундан донурбас, чайнын изиинден албыктырбас. Чаш уруг торуттунерге, тыва кижи доп-дораан ону кавайлаар чораан. Кавайга бистин огбелеривис бурун шагдан бээр уругларын остур азырап ап чораан.Чаш уруглуг кавай ааткыышка астынган турар, орун кырынга чыдар. Уруг чок кавайны ак энчекке азы тон-биле ораагаш, чажыра кадагалаар. Уруг кавайын ээн куруг каап болбас. Иштинге бир-ле ужурлуг чувени салып каар : чинчилиг хап, кажыктыг хап,, хынныг кестик, хом чустук дээш баар Кавайны уреп болбас, октап болбас, кайы хамаан чок черге салып болбас. Кавай болза салгал дамчыыр ыдык эт болур. 

  Чаа божаан чаш уругну кавайлаары тускай чурумнуг болгаш езулалдыг. Уруг-дарыы четче-менди чораан ава кижи божаан болза, ол иенин ол уруун эн улуг назылыг кырган ава кавайлап каар болгаш орун кырынга чыттырып каар.. Уруг-дарыы доктаавас ава кижи божаан болза, ол чаш амытанны кавайлаары дыка нарын. Эгезинде эник ытты кавайлаан соонда чаш уругну кавайлаар. Эник ыт чок таварылгада, эн улуг назынныг кырган огбезинин бажын салып чыттырар, ол бажын кавайлаттырганы болур. Чуг-ле ол езулалдын соонда хой уруглуг  ие кижи  чаш уругну ол кавайга кавайлаар.

 Кавай-биле торээн черинин сулдези чангыс дижир, ынчангаш тыва кижинин эн-не хайыралдыг эди кавай болур. Чаш уругнун кавайы ол-ла толдун торел-аймаанын, ада-огбезинин, ада-иезинин болгаш торээн чурттунун ыдыктыг омаа болур.
Дадар-оол Монгуш. «Авайымны, кавайымны».
Шаралыг чаш, ол эът мени

Чардыктырып, доруктурган

Авайымны, кавайымны,
Амым ышкаш унелээр мен.
Хайыралдыг авам-биле,
Кавайымнын ачызында.
Ортемчейге кижи болуп,
Озупорар уруг-дур мен.
Аатынган тыва кавай,
Амгы салгал дамчывышаан,
Авайымны, кавайымны,
Алдаржыдып ырлап чор мен.

Кавайнын тургузуу: 
Кавайнын ыяжы-уруг кавайын чымчак будуштуг поштен азы шивиден кылыр. Шаандакы тывалар кошкун амыдыралдыг чораан, ынчангаш кавайны орун кырынга чыттырарынга, эзерлиг аътка унгереринге болгаш ааткыышка азарынга эптиг кылдыр кылыр.
Кавайнын дуву – кавайнын дувун шаарартыр кылыр. Узун дилиндек ыяштарны бадыргаш, ийи ужундан так быжыглай эптептер. Кавайнын дуву чиик болгаш быжыг болур.
Кавайнын чаагы – кавайнын ийи талазында ийи калбак ыяш болур. Кавайнын чаагы чаш уругну озал-ондактан камгалаарынын бир чугула чери болур.
Кавайнын энмээ – Кызыл сооскенни азы ак-хаакты дугалаштыр ээпкеш, ону кавайнын устуу талазынга, аласталдыр быжыглаар. Чаш уругнун бажын ымыраа – сээктен, изигден, сооктан болгаш аза-буктан (кызыл сооскен) кавайнын энмээ камгалаар.
Мунгаш шидиг – мунгаш шидигнин хевири мунгаш-тын ышкаш болур.
Узун шидиг – узун шидиг болза мунгаш шидиг-биле аргый баглаарынга херек. Ол чаш уругну шимчевес кылдыр кавайлап шарыырынга херек.
Аадар баг – кавайнын бодунун ийи талазындан уттээш бир чинге багнын ийи ужун анаа быжыглап каар. Аадар баг кавайны ааткыышка азар баа.
Ааткыыш – чаш уруг удуп чыдар кавайны азарынга херек. Ааткыыш – ыдыктыгэт.
Ааткыыш баа–кавайны халаннадыр азарынга кончуг быжыг багны ажыглаар.
Кавайнын иштинге тосту, кидисти, чымчакэнчекти азы хураганкежин, сыртыкты эптиг кылдыр салыр. Кидис, энчнек шык тыртпас, ынчангаш чаш уруг челбикбес болур.
Кавайга оскен уругнун дурт – сыны дорт, чараш болур болгаш белен селен аарывас болур.

Бо ажылды кылып тургаш клазымда оореникчилерге мындыг айтырыгларлыг анкетаны чоруткан мен:

1.Кавай деп чул билир сен бе?

2.Кавайны корген сен бе?

3.Каяа корген сен?

4.Силернин аваларынар уруг-дарыын кавайлап чораан бе?

5.Кавай орнунга аваларынар  чуну ажыглап турарыл?

6.Аваларынар опей ыры ырлап турар бе?.

Туннелинде тыва кавайны оореникчилер уруг чайгаар эт деп билип турар. Тыва кавайны хой кезии музейге корген. Клазымда Алдын-Херелдин авазы Ооржак Хеймер Бады-Нараевна уругларын кавайга чыттырып азырап чораан база Ооржак Белекмаа Хаймыкаевна кавайны жыглап турган болуп турар. Опей ырыны 5 уруг аваларындан дыннаан болган.

Кавай – биле тудуш болур опей ыры. Ие кижи чаш уруун кавайлап алгаш опей ырын ырлап берип чораан. Опей ырынга уруг таалаар. Кавайга опей ырын дыннап оскен уруг чечен-мерген, угаанныг болур дижир. Ыглаган база болбас.
опей ыры:
Аа судун оой, Опей, опей оой Эмзиргештин оой. Опей сарыым, оой.
Авам кужур оой, Увай, увайоой.
Азырап каан оой! Удуп корем оой!
Туннел сос:
Ынчангаш бо ажылды кылып тургаш тыва кавайнын кижиге ажыктыын, кадыкшылга херегин болгаш опей ырын ырлап ооренген бис. Кавай чер-ле амыдыралга ажыктыг болганындан амгы болгаш келир салгал бурун шагдан бээр огбелеривистин ыдык эди кавайны ажыглаар болза деп чуулду билип алдым.

 Ажыглаан литература:

1.Монгуш Кенин-Лопсан – Тыва чанчыл

2.Монгуш Кенин – Лопсан – Тыва чоннун бурунгу ужурлары.
3.Журнал «Кадын» - Аалым болган Ава Тывам.
4.Михаил Дуюнгар – Харда чечектер.