"Монгун-Тайганын¸ микрооронимнери"

«ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫӉ МӨӉГҮН-ТАЙГА КОЖУУНУ»

МУНИЦИПАЛДЫГ РАЙОН ЧАГЫРГАЗЫНЫӉ ӨӨРЕДИЛГЕ КИЛДИЗИНИӉ

МУГУР-АКСЫ СУУРУНУӉ №1 МУНИЦИПАЛДЫГ БЮДЖЕТТИГ ОРТУМАК НИИТИ БИЛИГ ШКОЛАЗЫ.

Ажыл:

                "М=¸г\н-Тайганы¸  

микрооронимнери"

                                              Ажылды кылган: Сандык Сайзана Орлановна,

                                                                           10 «б» класстыӊ өөреникчизи.

                                            Удуртукчузу:  Кара-Сал Чодураа Хүлер -ооловна,

                                                                     дээди категорияныӊ

                                                                     тыва дыл,  чогаал башкызы.

Мугур-Аксы, 2016ч

Допчузу:

 Киирилде ….………………………..………………………………………………1

    1.Микрооронимнерниӊ уткаларыныӊ аайы-биле бөлүктээшкини…………….2

            I.1. Тус девискээрниӊ хевирин барымдаалап адаан оронимнер ………2

            I.2. Тус черниӊ довурааныӊ, хая-дажыныӊ өӊ-чүзүнүн барымдаалап адаан оронимнер……………………………………………………………………..3

    I.3. Черниӊ байлаан, үнүжүн, дириг-амытаннарыӊ нептерээнин, ында кандыг-бир чүүлдүӊ барын барымдаалап адаан  оронимнер…………………..….….......4

    I.4.  Кандыг-бир кижиниё ады-биле холбашкан оронимнер…………….........6

     I.5.  Ук девискээрниё кандыг-бир онзагайын барымдаалаан оронимнер……6

     I.6.  Ук девискээрге болган болуушкунга үндезилеп адаан топонимнер……..7

 I.7 .Девискээрниё туружун барымдаалап  адаан черлер аттары.  ………………..8

    I.8.  Тыва улустуӊ езу-чаӊчылдары-биле  холбашкан черлер аттары………..8

    I.9.  Тоолчургу чугаа езугаар адаан аттар………………………………………8

    I.10. Моол дылдан  үндезилээн оронимнер……………………………………..8

2. Микрооронимнерниё тургузуунуё аайы-биле бөлүктээшкини………………9

Т\ёнел…………………………………………………………………………………

Ажыглаан литература даӊзызы..……….….……………………..………………10

Информантылар даёзызы.........................................................................................11

Киирилде

         Эрте-бурунгу үеден бээр кандыг-даа чон ээлеп чурттап чоруур чер-девискээринде хемнер, хөлдерни, хову-шөлдерни, даг-сыннарны тус-тузунда аттар-биле адап алыр чораан. Чер-девискээр бүрүзүн аӊгы тодаргай ат-биле адап алырга, чоннуӊ ажыл-ижинге, көжүп-дүжеринге, аргыжарынга ажыктыг. Кандыг-даа черни кижи бодунуӊ күзели, туралааны-биле адавас, а ук девискээрниӊ кандыг-бир онзагайын барымдаалаар турган.

Бурунгу өгбелерниӊ черниӊ тургузуунуӊ онзагай демдээн дорт дамчыдып тургаш адап кааны топонимнери салгалдан салгал дамчып чедип келген болгаш чон ону амгы үеге дээр ажыглап чоруур. Бо кыска ажылда Мөӊгүн-Тайга кожууннуӊ микрооронимнериниӊ уткаларын тайылбырлап көөрүн кызыткан.

Ажылдыё  чугулазы. Тываныё топонимиказын шинчилээн ажылдар эвээш эвес, оларныё санынга Ш.Ч. Саттың, Б.И. Татаринцевтиң, Б.К. Ондарның ажылдары хамааржыр. Эё улуг, тускай ажылдарны Б.К. Ондар бижээн. Ол дээрге «Гидронимия Тувы», «Топонимика Тувы». Ынчалза-даа тус черниё микротопонимиказын чыыр ажылдар ам-даа чедир кылдынмаан.

Бо талазы-биле школачыларныӊ аразында боттарыныӊ чурттап турары девискээрлерниӊ         микротопонимиказын чыып шинчилээри чаӊчыл апар чыдар. Ындыг-даа болза ук ажыл чедир чоруттунмайн турары бистиӊ кожууннуӊ даглыг черлерниё микротопонимиказын чыып турар үевисте тодаргай апарган.

Мөӊгүн-Тайга кожууннуӊ Тоолайлыг девискээриниӊ микрооронимерин Демчик Рада Дииӊмеевна башкы кылган.  Өске девискээрлерниӊ материалдары чыгдынмайн артып калган. Ынчангаш Мөӊгүн-Тайга кожуунда даглыг черлерниӊ аттарын долузу-биле чыыр ажыл чедир чоруттунмаанындан бо ажылды чорудары чугула болуп турар.

Шинчилээр чүүлү: ТР-ныӊ Мөӊгүн-Тайга кожуунда даглыг черлер  аттары.

Сорулгазы: Мөӊгүн-Тайга кожууннуӊ микротопонимиказында даглыг черлерниӊ аттарын сайгарары.

Ону чедип алырда, кылыр ажылдар:

Мөӊгүн-Тайганыӊ  даглар аттарыныӊ тодаргай  даӊзызын тургузар.

Ук аттарныӊ тыптып келген чылдагааннарын, микоротопонимнерниӊ уткалыг бөлүктерин тургузуп тургаш тодарадыр.

Оронимнерниӊ тургузуунуӊ аайы-биле бөлүктерин тодарадыр.

Практиктиг ужур-дузазы: ук ажыл Мөӊгүн-Тайганыӊ даглар аттарыны  тодаргай  даӊзызын тургузуп, тускай  чыынды дептержигешти үндүрериниӊ  кол таваан тургузар. «М=ёг\н-Тайгаже аян-чорук» деп турисчи рекламага буклеттер белеткеп \нд\рер.

1. Микрооронимнерниё уткаларыныё аайы-биле бөлүктээшкини.

Кожууннуӊ оронимнерин уткаларыныӊ аайы-биле мындыг бөлүктерге хуваап болур:

1. Тус черниӊ хевирин барымдаалап адаан топонимнер.

2. Тус девискээрниӊ довурааныӊ, хая-дажыныӊ өӊ-чүзүнүн барымдаалап адаан топонимнер.

3. Ук девискээрниӊ байлаан, үнүжүн, дириг-амытаннарын барымдаалап адаан топонимнер.

4. Кандыг-бир кижиниӊ ады-биле холбашкан топонимнер.

5. Ук девискээрниё  кандыг-бир онзагай демдээн барымдаалап адаан

 топонимнер.

6. Ук девискээрге болган болуушкунга үндезилеп адаан топонимнер.

7. Девискээрниӊ кандыг-бир өске объектиге хамаарыштыр туружун

барымдаалап адаан топонимнер.

8. Тыва улустун езу-чаӊчылдары-биле холбашкан топонимнер.

9. Тоолчургу чугаа езугаар адаан топонимнер.

10. Моол дылдан үндезилээн оронимнер.

Дараазында ажылывысты бо бөлүктээшкин езугаар таныштыраалыёар.

I. Микротопонимнерниё утказыныё аайы-биле бөлүктери

 Тус девискээрниӊ хевирин барымдаалап адаан оронимнерниӊ уткаларынын аайы-биле иштики бөлүкчүгештерге база хуваап болур.

а) Черниӊ хевирин барымдаалап адаан топонимнер:

Сүвүр-Тайга - дагныӊ бажы дээрже шиштейип үне бергенин барымдаалаан.

Долгай-Чарык - дагныӊ ийи аӊгы адырларыныӊ аразында чарыктын, дагныӊ бажындан эдээнге чедир дорт эвес, а бир-бир талазынче дыйлайып чоруй барганын барымдаалаан.

Доора-Өзен - дагныӊ бажы-биле чергелешпейн, доора алзы өскеп чоруй барганын барымдаалаан.

Чоон-Дыт - чоон-чоон дыттарлыг болганын барымдаалап адаан. Тоолайлыг хемнин эриинде девискээр.

Кош-Ой (Улуг-Кош-Ой, Биче-Кош-Ой) - дужааштыр, чергелештир чыдарын барымдаалаан.

Кадыр-Орук – дагны ажары кадыр боорга адаан.

Калбак-Арга - дагныӊ бир талазын дургаар калбарып чоруй барганын барымдаалаан.

Кырлыг-Тайга – кырлайтыр үнгенин барымдаалаан.

Улуг-Бел - дагныё эдээниё делгемин барымдаалаан.

Улуг-Белдир - Тоолайлыг биле Думзе хемнерниё каттышкан чери.

Улуг-Даг – чанында даглардан бедик көстүр.

Биче-Белдир - Дүмзе биле Чуӊмажык хемнернин каттышкан чери.  Тоолайлыгныӊ хемнерниӊ хемчээлин барымдаалап адаан.

Чолдак-Ой (Алдыы,Υстүү) - ойнуӊ ишти-биле дагныӊ бажынга саат чок чеде бээрин барымдаалааан.

Чолдак-Чарык -  дагныӊ эдээнден тура бажынга чедир үр болбайн чеде бээрин барымдаалап адаан.

б) Тус девискээрни өске кандыг-бир чүвениӊ хевиринге дөмейлээнин

барымдаалап адаан топонимнер.

Бүрээлер – инек бүүрээнге дөмей даг.

Кужа-Мыйыс – кужа мыйызынга дөмейин барымдаалаан.

Майгын-Даш - ырактан көөрге, тип каан майгыннар ышкаш көстүр улуг хемчээлдиг дөрбелчин даштарлыг девискээр.

Каът-Тайга – ийи каът салып каан, бөрт хевирлиг даг.

Сагаан-Шивээ (Цаган-Шибету) - Камгалал шивээ ханалар дег оӊ талада Каргы хем, солагай талада Тоолайлыг хемнерниӊ аккан аайы-биле чергелештир шөйлүп чоруткан сыннар. Бедик дагларлыг девискээрнин кыдыг-кызыгаары болуп турар даглар.

Ширээ-Тайга – чем чиир ширээге дөмей, кыры дески тайга.

2. Тус черниӊ довурааныӊ, хая-дажыныӊ өӊ-чүзүнүн барымдаалап

адаан оронимнер

Ак-Баштыг – дагныӊ бажында беш адырга дөмей ак-куу даштарын барымдаалап адаан.

Ак-Адыр - үнери белен ак чер дээн уткалыг.

Ак-Эл - Тоолайлыг хемниӊ эриинде 2-3 метр бедик ак-куузумаар өӊнүг эл-хаязы.

Ак-Өзен -  өзен ишти делгем, хая-дажыныӊ, довураа куузумаар өӊнүг болганын барымдаалаан.

Сагаан-Шивээ - бажындан ак харлар ыравас болганын барымдаалаан. Сагаан - ак дээн уткалыг моол сөс.

Көк-Мээс -  дагныӊ хүн херели дээп турар мээс чарыыныӊ  довурааныӊ чырык ногаанзымаар өӊүн барымдаалаан.

Көк-Тайга – борбак көк дөстектиг тайга.

Биче-Көк-Дөргүн, Улуг-Көк-Дөргүн – кара-көк көстүр довураан барымдаалааан.

Көк-Чарык - чарык иштиниӊ довурааныӊ ак-ногаанзымаар өӊүн барымдаалаан.

Көк-Тайга - дагныӊ баштары кара-көгүлдүр өӊнүг болурун барымдаалаан.

Куу-Даг - дагныӊ довурааныӊ кара-хуреӊ өӊун барымдаалаан.

Кызыл-Хая - дагныӊ довураа, хая-дажы челээш ышкаш чүзүн-баазын өӊнерлиг, ынчалза-даа өкпеӊ өӊү колдап чыдарын барымдаалаан.

Кызыл-Шанчыг -  дагныӊ бажыныӊ өкпеӊ-кызыл өӊүн барымдаалаан.

Кара-Чарык - чарык иштиниӊ довурааныӊ кара-хүреӊ өӊүн барымдаалаан.

Кара-Даг - дагныӊ хая-дажыныӊ кара-хүреӊзимээр өӊүн барымдаалааан.

Кара-Боом - өӊүн барымдаалаан.

Мозагалыг-Сарыг-Ий - ийниӊ довурааныӊ сарыгзымаар өӊүн барымдаалаан.        

Хүреӊ-Тайга - дагныӊ довурааныӊ хүреӊ дүрзүлүг.

        Черниӊ өӊ-чүзүнүн барымдаалааш адаан черлер аттарында ак, көк, куу, кызыл, кара, сарыг, хүреӊ деп демдек аттары кирип турар болгаш олар боттарыныӊ дорт уткаларында ажыглаттынган. Оларныӊ иштинде эӊ ажыглаттынгыр демдек аттары - ак, көк, кызыл, кара .Чүгле чаӊгыс таварылгада ак деп демдек ады доора утказында – ажык, доктор-моондак чок деп утказында кирип турар. Ол-ла сөстүӊ моол дылда сагаан деп синонимии база чаӊгыс топонимниӊ составында кирген.

3. Черниӊ байлаан, үнүжүн, дириг-амытаннарыӊ нептерээнин, ында кандыг-бир чүүлдүӊ барын барымдаалап адаан оронимнер.

а) Кандыг-бир дириг-амытанныӊ  ук девискээрде барын барымдаалап адаан оронимнер.

Бөрүлүг-Мугулдур - бөрүлер турлаглаар чарык.

Сыынныг-Чарык - чарыктыӊ иштинге сыын-мыйгактыӊ хөй таваржырын барымдаалаан.

Чуӊма-Хоравас - аӊнаарга-даа, те-чуӊмазы эвээжевес болганын барымдаалаан.

Чуӊмажык - те-чуӊма төрүүр болганын барымдаалап адаан.

Оонача - шаанда ук тайгага чээреннер чурттап турган. Амгы уеде ында чээрен чок. Ынчалза-даа черниӊ адында ады чыдып калган. «Оонача дээрге чээренниӊ эри-дир»- деп, информантылар тайылбырлап турар.

Чолалыг - чоокку үеге чедир, ук тайгага балык чемиштиг чола деп куш турган.

Тоолайлыг - хемниӊ унун дургаар девискээрге коданнар, тоолайлар хөй таваржырын барымдаалаан. Улуг улустуӊ чугаалары-биле алырга, «хоюган аъттыг кижиниӊ аъды хоюп чоруп бээр, тоолайлар ол-бо халчып-ла турар»

Тарбаганныг-Ой (Алдыы, Υстүү) - тарбаганнар турлаглаарынга эптиг делгем, шыктыг ой.

б) Ук девискээрниӊ үнген үнүштерин барымдаалаан оронимнер.

Көк-Каттыг-Мугулдур - тайганыӊ арга-арыында көк-каттыӊ хөйүн барымдаалаан.

Талдыг-Чарык - чарык шитиниӊ холушкак арга-арыында талдарныӊ хөйүн барымдаалаан.

Талдыг-Ой - холушкак аргалыг ойда тал  үнүштүӊ хөй болганын барымдаалаан.

Теректиг (Алдыы, Үстүү) –  холушкак арга-арыглыг чарыктыӊ иштинде талдыӊ колдадыр өскенин барымдаалаан.

Пөштүг-Чарык- холушкак аргалыг чарыкта пөштерниӊ барын барымдаалаан.

Чечектиг-Чарык - чайгы үеде чарыктыӊ иштинге янзы-бүрү чечектерлиг болурун барымдаалаан.

Малдырганныг-Чарык, Малдырганныг-Өзен - ук девискээрлерде малдырган деп үнүштүӊ хөй үнгенин барымдаалаан.

Шеӊнелиг-Каът - дагныӊ шеӊне чечээ хөй үнген каъды.

Казылган – хая-даш аразында казылган деп каттыӊ өзүп үнүп турарын барымдаалаан.

Согуналыг-Тайга – согуна деп үнүштүӊ хөйүн ында барымдаалаан.

Шеттиг-Ой – холушкак аргада шеттерниӊ колдадыр өзүп турарын барымдаалаан.

Дыттыг-Хем – дагныӊ ортузундан дыттарлыг хем агып бадып чыдарын барымдаалаан.

Дыттыг-Ой-Тайга – тайганыӊ ойларында дыттарныӊ хөй өскенин барымдаалаан.

Шет-Кудуруу – шеттиг арыгныӊ төнген ужун барымдаалаан.

в) Кандыг-бир байлактыӊ барын барымдаалаан.

Алдынныг-Чарык  - тоолчургу чугаа езугаар алдын бар деп турарын барымдаалаан, ынчалза-даа  үнелиг байлактыӊ ында бары бадыткаттынмаан.

Дүвүреӊниг-Каът – аӊ-меӊниӊ чылгаар кужурунуӊ барын барымдаалаан.

Чаныылыг-Көшке – балды-бижек чидидер даштар хөй таваржып турарын барымдаалаан.

Хадыӊныг-Дөргүн - каш хадыӊ үнүп турарын барымдаалап адаан.

г) Ук девискээрде кандыг-бир чүүлдүӊ барын барымдаалаан оронимнер.

Оруктуг-Мугулдур – арт-сын ажар оруктуг бедик сын.

Оруктуг-Адыр – аай-дедир аргыжар оруктуг дагныӊ адыры.

Тепкииштиг-Адыр – хана ышкаш калбак 3-4 метр бедик чада тепкииштерин сагындырар каът-каът хаяларлыг болганын барымдаалаан.

Көжээлиг-Ой – ойнуӊ иштинде 50 см хемчээлдиг көжээ барын барымдаалаан.

Малгаштыг-Өзен – суг бажы үнүп чыдар болгаш, үргүлчү малгаштыг чыдарын барымдаалаан.

Серилиг-Каът – каъттын эдээнде сиген шыгжаар сери бар.

Чадырлыг-Чарык – аӊчыларныӊ болгаш чорумалдарныӊ дүн чарар бурунгу чадырыныӊ барын барымдаалаан

Куй-Өдек – бурунгу үеде бир кырган шуваганчыныӊ  чурттап чораан кую. Ооӊ иштинде өшкү кажаазы бар.

Куй-Өдек – моол даш кажаалыг өдек турган  даг эдээ.

Доштуг-Чарык-Даглары - чайгы-даа үеде эривес меӊги доштарлыг болурун барымдаалаан.

4. Кандыг-бир кижиниӊ ады-биле холбашкан оронимнер.

Ламалыг-Ой - бурунгу үеде лама кижиниӊ чурттап турган чери.

Калбак-Кадайлыг-Ой - Күжечей аржааныныӊ бир оюнга Калбак-Кадай деп кижини хөөржүткен турган. Ооӊ чевээниӊ чыдар черин ынчаар адай берген.

Дуукай-Даа ( Чуттуг-Тайга) - ашааныӊ каржы-дерзиизинге шыдашпайн, төрээн чурту Хемчикче ол тайганы ажып кажып чоруй барган херээжен кижиниӊ ады-биле холбашкан.

Саны-Шири-Кыштаа (Кыштаг-Соргаа) - Ада-Чурттуӊ Улуг-Дайынынга дузаламчы кылдыр бодунуӊ мал-маганын берген сураглыг малчын Саны-Мөгениӊ кыштаа. (Бурунгу үеде  тыва чон бедик  даг кырынга кыштаглаар турган. Ынчангаш  ол черни Кыштаар-Соргак  чер деп турган).

Шидээр-Куй - Шидээр деп аттыг кырган кижиниӊ Мугур-Аксы суурдан Саадак артты ажып келгеш, одагланыр кую.

Тока-Чалым – Салчак Тока дарганыӊ Мөӊгүн-Тайгаже аъттыг ажып ора, чаъска таварышкаш, чаглактанып хонган дааныӊ эдээ.

5. Ук девискээрниӊ кандыг-бир онзагайын барымдаалаан оронимнер.

Мөӊгүн-Тайга – бажында кыжын, чайын-даа эривес меӊгилерин мөӊгүнге дөмейлеп адаан даг.

Чуттуг-Тайга - ол тайга туман тыртып эгелээрге-ле, Тоолайлыг иштиниӊ агаар-бойдузу баксырай бээр.

Кадыр-Орук - кадыр сынны куду баткан оруктуг арт-сын.

Бош-Даг - чаъс-чайык чагган соонда, довураа, хая-дажы тоглап бадып турар.

Хөөлүг- Тей - сынныӊ бажында хөө ышкаш кара хаяларлыг болганын барымдаалаан.

Дедир-Аастыг-Ой - дагны бир оюнуӊ аксы хемче эвес, а доора углуг, хем-биле чергелешкен  болганын барымдаалаан.

Кургаг-Оюм - ойнуӊ иштинде агып чыдар сугнуӊ чок болганын барымдаалаан.

Хана-Ой - ойнуӊ ийи кыдыы хана ышкаш калбак хаяларлыг.

Өртеӊ-Оюм- ойнуӊ иштиниӊ өрттенип калганын барымдаалаан.

Бүдүү-Каът - дагныӊ эдээнден көөрге, көзүлбес, а элээн бедий бээрге, көстүп кээрин барымдаалаан.

Даштыг-Каът - хорумналчак, улуг даштарлыг каът.

Ием-Дош - кышкы үеде агымныӊ аайы-биле доӊа берген иемдик чер.

Дөӊ-Шөл -  дөӊ  кырында шөлчүгеш.    

Ирик-Хая (Хык-Хая) - хат-шуурган, чаъс-чайык болурга, хая-даштары төктүп бадып турар, көшкеленчек хаяларлыг даг.

Шавар-Хыйыг – чүгле чортуп чоруур берге оруктарлыг черниӊ, ортузунда шаам безин четпес бичии ажык - диӊмирээшкин диӊмирээрге, чаӊгыланып турар, хая-дажы төктүп бадып турар, козургай көшкелерлиг удур-дедир турар даглар.

Кызыл-Шанчыг - дагныӊ бажы дээрже шаштыгып бедип үне берген боорга, ынчаар адаан.(шаш, шанчар).

Иткектер-Дүмзе – хемниӊ унун дургаар чорткан кашпал  хаяларлыг кызаа иштинде, кокпа оруктуӊ кудургай талазын ыяштар-биле  херимней иттирип каан кокпа орук.

Мугулдурлар (оруктуг, бөрүлүг, көк-каттыг) – чарыктарныӊ иштин өрү өскээш, дагныӊ бажында артка  саат чокка чеде бээр боорга, ынчаар адаан.

Чараш-Даш-Сыны – кылаӊайнып чыдар янзы-бүрү өӊнерлиг,чараш даштарлыг.

Соок-Кыйыг – соок чыварлыг, узун, делгем боорга, ынчаар адаан.

Кадыр-Каът – каътче үнерге берге  хорум-даштыг, болганын барымдаалап адаан.

Өртеӊ-Каът – каъттыӊ ишти өртенип турган болгаш, карарып ол хевээр артып калганын барымдаалап ынчаар адаан.

Каас-Хая  - хаяныӊ чараш-каазын барымдаалаан,база кижи каастап каан ышкаш боорга, ынчаар адаан.

 Кадыр-Орук – арттыӊ суурже ажар оруу кадыр-берт, берге чер боорга,  ынчаар адаан.

6. Ук девискээрге болган болуушкунга үндезилеп адаан топонимнер.

 Эзир-Сектээр - чаш хураганны теп алган эзирлер ол чооганыӊ иштинге аппарып алгаш, чиир болган.

 Д\мзе  (хемниӊ агып баткан унун дургаар девискээр) - шаанда кыдат садыгжылар бараан сөөртүп чорааш, ол хемниӊ кыламалыг дожун эртип чадап кааш, дүӊзе деп таакпы-биле довурактап тургаш, кеже берген.

 Чуӊма-Хоравас - Шаанда Хемчикке болган аш-чуттан дескен үш оолдуг кадай бир дагга турлагжып алгаш, оолдарынга чуӊмалар аӊнап берип турган. Каш-даа хүн аӊнаарга, чуӊмалар эвээжевес болурга, «чуӊмазы хоравас чер-дир аа бо!» - дээн.

 Шариктиг-Каът - (Чалалыг сынныӊ бир каъды) - 1965-1970 чылдар үезинде ол каътка спутник дүжүпкен, малчыннар сонуургап барып көөрге, шылыргай целлофан ышкаш борбак, улуг шарик болган, иштинде радиоприемник хевирлиг аппараттар бар болган. Ол хевээр Шариктиг-Каът деп адай берген.

 Тайылганныг - чаъс, хар чагган соонда, малгашталып, тайгыр апаар (сын эдээ) боорга, ынчаар адаан.

 Көжер-Өзен – дендии кадыр, көжүп чоруй баар турган. Ынчангаш улус оон көжер боорга, ынчаар адаан.

7. Девискээрниӊ туружун барымдаалап  адаан черлер аттары.

Алдыы-Теректиг, Υстүү- Теректиг - Тоолайлыг хемниӊ агымыныӊ аайы-биле турар туружун барымдаалаан.

 Алдыы-Иткек, Υстүү-Иткек – Дүмзе хемниӊ туружунуӊ аайы-биле ынчаар адаан.  

б) Арттыӊ кырындан эгелээн туружун айыткан. Чижээ: Саадак кырында Улуг-Оваа, ооӊ адаа Ортаа-Оваа, элээн кудургай талазында Алдыы-Оваа.

 Алдыы- Теректиг  бажындан Бай-Тайганыӊ  Шуйже ажар улуг арттан эгелээн оваалар - Бирги-Оваа, Ийиги-Оваа, Үшкү-Оваа.

8. Тыва улустуӊ езу-чаӊчылдары-биле  холбашкан черлер аттары.

 Дагыыр-Тайга  - тус чернин чурттакчы чонунуӊ шаг-төөгүзүнден бээр дагып чоруур тайгазы.

 Саӊ-Салыр-Куу-Тей  - чаа-чыл уткаан, шагаа байырында саӊ салып турган тейи.

Хомушкулар-Оваазы – Тоолайлыгныӊ үндезин чурттакчылары болур Хомушку деп төрел аймактыӊ дагып чораан оваазы.

9. Тоолчургу чугаа езугаар адаан аттар.

 Саадак - шаанда шагда бир аӊчы кижи (вариант Амыр-Санаа) ол сынны ажып бар чорааш, ча огу сугар саадаан чидирип алган, ынчангаш  ол арт-сынны Саадак деп адаан.

 Магачынныг-Ой – Кара-Дагныӊ эдээ. Шаанда улуг аш-чут үезинде бир херээжен кижи аштан угааны тенээш, чоок кавыныӊ уругларын чип турганын барымдаалаан.

10. Моол дылдан үндезилээн оронимнер.

Бууту -  Ак-Адырныӊ соӊгу талазында чарык.

Кажыын- Мээзи –

 Кɵге-Даваа -  көк арт дээн уткалыг моол ат.

 Дүӊгээрти - Чолдак орук арттыӊ үстүнде согуналыг чарык.

 Харагайты – Каргы иштинде даг.

   Шүлүүстү - Ак-Адырда сын.

 Ук оронимнерниӊ уткаларыныӊ аайы-биле бөлүктээшкинни чорудуп тура, мындыг түӊнелдерни үндүрүп болур.

1. Ук чижектерден бурунгу тыва өгбелрниӊ черлерге хуу ат бээри черниӊ картыныӊ онзагайынга барымдаалап көрген тускай хоойлу-дүрүмнерлиг болур.
2. Топонимнер тус черниӊ онзагай демдээ, дириг амытаннары, үнүжү, байлаа-биле сырый харылзаалыг болур.
3. Топонимнерни тус черниӊ чурттакчыларыныӊ амыдыралы езу-чаӊчылы, культуразы-биле харылзаштырып база адап турган.
4. Чамдык бурунгу топонимнерни аныяк салгал боттарыныы-биле  черниӊ кандыг-бир демдээн барымдаалап чаа вариантыларны база берип турар.

II.         Микрооронимнерниӊ тургузуунуӊ аайы-биле бөлүктээшкини.

 Оронимнерниӊ тургузуунуӊ аайы-биле бөдүүн, нарын деп бөлүкчүгештерге хуваап болур.

  Бөдүүн тургузуглуг оронимнери, чаӊгыс компонентилиг чижектер хамааржыр: Тоолайлыг, Хоорзун, Чолалыг, Оонача, Казылган, Чуӊмажык, Иткек, Саадак, Балыктыг.

Нарын тургузуглуг орнимнерге 2-3-4 компонентилиг чижектер хамааржыр.

 Нарын тургузуглуг ийи компонентилиг орнимнерни модельдериниӊ аайы-биле аӊгы-аӊгы бөлүкчүгештерге хуваап болур:

а) Демдек ады болгаш чүве ады: Чуттуг-Тайга, Куу-Даг, Кызыл-Хая, Көк-Тайга, Согуналыг-Тайга, Өртеӊ-Оюм, Сүвүр-Тайга, Чаныылыг-Көшке, Шырыштыг-Чарык, Талдыг-Чарык. Ук бөлүкчүгешче  86 топонимнерни киирип болур.

б) Х.п чүве ады болгаш 3-кү арынныӊ хамаарылга хевиринде чүве ады: Буга-Даа, Дуукуай-Даа, Ой-Хүрээ, Бүүрээ-Аксы, Шыӊ-Бажы, Арзайты-Деспээ.

в) Чүве ады болгаш чүве ады: Хана-Ой, Майгын-Даш, Чүрек-Өзен.

г) Причастие болгаш чүве ады: Дагыыр-Тайга, Шидээр-Куй, Шавар-Кыйыг.

д) Чүве ады болгаш кылыг сөзү ( кол сөс, сөглекчи): Чуӊма-Хоравас, Эзир-Сектээн.

        Оронимнерниӊ хөй кезии ийи компонентилиг, тус девискээрниӊ кандыг-бир онзагайын тодараткан демдээнден тургустунуп турар.

Нарын тургузуглуг үш компонентилиг оронимнер: Кара-Даг-Деспээ, Көк-Каттыг-Мугулдур, Кызаа-Бажы-Шат, Саны-Шири-Кыштаа, Калбак-Кадайлыг-Ой, Υстүү-Тарбаганныг-Ой, Алдыы-Тарбаганныг-Ой, Дедир-Аастыг-Ой.

        Нарын тургузуглуг дөрт компонентилиг чаӊгыс чижек таваржып турар: Саӊ-Салыр-Куу-Тей.

        Ниитизи-биле  бөдүүн тургузуглуг 9 ороним, нарын тургузуглуг  109 ороним бүрүткеттинген. Оларныӊ иштинде 2 компонентилиг - 100, 3 компонентилиг - 8, 4 компонентилиг – 1 ороним таварышкан. Ынчангаш микрооронимнер колдуу-ла нарын 2 компонентилиг сөстер болуп турары моон көстүп турар. Бөдүүн оронимнерниӊ саны эвээш.

Т Ү Ӊ Н Е Л

        Мөӊгүн-Тайга кожуунунуӊ микрооронимнерин сайгаргаш, дараазында  түӊнелдерге келдивис. Кожуун даглыг рельефке хамааржыр болгаш, микротопонимнерде даглыг черниӊ кезектерин адын, ооӊ хевирлерин, янзыларын адаан сөстер хөй санныг кирип турар. Аппелятивтер кылдыр даг, арга, тайга, сын, арт, каът, тей, боом, чалым  дээн чергелиг даглыг черниӊ ландшафт лексиказы кирген: Черниӊ тургустунган бүдүмелдерин барымдаалаан хая, даш, дош, көшке деп сөстер база ажыглаттынган. Дагныӊ кезектериниӊ аттары адыр, бел, белдир, шанчыг, ий, мээс, кыйыг, куй деп сөстер кирген. Даглыг черде кижиниӊ тутканы, кылганы; кижиниӊ ажыл-ижи-биле холбашкан  оваа, кыштаг, орук, шивээ, өдек деп сөстер ажыглаттынган. Даглыг черлерде дески, оргу азы дагныӊ куду ханылап чоруй барган черлерни адаан сөстер ой, оюм, өзен, чарык, шөл. Даглыг хемнер девискээринде черлер аттарында дөргүн, эл, хем, мугулдур деп сөстер ховар-даа болза таваржып турар.

        Черниӊ өӊ-чүзүнүн барымдаалааш адаан черлер аттарында ак, көк, куу, кызыл, кара, сарыг, хүреӊ деп демдек аттары кирип турар болгаш олар боттарыныӊ дорт уткаларында ажыглаттынган. Оларныӊ иштинде эӊ ажыглаттынгыр демдек аттары - ак, көк, кызыл, кара. Чүгле чаӊгыс таварылгада ак  деп демдек ады доора утказында – ажык, доктор-моондак чок деп утказында кирип турар. Ол-ла сөстүӊ моол дылда сагаан деп синонимии база чаӊгыс топонимниӊ составында кирген.

Тургузуунуӊ аайы-биле бөдүүн тургузуглуг 9 ороним, нарын тургузуглуг  109 ороним бүрүткеттинген. Оларныӊ иштинде 2 компонентилиг - 100, 3 компонентилиг - 8, 4 компонентилиг – 1 ороним таварышкан. Ынчангаш микрооронимнер колдуу-ла нарын 2 компонентилиг сөстер болуп турары моон көстүп турар.

Ажыглаан литература даӊзызы:

1. Бавуу-Сюрюн М.В., Куулар Ч.К.«Тыва дылдыӊ лексиказынга факультативтер. –Кызыл, 2005.
2. Ондар Б.К. Лексико-семантические особенности тувинских гидронимов // Вопросы тувинской филологии. – Кызыл, 1983. – С. 94 – 100.
3. Ондар Б.К. Тываның чамдык моол топонимнери // Шын, 1984. – дек. 7. – ар. 4.
4. Ондар Б.К. Языки земли – географические наименования // Тувинская правда, 1985. – янв.22. – ар. 3
5. Ондар Б.К. Краткий словарь гидронимов Тувы. – Кызыл, 1995. – 48 с.
6. Ондар Б.К. Что в имени твоем? // Научно-популярный и методический журнал «Башкы». - №1. - 2001.
7. Ондар Б.К. Топонимический словарь Тувы. – Абакан, 2004. – 255 с.
8.  Ондар Б.К. С.Сарыг-оолдуң чогаалдарында топонимнер // Юбилеи писателей. – Кызыл, 1999. – С. 47 – 50.
9.  Ондар Б.К. К. Кудажыныӊ чогаалдарында топонимнериниң словары // Юбилеи писателей. – Кызыл, 1999. – С. 100 – 103.
10.  Ондар Б.К. Некоторые параллели в топонимии Тувы и Хакасии // Актуальные проблемы сохранения и развития языков, культуры и истории народов Саяно-Алтая. Материалы международной научной конференции. – Абакан, 2001 – С.120 – 124.
11. Ондар Б.К. Тувинская топонимия. – Кызыл, 2008. – 295 с.
12. Пунцаг Т.. Тыва-моол-орус допчу словарь.- Олгий: 1986.
13. Сат Ш.Ч., Салзынмаа Е.Б. Амгы тыва литературлуг дыл. – Кызыл, 1980.
14. Татаринцев Б.И. Об особенностях топонимии Северо-Восточной Тувы // Происхождение аборигенов Сибири и их языков. – Томск, 1973 – С. 142 –144.
15.  Татаринцев Б.И. О топонимии бассейна реки Каа-Хем // Тувинский язык и литература в послеоктябрьский период. – Кызыл, 1977. – С. 88 – 98.

  Ажылды кылырынга дузалаан информантылар даӊзызы:

1. Донгак Сарыг-оол Биче-оолович. 1940 ч. тɵрүттүнген.

2. Донгак Надежда Ендановна. 1949 ч. тɵрүттүнген.

3. Доштуг-оол Юрий Донгакович. 1968 ч. тɵрүттүнген.

4. Кара-Сал Довулдаӊ  Салчаковна. 1939 ч. тɵрүттүнген.

5. Хертек Айдыӊ-оол Ширненович. 1969 ч. тɵрүттүнген.