Эртем-шинчилел ажылы: «Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык ортумак 8, 10, 11 чылдыг школаларының баштайгы доозукчулары база башкылары».

Тыва Республиканың Барыын-Хемчик кожуунунуң

Муниципалдыг Бюджеттиг Барлык ортумак школазы

Эртем-шинчилел ажылының темазы:

«Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык

ортумак 8, 10, 11 чылдыг школаларының

баштайгы доозукчулары база башкылары»

Секция «Краеведение»

Барыын-Хемчик кожууннуң

Барлык ортумак школазының

 8-ки клазының өөреникчизи

Сарыглар Сайдаш Александровна кылган

Барыын-Хемчик кожууннуң

Барлык  ортумак школазының

1-ги категорияның

тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Сечек Айланмаа Борбак-ооловна удурткан

Барлык – 2014

Допчузу

Киирилде

I-ги эге. Барлык ортумак школазының төөгүзү

I.1. Ажылдап чораан башкылар

I.2. Ажылдап чораан удуртукчу башкылар (директорлар)

II-ги эге. 8 чыл школазының доозукчулары

III-кү эге. 10 чыл школазының доозукчулары

IV-кү эге. 11 чыл школазының доозукчулары

Түңнел

Ажыглаан литература даңзызы

Капсырылга

Киирилде

Темазы:  Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык ортумак 8, 10, 11 чылдыг школаларынын доозукчулары база башкылары.

Ажылдың чугулазы:  2014 чыл - Барлык ортумак школазының 70 чыл юбилейлиг чылынга тураскаадып, школаның төөгүзүнче хая көрүп, доозукчу 8, 10, 11 чылдыг школалар турганда доозукчуларын, башкыларын чырыдары.  

Ажылдың сорулгазы: Барлык ортумак 8, 10, 11 чылдыг школалар турганда доозукчуларын база аңаа ажылдап чораан ат-алдарлыг башкыларын информантылардан айтырып тургаш системажыдып чыыры.

Сорулганы чедип алырда шинчилээр айтырыглар:

- Школаның төөгүзүнүң дугайында ажылдар-биле таныжар;

- Ук үениң доозукчуларның, башкыларның ат-сывын системажыдып ушта бижиир, чуруктарын чыыр;

- Улуг назылыг информантылар-биле ажылды чоргузар.

Ажылдың чаа чүүлү:    Барлык ортумак школазының 8, 10, 11 класс доозукчуларын база ол үеде ажылдап турган башкыларының аттарын чырытпышаан музей булуңун тургузары

Ажылдың объектизи: 8, 10, 11 класс дооскан доозукчулар, эрги үеде ажылдап турган башкылар.

Ажылдың материалы:  слайдылап көргүскен доозукчуларның база башкыларның фото-чуруктары, ат-сывы.   

Ажылдың тургузуу: киирилде, 4 эге, түңнел, ажыглаан литература даңзызы, капсырылга

I-ги эге. Барлык ортумак школазының төөгүзү

        Барлык ортумак школазы бо 2014 юбилейлиг чылда 70 харлаар. Ук школа 1944 чылда үндезилеттинип тургустунган. Баштайгы школаның бажыңын Кара-Даштан көжүрүп эккелгеш туткан. Баштай школага 9 орус өөреникчи өөренип турган. 1949 чылдан эгелеп шоланы улгаттырып, тыва эге класстарны база ажыткан. Ол үеден бээр 1957 чылга чедир Дүмен-Өлзей Сайын-Херелович деп башкы эргелекчилеп турган. А 1958 чылда 26 өг-бүле чурттап турган улуг баракты тудуг даргазы Новиковтуң удуртулгазы-биле Ооржак Кызыл-оолдуң тудуг бригадазы эде кылган. Суурга 7 чыл школазы тургустунган. 1958 чылдан эгелээш школа директорунга Красноярскиниң башкы институдун дооскан Саая Эрес-оол Коңзай-оолович ажылдаан. Ынчан өөредилге эргелекчизинге Хевек Михаил Сарыгларович, орус дыл башкызы Августа Михайловна Плешкова, эге класс башкызы Эрес-оол Попай Шыыраповна, Турчаева Нина, Лидия Ивановна деп башкылар ажылдап турган. 1959 чылдан эгелеп Ондар Седен-оол Хүргүлекович өөредилге эргелекчилеп ажылдап эгелээш, 1964 чылдан эгелеп директорлап ажылдаан. Ынчан 8 чыл школазы кылдыр эде тургустунган. Өөредилге эргелекчизинге Сарыглар Байыр Сергеевна турган. 1970 чылда Седен-оол Ондар Кызыл-Мажалыктын №1 школазын директорлай бээрге, Барлык 8 чыл школазын Бойбу Комбу-Сүрүң Монгушович директорлааш, амгы чаа школаны туттуруп эгелээн. 1972 чылда чаа школаның тудуун ПМК-741 тудуг организациязы кылып дооскаш, хүлээткен. Ол-ла чылдың октябрь эгезинде чаа школаже көжүп кирген. Ынчан суурга ортумак школа ажыттынган. Баштайгы директору Бойду Комбу-Сүрүң өөредилге эргелекчизи Очур-оол Дүдүкпенович Монгуш олар ажылдап турган.

        Школа директорунга: 1975-1978 чылдарда Саая Маалыр-оол  Мөңге-Чаяанович, 1978-1980 члдарда Ондар Доктугу Шожапович, 1980-1985 чылдарда Монгуш Кертине Сарыгларовна, 1985-1992 чылдарда Ооржак Ичин Очуровна, 1992-1999 чылдарда Күчүге Сергей Хертекович, 1999-2000 чылдарда Донгак Юрий Уртун-оолович, 2000-2007 чылдарда Монгуш Марина Мендишовна, 2007-2012 чылдарда Куулар Олег Девилдеевич кызымаккай ажылдап, школаны удуртуп турганнар. Амгы 2013 чылдан эгелеп Барлык ортумак школазының коллективин удуртуп баштап турар аныяк башкы - Монгуш Чойгана Михайловна кончуг эрес-шудургу ажылдап, өөредилге, кижизидилге ажылын чорудуп турар. Оларның-биле деңге школа чылыг, чырык, арыг-силиг болзун дээш 20 ажыг ажылчыннар ажылынга бердинип, кызып ажылдап турарлар. Башкылардан дээди категорияның - 5, 1-ги категорияның - 10 башкызы бар. 28 башкы дээди эртемниг, а 5 башкы ортумак тускай башкы мергежилдиг. Ниитизи-биле ук школаның ажыл-ижи эки чогумчалыг чоруп, доозукчуларның хой кезии күрүне шылгалдарын чедиишкинниг дужаап ап, дээди болгаш ортумак өөредилге черлеринче кирип, өөредилгезин уламчылап турары школаның башкыларынын кызымак ажылынын херечизиболуп турар.

I.1. Ажылдап чораан башкылар

1. Любовь Монгушовна
2. Чылбак Наадымовна
3. Хөвеңмаа Сүрүновна
4. Биченей Лопсановна
5. Зинаида Сарыгларовна
6. Кертина Сарыгларовна
7. Оюмаа Доржуевна
8. Айланмаа Дүвековна
9. Светлана Калзановна
10. Мария Ондаровна
11. Роза Мартаевна
12. Мария Даниловна
13. Валентина Седиповна
14. Нина Баировна
15. Санчытовна
16. Биченей Лопсановна
17. Алефтина Биче-ооловн
18. Николай Иргитович
19. Бүдүпеевна
20. Ираида Алдын-ооловна
    

I.2. Ажылдап чораан удуртукчу башкылар (директорлар)

1. 1975-1978 - Саая Маалыр-оол  Мөңге-Чаяанович
2. 1978-1980 - Ондар Доктугу Шожапович
3. 1980-1985 - Монгуш Кертине Сарыгларовна
4. 1985-1992 - Ооржак Ичин Очуровна
5. 1992-1999 - Күчүге Сергей Хертекович
6. 1999-2000 - Донгак Юрий Уртун-оолович
7. 2000-2007 - Монгуш Марина Мендишовна
8. 2007-2012 - Куулар Олег Девилдеевич
9. 2013 чылдан амгы үеге чедир - Монгуш Чойгана Михайловна

Түңнели

        Кижи бүрүзүнүң  амыдыралының баштайгы базымнары школадан эгелээр. Ажылчыннар, тараачыннар, космонавтар, инженерлер, башкылар, эмчилер, чогаалчылар, композиторлар, эртемденнер, техниктер — бүгү-ле кижилер билиглерниң эге үндезинин школадан алган. «Школа», «амыдырал», «эртем», «техника», «культура», «депшилге» дээн состер амгы бо хүннерде хөгжүлдениң эге шапкын бурунгаар базымнарын тодарадып турар.

        Башкы, башкарыкчы, орук айтыкчызы. Шынап-ла башкы, башкарыкчы бүгү-ле кижилерниң амыдыралче делгем оруун төлевилээр орук айтыкчызы дээни ол-дур. Ооң ажыл-херээ аар болгаш берге. Ынчалза-даа ол ыдыктыг болгаш хүндүткелдиг. Башкы кижиге ооң өөреникчилериниң чаагай хрээнден бедик шаңнал чок.

         Тываның школаларында барык дөрт муң чыгам башкылар келир үениң салгакчыларын кижизидерин, оларны эртемнерниң эң дээди делгемнеринче белеткээриниң херээ дээш боттарының бүгү күжүн берип турарлар. Тываның улус өөредилгезиниң ажылдакчыларының аразында Россияның, Тываның алдарлыг башкылары дыка хөй.

        Ынчангаш бис бүгү башкыларга мөгейип, оларның чымыштыг ажыл-ижин бедик деңнелге көрүп, чоргаарланып чоруурувус магатчок. Олар бистиң келир үевистиң каастакчылары, чырык, чаагай амыдыралывыстың идегелдиг сылдыс айтыкчылары болуп турар.

Ажыглаан литература данзызы

1. В.Л. Биче-оол, К.О. Шактаржык. Тыва дугайында чугаалар. - Кызыл, 1994. Арын 51.
2. Хемчиктин сылдызы. 2004 чыл.
3. Шын. Апрель 6. 2013 чыл. №41, арын 9.