Час-Адыр чурттакчыларынын кожан ырларынын тематиказы.

Министерство образования и науки Республики Тыва

МБОУ СОШ с.Эрги-Барлык

Республиканский этап НПК учащихся «Шаг в будущее»

Секция: тувинская литература

Тема: «Эрги-Барлыктын Час-Адыр чурттакчыларынын

кожамыктарынын тематиказы»

Выполнил: ученик 7 класса

МБОУ СОШ с.Эрги-Барлык

Саая Найыр Сылдысович

Научный руководитель: Хомушку

Надежда Курбазыровна, учитель

родного языка и литературы

МБОУ СОШ с. Эрги-Барлык

Эрги-Барлык – 2017г.

Допчузу

Киирилде……………………………………………………………………1-2

1-ги эге. Аас чогаалы-чоннун эртинези…………………………………..3

 I.1.Улустун аас чогаалынын бир хевири-кожамыктар…………………3

2-ги эге Час-Адырга чурттап чораан ѳгбелернин болгаш оларнын салгалдарынын тѳрээн чер-чурт дугайында кожамыктарынын тематиказы.

Туннел……………………………………………………………………….7

Капсырылга 1………………………………………………………………8-9

Капсырылга 2………………………………………………………………10

Ажыглаан литература данзызы…………………………………………..11

Киирилде

      Кандыг-даа кижи тѳруттунген черлиг, ѳскен-тѳрээн чурттуг болур. Тыва улустун улегер домаанда «Куш уялыг, кижи чурттуг» деп чиге сѳглээн болгай. Мээн ѳгбелерим болур Час-Адырнын чурттакчыларынын, кырган-ава, кырган-ачамнын, оларнын хѳй санныг ажы-тѳлунун, авамнын кады-тѳрээннеринин, тѳрелдеринин чурттап чорааны Час-Адыр тайгазында, оларнын кыштын соогу, чайнын изии дивейн малын одарладып чорааны хонаштарынын каас-чаражын алгап-мактаан, оларга ынакшылын, чоргааралын илереткен кожан ырларны силерге бараалгадып, тайылбырлаарын оралдажыйн.

     Час-Адыр ишти азы Час-Адыр деп арыг-кылан суглуг хемнин уну – Тыванын база бир каас-чараш, чурумалдыг черлеринин бирээзи. Час-Адыр – бойдустун чайгаар буткен кайгамчыктыг чараш, ховар дээн чаяалгазы.  

     Тыва чон, оон иштинде мээн ѳскен хемим Час-Адырнын чону шаг-тѳѳгуден бээр тѳрээн черин, оон кайгамчыктыг тайга – тандыларын, аржаан сугларын, хемнер-хѳлдерин, оларга ханы ынакшылын кожан ырларга, улустун ырларынга алгап ырлажып чорааннар. Кожамыктарны чыып, шинчилеп тодарадыры келир уенин аныяк - ѳскенинге улуг салдарлыг болур. Оларны тѳрээн черинге ынак, оон тѳѳгузунге, чонунун езу-чанчылдарынга, улустун аас чогаалынын хевирлеринге ханы сонуургалдыг, анаа хумагалыг болурунга кижизидер. Ынчангаш ук девискээрге чурттап чораан чоннун тѳрээн чуртунун дугайында кожамыктарын чыып, шинчилеп, сайгарылгазын кылып, суурда чурттап турар аныяк-ѳскенге тѳрээн черин билип, улустун аас чогаалынга сонуургалын оттурарынга улуг дуза болзун деп идегел-биле теманы шилип алган бис.

Ажылдын сорулгазы: Час-Адыр девискээринге чурттап чораан ѳгбелернин, оларнын салгалдарынын тѳрээн черинин дугайында кожамыктарын чыгбышаан, оларнын дыл талазы-биле сайгарылгазын кылыр.

1.

Ук сорулганы чедип алырда шиитпирлээр айтырыглар:

- Час-Адыр девискээринге чурттап чораан ѳгбелернин, оларнын салгалдарынын тѳрээн черинин дугайында кожамыктарын чыып бижиир;

- ук девискээрге чурттап чораан улуг назылыг улус-биле ужуражыр;

-Кожамыктарнын утказынын аайы-биле бѳлуктерин тодарадыр.

Шинчилел ажылынын объектизи: тѳрээн чер-чурт дугайында кожамыктар.

Шинчилел ажылынын материалы: информаторларнын кожамыктарын бижээн 45 карточкалар.

Шинчилел ажылынын чугулазы: Эрги-Барлык суурнун девискээринде (ылангыя Час-Адыр девискээринде) ѳскен-тѳрээн черин алгап-мактаан, анаа чоргааралын илереткен кожан ырлар бар-даа болза, оларга хамаарышкан шинчилел ажылдары шуут чок болганындан ук ажылды шинчилээри чугула.

Ажылдын чаа чуулу: кожамыктарнын дыл талазы-биле сайгарылгазын кылыр.

Ажылдын теоретиктиг ундезиннери: ажылывыстын теоретиктиг ундезиннери кылдыр кожан ырлар дугайында О.А.-Ш.Шулуу, Ш.Д.Кууларнын ажылдарын алган бис.

Ажыглаан арга-методтар:Чыырынын методу: информаторлар-биле беседа, шинчилел ажылынга хамаарышкан литератураны ѳѳренири; бодунун фактыларынга даянып тайылбырлап бижиир метод.

Ажылдын практиктиг ужур-дузазы: кожууннун школаларынын тыва дыл, чогаал башкыларынга, ѳѳреникчилерге бѳлгум кичээлдеринге, факультативтерге ажыглап болур.

Шинчилел ажылынын тургузуу: киирилде, ийи эге, капсырылга болгаш ажыглаан литература данзызы.

    I эге. Аас чогаалы-чоннун эртинези.

       Аас чогаалы чоннун ада-ѳгбелеринин чус-чус чылдарда чогаадып, сайзырадып келген чечен сѳстун ундезин дазылы, оон эртемге, культурага,   тѳѳгуге, ѳзуп олурар салгалдын мѳзу-будужун хевирлээринге, дыл - домаан сайзырадырынга салдары улуг. Чоннун чаагай эчис кузел-соруу, чаагай чанчылдары, бузурели, чаа уеже чуткулу, сагыш-сеткилдин янзы-буру байдалдары аас чогаалында илереттинген. Тыва улустун аас чогаалы кайгамчык байлак, ханы уткалыг, катаптаттынмас хевирлерлиг, тыва чоннун сеткилинин арыы, бичези улустун аас чогаалынын хевирлеринге илереп кээр.

      Бѳгунгу амыдыралда аас чогаалынын янзы-буру хевирлерин ажыглап, школа, уруглар садтарында шактап ѳѳредип турар. Чоннун шаандагы уеде дег, аразында кожамыктажып ырлажыры, тоолун ытчыры, алгыш-йѳрээлдерин салыры, хѳѳмей-сыгыдын, каргыраазын бадырары ховартаан, улустун аас чогаалынын хевирлеринге чоннун сонуургалы кудулаан, идепкейи эвээжээн деп санап турар бис, ынчангаш бо ажылды шинчилеп эгелээн чылдагаанывыс ол.

I.1.Улустун аас чогаалынын бир хевири-кожамыктар.

     Тыва улустун аас чогаалында улустун ыр, кожамыктары кижинин чуртталгазынын эдеринчизи болуп, амыдыралдын болуушкуннарын болгаш оларга хамаарылганы эн бѳдуун болгаш тода кылдыр кѳргузуп чоруур.Ыр, кожамыкка кижи сеткил-хѳннун илередир. Ыр, кожамык шулук тургузуглуг болур, аялга-биле ырлаарынга таарыштыр чогааттынган болур. Ыр болгаш кожамык бир талазында, шулук чогаалынга, ийи талазында хѳгжум чогаалынга хамааржыр. Кожамык дээрге ангы-ангы аялгалар-биле кууседир, ынакшыл, кижилернин аразында харылзаалар дугайында чогаалдар болур.^[1]

Тыва улустун кожан ырларын чон боду чогааткан. Оларнын дылы уран-чечен.

2-ги эге. Час-Адырга чурттап чораан ѳгбелернин болгаш оларнын салгалдарынын тѳрээн чер-чурт дугайында кожамыктарынын тематиказы.

Тыва чон шаг-тѳѳгуден бээр кижи кайгап ханмас тывызыксыг болгаш угаанныг чон чораан. Олар боттарынын тѳруттунген черинге кызыгаар чок ынак чораан болгаш тѳрээн черинин дугайында кожаннарны хѳйу-биле чогаадып, ырлап, сагыш-сеткилин илередип чорааннар. Эрги-Барлык суурнун Час-Адыр тайгазынга чурттап чораан ѳгбелернин болгаш оларнын салгалдарынын  кожамыктарын дараазында болуктерге чарган бис:

1. Черлер аттары-биле (топонимнер) холбашкан кожамыктар. Чижээ:

Оорарган Час-Адырым,

Он-на хардан чуртум чуве.

Оораш Чушкут, Бурган-Тайга,

Онза болгаш сериин чайлаам.

Черлер аттары-биле холбашкан 16 кожан ырларны чыып бижээн бис.

2. Суг объектилеринин аттары-биле холбашкан кожамыктар. Чижээ:

Хѳлчуктугнун бажын ойда,

Хѳртук харнын эривезин.

Хѳлчун кара кулугурнун,

Хѳрээмейден ыравазын.

 Суг объектилеринин аттары-биле холбашкан  6 кожамыктарны чыып бижээн бис.

3. Ада-ѳгбезинден салгал дамчып келген кожан ырлар:

Дангаар эртен туруп кээрге,

Таан сериин Час-Адырым.

Эртен эрте туруп кээрге,

Эртир сериин Час-Адырым.

Ада-ѳгбезинден салгал дамчып келген кожан ырлар 5-ти  чыып бижээн бис.

4

4. Чоннун азыраан мал-маганынын дугайында кожан ырлары:

Сарлыктарнын бызаалары,

Час-Адырда оъттап чор боор.

Тас-ла инек бызаалары,

Дас-Оюнда чору-ла боор.

Чоннун азыраан мал-маганынын дугайында кожан ырларны 3 чыып бижээн бис.

5. Ажы-тѳлунге хамаарыштыр ырлап чораан кожан ырлар:

Час-Адырда сарыг дыттын

Чочогайын санаан сен бе,

Сааянын хеймер кызын

Чангыс катап кѳрген сен бе. 1

Ѳгбелернин ажы-тѳлунге хамаарыштыр ырлап чораан кожан ырларын 4

чыып бижээн бис.

6. Ѳгбелернин болгаш оларнын салгалдарынын ынакшыл, сонуургал темазынга  ырлажып чораан кожаннары.  Чижээ:

Час-Адырнын бажын ойда,

Чагган харнын эривезин.                

Чараш кара ол бир хейнин,

Сагыжымдан ыравазын. 2

Ук темага бижиттинген 5 кожамыктарны чыып бижээн бис.

____________________________

1 Информация получена от жителя сумона Саая Дагаа Нуржутовны

2 Информация получена от жителя сумона Саая Хирлиг-кыс Дактановны

5

7. Тѳрээн черинге ынакшылды, чоргааралды илереткен кожамыктар:

Чаачайлыг Час-Адырым,

Чажымайдан чуртум чуве.

Чараш Чушкут, Бурган-Тайга,

Чайлаам чуве, кыштаам чуве.

Бо бѳлукке 6 кожамыкты чыып бижээн бис.

Чыып бижиттинген кожан ырлар капсырылгада бердинген.

8. Тѳрел-бѳлук (этноним) аайы-биле ырлажып чораан кожамыктар. Чижээ:

Кедээзинде кезек дыттын

Чочагайын кѳрген сен бе.

Кезек бѳлук Сааяларнын

Хеймер кызын кѳрген сен бе.

Тѳрел-бѳлук (этноним) аайы-биле ырлажып чораан 3 кожамыктарны чыып бижээн бис.

________________________

1. Информация получена от жителя сумона Саая Серенмаа Докпак-ооловны

6

Туннел

       Кожамык дээрге янзы-буру аялгалар-биле кууселир улустун аас чогаалынын бир хевири.

Тыва улустун кожан ырларын чон боду чогааткан. Оларнын дылы уран-чечен.

Час-Адырга чурттап чораан ѳгбелернин болгаш оларнын салгалдарынын ырлажып чорааны кожан ырларын 8 бѳлукке чаргаш, дараазында туннелди кылган бис:  

- Черлер аттары-биле (топонимнер) холбашкан кожамыктар(16)

- Суг объектилеринин аттары-биле холбашкан кожамыктар(6)

- Ада-ѳгбезинден салгал дамчып келген кожан ырлар(5)

- Чоннун азыраан мал-маганынын дугайында кожан ырлар(3)

- Ажы-тѳлунге хамаарыштыр ырлап чораан кожан ырлар(4)

- Ѳгбелернин болгаш оларнын салгалдарынын ынакшыл, сонуургал темазынга  ырлажып чораан кожаннары (5)  

- Тѳрээн черинге ынакшылды, чоргааралды илереткен кожамыктар(6)

- Тѳрел-бѳлук (этноним) аайы-биле ырлажып чораан кожамыктар (3)

   Чыып алган кожамыктарывысты анализтеп кѳѳрувуске, шуут чоннун кожан ырларын Час-Адырнын чону эвээш ырлап чораан, хѳй кезиинде боттарынын чогааткан чер-чурт, ынакшыл темаларынга кожамыктарын ырлажып чораан.

  Шинчилел ажылынга хамаарыштыр келир уеде кылыр ажылдар:

 -улустун аас чогаалынын ѳске хевирлерин чыыр;

 -кожамыктарны ам-даа немей чыггаш, дыл талазы-биле долу сайгарылгазын кылыр;  

- Час-Адырнын чонунун кожамыктарын брошюра кылдыр ундурер.            

7

Капсырылга 1:

1. Чаачайлыг Час-Адырым,

Чажымайдан чуртум чуве.

Чараш Чушкут, Бурган-Тайга,

Чайлаам чуве, кыштаам чуве

2. Оорарган Час-Адырым,

Он-на хардан чуртум чуве.

Оораш Чушкут, Бурган-Тайга,

Онза болгаш сериин чайлаам.

3. Дангаар эртен туруп кээрге,

Таан сериин Час-Адырым.

Эртен эрте туруп кээрге,

Эртир сериин Час-Адырым.

4. Хѳлчуктугнун бажын ойда,

Чагган харнын эривезин.

Хѳлчун кара кулугурнун,

Хѳрээмейден ыравазын.

5.Час-Адырнын бажын ойда,

Чагган харнын эривезин.

Чараш кара ол бир хейнин,

Сагыжымдан ыравазын.

6. Сарлыктарнын бызаалары

Час-Адырда оъттап чор боор

Тас-ла инек бызаалары,

Дас-Оюнда чору-ла боор.            

7. Час-Адырда сарыг дыттын

Чочагайын кѳрген сен бе,

Сааяларнын хеймер кызын

Чангыс катап кѳрген сен бе.

8. Чечектигнин бажын ойда

Чагган харнын эривезин.

Чараш кара ол бир кыстын,

Сагыжымдан ыравазын.

9. Сарлыктарнын бызаалары

Час-Адырда оъттап чор боор.

Сааянын алды кызы

Сайзанактап олур-ла боор.

10.Чаачайдан чаап кээрге,

Часкы тонум кедиптер мен.

Хѳлчуктугден чаар кээрге,

Куску тонум кедиптер мен.

11.Алдыы, устуу мойналыкты

Аяс турда ажа бээр мен.

Авайымнын суттуг шайы

Сооваанда чеде бээр мен.

12. Кедээзинде кезек дыттын

Чочагайын санаан сен бе.

Кезек бѳлук Сааяларнын

Хеймер кызын кѳрген сен бе…

9

Капсырылга 2

1. Презентация

10

Ажыглаан литература данзызы:

1. Бавуу-Сюрюн М.В., Куулар Ч.К. Овур кожууннун топонимиказы// Тыва дылдын лексиказынга факультативтер. - Кызыл, 2005ч. – А. 53.

2. Бавуу-Сюрюн М.В., ОндарО.М. Тыва чечен чогаалдын, аас чогаалынын дылынын сайгарылгазынга хамаарышкан темалар//Тыва дыл талазы-биле сургуулдарнын эртем-шинчилел ажылдарынын тематиказы болгаш улегери. – Абакан, 2007ч.-А.24.

3. Л.Х.Ооржак, М.А.Кужугет, Е.Т.Чамзырын, Н.Ш.Куулар, А.С.Шаалы. Ыр, кожамык дугайында билиг//Тѳрээн чогаал Кызыл,2014ч.- А 32.

4. Шулуу О.А-Ш., Куулар Ш.Д. Кожамыкка кончуг-ла бис – А. 22.

Информаторлар:

1. Думен-оол Людмила Борисовна– 1979 чылда Эрги-Барлык суурга тѳруттунген, амгы уеде ында чурттап, ажылдап турар.

2. Саая Дагаа Нуржутовна – 1941 чылда Эрги-Барлык суурга тѳруттунген, хѳй чылдарда малчыннап келген, амгы уеде хундулуг дыштанылгада.

3. Саая Хирлиг-кыс Дактановна –1941 чылда Эрги-Барлык суурга тѳруттунген, эмнелгеге поварлап ажылдап чораан, амгы уеде хундулуг дыштанылгада.

4.Саая Серенмаа Докпак-ооловна – 1942 чылда Эрги-Барлык суурга тѳруттунген, «Хемчик» совхозка ажылдап чораан, амгы уеде хундулуг дыштанылгада.

5.Сарыглар Татьяна Дакыловна- 1959 чылда чылда чылда Эрги-Барлык суурга тѳруттунген, ол хѳй чылдарда Эрги-Барлык ортумак школазынга башкылап ажылдап келген, амгы уеде школада логопед башкы болуп ажылдавышаан, «Туризм, краеведение» бѳлгумунун удуртукчузу.