Использование фразеологизмов в речи жителей с. Тарказы.

БАШҠОРТОСТАН РЕСПУБЛИКА*ЫНЫ4М(!АРИФ МИНИСТРЛЫ!Ы

МР Й(РМ(К(Й РАЙОНЫНЫ4 М(!АРИФ ИДАРАЛЫ!Ы

ТАРҠА2Ы АУЫЛЫ УРТА  БЕЛЕМ БИРЕҮ М(КТ(БЕ

Ф(ННИ- ТИКШЕРЕНЕҮЭШЕ

Тарка2ы хал3ы телм9ренд9 фразеологизмдар2ы 3улланыу.

Номинация «Баш3орт теле 89м 929би9те»

Рамазанова Диана Дамир 3ы2ы,

V классу3ыуcы8ы

Тар3а2ы уртабелем бире7 м9кт9бе

Ет9ксе8е

Шаймар2анова Г5лс9с9к С9н19т 3ы2ы

баш3орт теле 89м 929би9те у3ытыусы8ы

Тар3а2ы урта белем бире7 м9кт9бе

Тар3а2ы

2017

Й%КМ(ТКЕ

1. Инеш.................................................................................................................3
2. I.  Фразеологизмдар  тура8ында ...............................................................4
3. II.Фразеологизмдар2ың х92ерге ва3ытта халы3 телм9ренд9

3улланылыуы........................................................................................5

1.Фразеологизмдар2ы4 т5рл5 быуын кешеләре телм9ренд9

3улланылыуы.....................................................................................5

2. У3ыусылар2ы4 фразеологизмдар  м919н98ен беле7  ким9ле ........6

4. III. (29би 969р29р29 фразеологизмдар 3улланылыуы............................7
5. Йом1а3лау.................................................................................................10
6. (29би9т исемлеге  ....................................................................................10
7. 3ушымталар

ИНЕШ

        Донъяла 89р бер халы3ты4 й9ш быуын1а тапшырыр и4 19зиз б7л9ге бар. Ул – тел. *у41ы йылдар2а телебе2 8ан я1ынан 2ур 76еш алды, 3улланылышы ки49й2е, баш3орт  телен баш3а милл9т кешел9ре л9 5йр9н9. Л9кин  к5нд9н-к5н телм9ребе2 бо2ола, й9м8е2л9н9. Бе2 телде4 3а1и29л9рен бо2абы2, к9р9к89 л9,  к9р9км989 л9 сит тел 87229рен 3улланабы2. Халы3ты халы3 итк9н булмышы, рухи хазина8ы бул1ан м939л-9йтемд9р, йома3тар, 9ки9тт9р,8ынамыштар, ти29йткест9р, фразеологизмдар телебе22е би29й, т9ь6ирле ит9. Халы3ыбы22ы4 “тел  ынйылары”  кил98е быуындар1а ла барып етерме? Телебе22е4 ти48е2 байлы3тарын 8а3лап 3алыу м9сь9л98е б5г5нг5 к5нд9 актуаль. Был ф9нни-тикшерене7 эше фразеологизмдар2ы Тар3а2ы хал3ы телм9рен9д9 3улланыу ким9лен 5йр9не7г9 й7н9лтеп баш3арылды.

        Тикшеренеү эшене4 ма3саты: Тар3а2ы ауылында й9ш97се халы3 телм9ренд9 89м  929би 969р29р29 фразеологизмдар2ы4 3улланылыу ким9лен 5йр9не7. Эште4 я4ылы1ы шунда тип и69пл9йбе2.

        Эште4 ма3сатынан сы1ып, бурыстар билд9л9нде:

1. бирелг9н тема буйынса 1илми 929би9т 5йр9не7;
2. халыҡты4 й9нле 85йл97 телм9рен к729те7; фразеологизмдар2ы          и6т9 3алдырыу к7неге729ре табыу.
3. фразеологизмдар2ы4 929би 969р29р29 3улланылышын к729те7.

Тикшерене72е4 теоретик ниге2е. Фразеологияны 5йр9нг9н 1алим         З.Ғ.Ура3синды4 хе2м9те 5йр9нелде. Анализ, синтез, 8ы1ымта, са1ыштырыу т5п метод булып хе2м9т итте. Фактик материал к729те7 методы ниге2енд9 классификацияланды, анализланды, ми6алдар мен9н ны1ытылды. Интервью алыу 89м 9419м9 алымдары 3улланылды.

        Фәнни-тикшерене7 эше инешт9н, 3 б7лект9н, йом1а3лау 5л5ш5н9н 3ушымта, 929би9т исемлеген9н тора.

I БҮЛЕК

ФРАЗЕОЛОГИЗМДАР

        Телм9р 87229р29н т525л9. Телдәге 87229р, телм9р а1ышында, 72-ара м5н9с9б9тк9 инеп, я4ынан-я4ы 872б9йл9нешт9р я8ап торалар.Улар бер 872 мен9н ген9 т7гел, 9 72г9ртелм9й, тар3алмай тор1ан 872б9йл9нешт9р мен9н д9 белдерел9л9р: айыу майы 85рт57 - урлау, 3уш й5р9кле – батыр. Телд9ге бындай 872б9йл9нешт9р2е фразеологизмдар тип атай2ар. Телде4 фразеологизмдар2ы 5йр9н9 тор1ан б7леген9 фразеология ти29р. [2,5]

        Фразеологик бер9мек к9менд9 ике 87229н тора,  85йл9мг9 92ер к5йг9  алына, улар2ы 72г9ртеп й9 я4ыртып тороп булмай, улар ара8ына нинд9й2ер 872 3ы6тырып й9 алып ташлап булмай. Фразеологик бер9мек  ирекле 872б9йл9нешт9р29н 72ене4 к7см9 м919н9ле  булыуы мен9н  д9 айырыла.

        Х92ерге баш3орт телене4 фразеология8ы тарихи 76еш н9тиж98енд9 туплан1ан. Халы3ты4 коллектив а3ылы, тормош т9жриб98е, донъя1а 3арашы быуаттар буйына йыйыла килг9н  89м телебе22е4 и4 ба2ы3 ынйыларында са1ылыш алып, ны1ынып 3ал1ан.

        Килеп сы1ышы буйынса фразеологизмдар2ы т5р29рг9 б7леп булыр ине:

1. Ерле 85йл9ш бер9мект9ре: 3апсы1ы4ды ки4 тот; а3ылы алтын ик9н.
2. Халы3 969р29рен9н алын1ан: ете ди4ге2 аръя1ы; Ҡафтау арты 8.б.
3. Ҡош-3орт, й9нлект9р2е4 тыш3ы к7ренешен к7р89тк9н 872б9йл9неш- т9р: кикреге т5шк9н, 3ойро1она ба6, оялы к5с5к 8.б.
4. *5н9р эй9л9ре телм9рен9н: 3ул1а эй9л9штере7(8унарсы); 9лифте тая3тип т9 белм97(ш9кертт9р); эн98ен9н ебен9 тиклем(теген эшен9н)8.б.
5. Социаль-тарихи шарттар1а, ш9хест9рг9 б9йле: Мамай заманы, (ндер9й   3а2на8ы; а3 билет алыу  8.б.
6. М9кт9п тормошона б9йле бер9мект9р: 3ул 3уй; арт 8аба1ын у3ыт 8.б.
7. Ислам динен9, дини йолалар1а б9йле бер9мект9р: сират күпере аша сы1ыу, ауы2 асыу; иманын у3ыт;  ни алла1а, ни мулла1а 8.б.
8. Сит телд9р29н 872м9-872 т9ржем9 ителг9н бер9мект9р: лебединая песнь – а33ош  йыры; идти куда глаза глядят  –  башы 8у33ан я33а ките7 8.б. [3, 90]

        Шулай итеп, фразеологизмдар – ойош3ан, ны1ын1ан, компоненттары ара8ында м9жб7ри б9йл9нешле, телм9р29 92ер килеш 3улланыла  тор1ан ны1ын1ан 872б9йл9нешт9р.

II БҮЛЕК

ФРАЗЕОЛОГИЗМДАРҘЫҢ ХӘҘЕРГЕ ВАҠЫТТА ХАЛЫҠ ТЕЛМӘРЕНДӘ ҠУЛЛАНЫЛЫШЫ

        Телебе22е4 хазина8ы бул1ан 87229р2е4, шул и69пт9н фразеологизмдар2ы4 да, 3улланылышын баш3орт телен9  рус 89м баш3а телд9р29н килеп инг9н 87229р пассивлаштырыуы я4ылы3 т7гел. Был к7ренеште й9ш быуынды4 929би китаптар2ы б5т5нл9й тиерлек у3ымауы, 1аил9л9р29 ту1ан телд9 8ир9к аралашыу, м9кт9п программаларында ту1ан телд9рг9 бирелг9н с919тт9р2е4 8аны а2 булыу  с9б9бе  мен9н а4латып була.

1.Тар3а2ы ауылында й9ш97се т5рл5 быуын кешел9ре телм9ренд9 фразеологизмдар2ы4 3улланылыу ким9лен тикшереү 5с5н Тар3а2ы ауылы кешел9рене4 85йл9шен 8айлап алды3. Ауылда 5лк9нд9р29н 89м урта й9шт9гел9р29н б5т98е татар  теленд9 аралаша, м9кт9пт9 балалар ту1ан  тел булара3 баш3орт телен 5йр9н9, к7бе8е 72-ара рус теленд9 85йл9ш9. Тикшере7 барышында төрл5 быуын кешел9рене4 85йл9ше729ре ты4ланды, анлизланды 89м и69пл9729р 7тк9релде. У3ыусылар телм9ренд9                               фразеологизмдар  3улланылышы – 14%;  урта й9шт9гел9р телм9ренд9 – 17%; 5лк9нд9р телм9ренд9  - 18% .

Тикшере729р барышында мин ауылдаштарымды4 телм9ренд9 929би китаптар2а осрама1ан фразеологизмдар ишеттем: к72г9 киб9к осороу (алда3); ю3а елк9 (ял3ау); ил9к ауы2 (к7п 85йл9й); мулла бес9йе (ирк9); 8у3ыр себен ке7ек (9р8е2); 9п9й ш7рлеген9 менеп т5ш57 (ту3мау);  серек 3ул (бешм9г9н); 3а33ан 3а2ы3 ке7ек  тороу (ял3аулашыу); эре б9р94ге  аша1ан (8ауалы); к72ле б7к9н (мы63ыллау);  с7пте с7м9л9 ите7 (арттырып 85йл97); бушты4 ата-9с98е ю3 (ним9лер 5м5т ите7); тау артына илттел9р (39берлекк9 ерл97); Силсин (Ельцин) заманы.

        *ы1ымта: и69пл97 89м диаграммалар телм9р29 фразеологизмдар 3ул- ланылышы  к9мей барыуын  к7р89т9. %лк9нд9р 89м урта й9шт9гел9р телм9- ренд9 фразеологизмдар2ы  3улланыу ул 3929р 7к ки6кен к9мем9й. М9кт9пт9 у3ытылып та 1аил9л9р29 ту1ан телд9 аңлашыу  8ир9к бул1ас, у3ыусылар телм9ренд9 фразеологизмдар2ы 3улланыу2а айырма 8и2ел9 ( 1-се 3ушымта).

2.У3ыусылар2ы4 фразеологизмдар м919н98ен беле7 ким9ле.

        Аралаш3анда й9ш  быуын кешел9ре рус, инглиз 87229рен 3ушып 85йл97г9 56т5нл5к бир9. Атай-9с9л9р2е4 д9 к7пселеге бала8ыны4 баш3орт телен беле7ен арты3 к9р9к8енм9й.  Ғалимдарыбы2, у3ытыусылар телде 8а3лап 3алыу, тел хазиналарын ю1алтмайынса, кил98е буындар1а ла тапшырыу 5с5н 2ур тырышлы3 3уялар. Шу1а ла телебе2 й9ш9й. У3ыусылар2ы4  фразеологик бер9мект9р2е таба алыу2арын, м919н9л9рен беле72е  асы3лау ма3сатынан 85йл9мд9р 8айлап алып, тикшере7 эшл9нек. (2-се 3ушымтаны 3арар1а). Улар2ы4 яуаптарын 3арап, и69пл9729р эшл9нек.

*ы1ымта: бирелг9н 85йл9мд9р эсенд9 фразеологизмдар м919н98ен башлан1ыс класс у3ыусылары 9ле а4лап еткерм9й. 5-се, 8-9-сы класс у3ыусылары фразеологизмдар мен9н таныш бул8а ла, у3ыусылар2ы4  к7пмелер 5л5ш5 улар2ы4 м919н98ен а4лап етм9й. 11-се класс у3ыусылары ла  фразеологизмдар2ы 100% белм9й (3-с5 3ушымтаны 3арар1а).

        Телм9ребе22е байытыу, матур 85йл97 5с5н фразеологизмдар2ы нисек и6т9 3алдырыр1а?

    1. Олатай-5л9с9й29р мен9н ты1ы2 аралашыу, к949шл9ше7 к9р9к.

2. У3ыл1ан тексты4 й5км9тке8ен 85йл9рг9 5йр9не7  телм9ребе22е ылы3тыр1ыс,  бай, би29кле ите7г9   алып бара.

3. Текста1ы фразеологизмдар2ы4 м919н98ен  а4латыу, улар2ы та3та1а я2ыу, дөр56 итеп 9йте7;

4. фразеологизмдар2ы4 м919н98ен синонимы аша а4латыу;

5. я4ы 5йр9нелг9н фразеологизмдар мен9н 85йл9мд9р т5257;
6. 87р9тт9р буйынса фразеологизмдар 3улланып я2ма эшт9р баш3арыу;
7. бирелг9н фразеологизм1а 87р9т эшл97 й9и89  87р9т буйынса фразеологизмды табыу;
8. фразеологизмдар2ы баш3орт телен9н баш3а телд9рг9 т9ржем9 ите7;
9. д9рест9р29  аудио, видео я2малар аша фразеологизмдар2ы ишетеп табыу  у3ыусылар2а 2ур 3ы2ы38ыныу уята, активлы1ын арттыра, и1тибар2ы  фразеологизмдар2ы  и6т9 3алдырыу1а й7н9лт9.

        Шулай итеп, хал3ыбы22ы4 быуаттар2ан-быуаттар1а тапшырыла килг9н тел байлы1ы -  ынйы б5рт5г5н9 ти4 фразеологизмда2ы телм9р а1ышында ю1алтмайынса 8а3лап 3алыу бе22е4 бурысыбы2 ик9нен а4лау2ы и6батланы3.  

III БҮЛЕК

(Ҙ(БИ (ҫ(РҘ(РҘ( ФРАЗЕОЛОГИЗМДАР ҠУЛЛАНЫЛЫШЫ

        *7р9тл97 сара8ы булара3, фразеологизмдар2ы4 969р29ге м5мкин- лект9ре  ифрат 2ур. Х9л-ва3и1а, герой2ар2ы4 м5н9с9б9те, телм9ре, портреты, улар2ы4  кисерешт9ре – бары8ы ла  я2ыусы тарафынан асы3, образлы,  й9нле  итеп к72 алдына ба6тырыла. Я2ыусылар улар2ы бик о6та 3улланалар. Быны к729те7 5с5н бер нис9 я2ыусыны4 969рен алды3:

        Раил Байбулатовты4 ”А1ас 89йк9л” хик9й98енд9 3улланыл1ан фразеологизмдар : ая2 к5нд5 й9шен ат3ан т56л5; к74еле49 ауыр булма8ын; гона8ын йыуып; тер89кт9рен тешл9р29й булалар; к72г9 салынмай; ва3и1алар к72 алдында т9г9рм9с 8ыма3 9йл9н9; 872 биреше7; 7л9 я2ып тороу; тел9ген9 3аршы киле7; 3асау 3улында уйнап тор2о; шатлы1ы эсен9 8ыймай; эшт9ре к5йл5; 2ур 1ына ер29 эшл9й; тегел9р29н елд9р и6к9йне; яр2ам 3улы; балта8ы 8ыу1а т5шк9н т56л5; бары мен9н байрам; а6ты-56к9 килг9н; сик9г9 с9п9п сы1ар2ылар; ил9кте4 ара8ы 8ир9к; ая3 а6ты 545л5п китте; 8ал3ын айырылыштылар; р9те б5т9 башла1ас; ке698е та3ыр; таш3а ба6ыл1ан; донъяны йотор2ай булып;  т7км9й-с9см9й 85йл97; 3уш 3уллап 3абул ите7; юл тотоу; к74ел 3айтыу; а1ыулы 8ыу; баш тартыу; к72 алдынан 7тк9ре7,  3от ос3ос тауыш;  8ауаны ярып а3ырыу; уй килде.

        Лира Я3шыбаеваны4 “Б9хете4 72е4 мен9н” хик9й98енд9ге фразеологизмдар: финал1а 7тк9н; я4ылышыу2ар2ан йолоп алып 3алды; к74еле неск9р2е; й5р9ген9 я3ын ал1ан; я2мыш ил9генд9 ил9не7; тормош 8елк97есенд9 8елкетелг9н; к74еленд9ге8ен сатнатып яр2ы ла 8алды; ауырлы3тар2ы е4еп сы1ыу; ю1арылы33а 5лг9ше7; дин юлына ба6ыу; телефон са3ыр2ы.

        Али Ҡарнай2ы4 “Урманда” хик9й98енд9  т7б9нд9ге фразеологизмдар бар:им9н эрел9неп ултыра; шишм9 йыры; 3ола3 8алып; 7ткер к7229ре; и1тибарымды 72ен9 тартты; к72 асып йом1ансы; уй2арымды д5р56л9г9нд9й; дошман к7р9; й9шен ти2леге мен9н; к722е4 яуын алып тора; й5р9к жыу итеп китте.

        Ф9рз9н9 А3булатованы4 “Атай икм9ге” хик9й98ен9н: ауырлы1ын халы3 елк98ен9 т5ш5р25; бешм9г9н булып сы3ты4; сер бирерг9 тел9м9й; 872 к5р9штере7; 3ул 8елт9не; шатлы3 ос3ондары; к5й852л9н9 башланы; 3ара й5229р; 9тм9л9п й5р57; сы1ып ыс3ыныу; 1азап сиге7;  ашау я1ы; 8ал3ын алдырыу; к72г9 к7ренеп ши4е7; х9ле ш9пт9н т7гел; сырайын 8ытып; к74елен к7ре7; таш 8ыма3 3атты; уй1а бат3ан; к72 й9шт9рен9 т5й5л9-т5й5л9; к74елен9 шом 8алды; а4ына барып етк9с; шатлы1ынан и6ерг9н; и6 бел9 башла1андан; к5н ите7; 7229рен 3ул1а ала бел9л9р; 3ай1ы8ын эсен9 й9шерг9н; ауы2 асыр1а ирек бирм9й29р; йо3о8о асылды; йо3о1а тала; татлы йо3о.

        Динис Б7л9ковты4 “Яралы китап” хик9й98енд9 осра1ан фразео логизмдар: к72 т5рт5п; ауыл ят3ан1а к7р9; к5н к7ре7; 17мер ит9; барма3 мен9н ген9 8анарлы3; 3асаба 76еп сы33ас; м9сь9л9 т5ш5п алды; ай 7698ен к5н 76те; ма3таныр1а к7п 8орама6; донъя 3уй1ан; уйламайыра3 9йтеп ыс3ындырыу; 39бер тынлы1ы; 872енд9 тороу; к7229н й9ш сы1арыу; эшт9 я3ындан 3атнашты; яу юлдарын 7т9; 17мерен 529; ут эсен9н; уй2ары мен9н 9йл9неп 3айтты; х9т9р 3ыланалар; 3улдарынан кил89; к72ене4 сите мен9н; 3у3ырайыр1а 92ер; батыр й5р9кле кеше; й5р9ге жыуланы; бер тотам 3алмай; 3ола1ы т5б5нд9.

        Беренсе кластар2ы4 д9реслект9рен тикшереп 3арап сы3ты3. (леге д9реслект9р29ге 969р29р29 фразеологик бер9мект9р осраманы.

*ы1ымта: я2ыусылар 72 969р29ренд9 фразеологизмдар2ы бик о6та 89м  мул фай2аланалар. Кеск9й29рг9  арнал1ан хик9й9л9р29 фразеологизмдар ю3, с5нки кеск9й29р улар2ы4 м919н98ен аңламай 9ле.

ЙОМҒАҠЛАУ

        Шулай итеп, “Тар3а2ы хал3ыны4 телм9ренд9 фразеологизмдар2ы 3улланыу” ф9нни-тикшерене7 эшемде баш3арып, мин 3уй1ан ма3сатыма ирештем. Билд9л9нг9н бурыстар 7т9лде: З.Ғ.Ура3синды4 фразеологизмдар2ы 5йр9не7г9 арнал1ан 1илми хе2м9те мен9н таныштым; Тар3а2ы хал3ыны4 й9нле 85йл97 телм9рен к729ттем; у3ыусылар, ауыл хал3ы ара8ында 8орашып-белеше729р 7тк9р2ем, фразеологизмдар2ы у3ыусылар и6т9 3алдырырлы3 итеп ойошторол1ан эш т5р29рен 5йр9ндем; бе22е4 Тар3а2ыла й9ш97се халы3 телм9ренд9 89м  баш3орт я2ыусыларыны4 929би 969р29ренд9 фразеологизмдар2ы4 3улланылыш ким9лен 5йр9ндем.

        Тел ул – й9ш быуын1а халы3ты4 и4 19зиз б7л9ге, й9ш97, аралашыу р97еше, б5т9 халы3 3а2анышы, ме4д9рс9, миллиондарса кешел9р2е4 быуаттар2ы аш3ан ижад емеше. Тел – хал3ыбы22ы4 а3ылы ла, халы3тар мен9н аралаштыр1ан 3оралы ла. Телм9ребе229ге 89р 872, телде4 89р бер9меге, шул и69пт9н фразеологизмдар 2а, ынйы б5рт5г5н9 ти4. Был ба8алап б5тк5852  хазинаны  ю1алтмайынса 8а3лар1а к9р9к тиг9н 8ы1ымта1а  килдем. С5нки  тел б5т89, ул телде4 эй98е  бул1ан халы3 та, милл9т т9  ю1аласа3. Ту1ан телебе22е4 г7з9л 5лг5л9рен 392ерл9п 8а3лау -  89р 3ай8ыбы22ы4 изге бурысы.

ӘҘӘБИӘТ ИСЕМЛЕГЕ

1. Ура3син З.Ғ. “ Русса-баш3ортса фразеоглогия 872леге” – %ф5, 2006- 336 б.
2. М.Ғ. Усманова”Баш3орт теле. Теория. 5-9.” – %ф5: Китап, 2013 – 248 б.
3. Баш3орт теле. Ю1ары у3ыу йорттарыны4 филология факультеты студенттары 5с5н д9реслек / Г.Р. Абдуллина, Г.Д. В9лиева, К. Ғ. Ишбаев –%ф5: Китап, 2012.  – 616 бит.