шутоон газарнууд

Заявка

для участия в республиканской научно-практической конференции «Бэлигэй туяа»

по направлению «Культурологи – ШYтƟƟн газарнууд тухай»

1. Эрхеева Эржена Алдаровна
2. Учащаяся 9 класса
3. МБОУ «Мылинская СОШ» Закаменского района
4. Улус Мыла, Закаменский район
5. «Мэлэ нютагай шYтƟƟн газарнууд»
6. 89244514300
7. www.melenskay@yandex.ru

«Мэлэ нютагай шYтƟƟн газарнууд»

Мэлэ нютагта мYргэлэй газарнууд олон юм. МYргэлэй газарнууд хадаа ууланууд, обоонууд ба барисанууд болоно. Мэлые тойроод Гожоон таабай, Маршан Бамбараа, Уймар Хангай, Тэбхэн (Yндэрэй) тƟƟбии гэжэ уула, обоонууд байдаг. ДYYреэ гэжэ газарта БYрэнсэй таабай ба ХYYхэн уула гэhэн мYргэлэй газарнууд бии. Хамниин уhа зайгаад Мянган Субаргата, Баян Жаргаланта, Элхиин Эльгээ тƟƟбии, Марзагай таабай, ЗYрхэн Улаан уула, Сахии тƟƟбии, ШэлYYhэн тƟƟбии гэжэ газарнуудта Мэлын зон зальбардаг. Мянган Субаргата гэжэ газарта hая болотор домогуудай шубууд ба амитад зураатай байдаг hэн.

Эдэ нэрлэгдэhэн газарнууд бƟƟнYYдэй, ламанарнуудай ба уг гарбалнуудай шутэдэг дайда болоно. Жэшээлхэдэ, Мянган Субаргатада ба Баян Жаргалантада ламанууд ошодог, БYрэнсэй таабайда ба Сахии тƟƟбиидэ бƟƟнэр шутэдэг.

Мэлэдэ баhашье олон барисанууд бии юм. Тэдэ барисанууд суута бƟƟнэрэй хYдƟƟлYYhэн газарта байдаг (Хасар ноён таабай, ШэлYYhэн тƟƟбии).

Мэлэ нютагай шYтƟƟн газарнуудай тYYхэ шэнжэлэе. Yндэр тƟƟбиидэ Мэлэ, Баянгол нютагай зон жэлдэ нэгэ дахин мYргэдэг. Тэрэ газарай урда таладань ехэ мэдээжэ Тэбхэн удаган хYдƟƟлYYлэгдэhэн тYYхэтэй. Тэрэ удаган хадаа ТYнхэнhƟƟ ерэhэн байгаа. Мэлын олон аймагууд Тэбхэн удаганhаа уг гарбалтай. Тэбхэн удаган иимэ тангариг Yгэhэн юм гэжэ хэлсэдэг: «Хатуу сэмYYн сагта хамаг бYгэдэниие харахаб!» Олон хYгшэн зон, дайнда ябажа ерэhэн сэрэгшэд Тэбхэн тƟƟбиин мYргэлƟƟр амиды бусаабди гэжэ Yнэншэдэг юм.

Хасар ноёной хYдƟƟлYYлэгдэhэн газар тухай баhал домогууд бии юм. Тэрэ ехэ мориндоо дуратай байгаа, омогорходог байгаа. Нэгэтэ Хасар ноён хашхараа: «Хула морин хурдан гу, али хурата YYлэн хурдан гу?» Тиихэдэнь сахилгаан сахилжа, тэнгэри дуугаржа, аянга дээрэнь унаа.

Сахии тƟƟбии, ШэлYYhэн, ХYYхэн хутагта гэhэн нэрэнYYд удаганарта зорюулагдан юм.

YшƟƟ Мэлэ нютагаархид иимэ домог зугааладаг. Хамни, Саhата (Снежна), Темник голнуудай эхеэр ажаhуудаг хамнигад ХYYхэн хутагта гэжэ Монгол миссионерые алажа, ехэ шэрYYнээр хэhээлэгдэhэн байгаа ха. Алууршадай гэр булэдэ ехэ жадха хээ юм. Тиигээд тэдэнэр Мэлэ, Армак ба Алцаг баалажа нYYгээ.

Эртэ урда сагhаа хойшо Хаан уула зунай дунда hарын 2-до тахигдажа байhан домогтой. Хаан уула хадаа Мэлын зYYн хойно болоно. Хаан уулын зYYнтэй Хатан уула байдаг. Хаан уула тухай баhашье олон домогууд бии.

Борогшон гэжэ таабай ангуушан ба Yлигэршэн байhан ха. Тэрэ Хаан уулын модон соогуур ходо агнадаг байгаа. Борогшон таабай хадын эзэдтэ заатагYй мYргэжэ, hYниниинь YглƟƟгYYр болотор онтохонуудые хƟƟрэдэг hэн. Нэгэтэ Хаан баабайн YхибдYYдниинь хэлээ: «Энэ таабай ходо манда ерэжэ, онтохонуудые хƟƟрэжэ, маанадые хYхеэнэ. Та ерэхэдэнь, ходо угы байнат. Энэ hайн сэдбхэлтэй хYн юм».  Тиихэдэнь Хаан баабай шиидэбэ: «Энэ hайн хYндэ тэрэ дохолон боро гYрƟƟhэ уягты. Зарим ангуушад хулгайшад шэнги амитадые алаад, бурхандаашье зальбарнагYй. Энэ Yбгэн хадаа олоhон олзоёо Yгытэй зондо тараана. Тиигээд лэ хододоо байг – бидэ зунай дунда hарын 2-до Борогшониие хYлеэжэ, онтохонуудыень шагнажа байхабди. Тэрэ гэhэнhээ хойшо Мэлын зон ехэ тайлаган хэжэ, гурбан Yдэр соо элдэб мYрысƟƟнYYдые (hур hарбалга, мори урилдаан, бYхэ барилдаан) Yнгэргэжэ, гурбан hYни ёохор хатардаг болоо.

YшƟƟ нэгэ домог иигэжэ дурадхана. Нэгэ hYни Борогшон таабай Хаан баабай ба Хатан эбиие ƟƟрынгƟƟ нюдƟƟрƟƟ хараhан юм. Хаан баабай сэрэгшын хуяг дуулга умэдƟƟд, Хатан эбии хоёр ута гэзэгэтэй байгаа.  

БYри хубисхалhаа урда арбан гурбан голhоо гадна, Хамниин харуулhаа эхилээд, Зэдын аймагhаа зон Хаан уулын мYргэлдэ ерэжэ байhан юм гэжэ Ууртай таабайн зээ хYбYYн МYнхэжэб Сэдэн-Доржо, Гонгор Yбгэдэй хƟƟрэлдƟƟе хадуужа абаhанаа зугаалhан байна. Балдан таабайн хƟƟрэhƟƟр: «Урдандаа ехэ монгол лама Хаан уулые тахиха гэжэ гараад, hуужа шэнжээд, айладхал буулгаhан байна: «Би мYнƟƟ тахихагYйб, Хаан уулын эзэн Yгы байна». Хаан уулын эзэн хододоо уряалаар ябажа байдаг байhан байха. «Энэ сагhаа хойшо зунай дунда hарын шэнын 2-до хаанашье ошонгYй буудалдаа байхаш!» – гэжэ тэрэ лама зарлиг гаргаhан байна. Зарим хYнYYд хэлэхэдээ, Хаан баабай ганса энэ хада дээрэ буулгатай бэшэ, харин Монголдошье буулгатай гэлсэдэг. Хаан баабай Монголhоо уг гарбалтай бэлэй.  

Хаан уулынгаа хормойдо, хабтагай ехэ талмайда (тэрэ Yедэ хара шулуу бэдэржэ газараа урбуулаагYй саг байгаа) амитан зон олоороо отогложо, Хаан уулынгаа ехэ найр наада хэжэ, гурбан хоногой хугасаа соо Yдэр hYнигYй хYYелдэжэ байhан юм. Зарим нэгэ хYйхэрнYYд зYйлэй томо буха шарай hэернYYдые ƟƟрын онсо нюусын ёhоор бYхэлжэ, мYнэhэтэй ехэ мYнгƟƟ табижа, шаг ехэ зугаа наада гаргажа, шYYжэшье, алдажашье байгаа бэлэй. БYхэ барилдаагаар Сагаан-Нугын нарихан, Yндэр хоер метр дYхэхэ, сула шYрмэhэн бэетэй, яhала хYсэтэй Мушайн Сэрэнжэбые абажа хаяха бYхэнэр YсƟƟн байhан юм ха гэлсэдэг. Энэ Хаан уулынгаа найрые ехэтэ хYлеэжэ ядадаг байгаа бэлэй. Энэ ехэ наадан дээрээ залуушуул бэе бэетэеэ уулзажа, танилсажа, хуби заяагаа холбожо, айл бYлэ боложо байгаа.

Энэ сагhаа хойшо, хэды шэнээн уhан урдаа гээшэб, хэды олон Yйлэ хэрэгYYд боложо тYYхэдэ орожо YнгэрƟƟ гээшэб. Бурхан шажан hYнэгдƟƟ, онгод Тэнгэринэр Далайн хойно сYлэгдƟƟ, хорюултай хатуу саг байгаа! Сагайнгаа эрхээр Тэнгэри шажан hƟƟргƟƟ дэлгэрээ, hахюуhадай 60 жэлээр нойрсоходонь, амитан зон нюудагаар зальбаржа ябаа. Бурхан шажамнай мYргэлэмнэй дэлгэржэ, орхигдоhон обоо уулануудаа, уг удхаа зомнай тахижа, мYргэжэ эхилээ.

Мэлэдэ ХYбшын нуур бии юм. Тэрэ нуур Мэлэhээ дYрбэн километр холо зYYнтэй байдаг. Энэ нуур хадаа баhал ƟƟрын тYYхэ домогтой ба эзэтэй юм. ХYбшын нуурай эзэндэ мэлээрхин ган гасуурай Yедэ бороо эрижэ мYргэдэг. Тэрэ нуурай хажуугаар агнажа, загаhалжа болохогYй, уhыень бYтYY барижа, худхажа ябахагYй юм.

Эдэ нэрлэгдэhэн хадануудые Мэлын олон тYрэлнYYд ƟƟрын угай обоо гэжэ тахидаг. Жэшээлээ hаа, hантайтан ба hугшаатан Тэбхэн тƟƟбиидэ шYтэдэг, Паматан – Хатан уулада, Харагшантан – Мэлэхэйндэ, Сагаан Нуга ба Тарбагатайhаа гараhан зон  - Сахии тƟƟбиидэ, жалгаархин – Тужын уулада (Гожоон таабай).

Мэлын гурбан хатуу тухай баhашье домог бии. Энэ домог хадаа хоер тахидаг хада тухай – Мэлын хойто талаhаа байдаг Заан уула (хойно хойноhоонь hубарилдан ябаhан заанууд шэнги) ба Баршагар (Маршан Бамбараа – хэбтэжэ байhан арсаланда адли), гурбадахиниинь – зYYн хада (луу шэнги). Домогой хэлэгшээр, эдэ гурбан хатуу ууланууд Мэлэ нютагые сахидаг. Иимэ тангариг Yгэhэн гэлсэдэг: «Ерэhэн хариин хYнYYдтэ hайн байхабди, нютагайнгаа зониие харалсажа, гамнажа байхабди». Хабарай hYYл hарада гY, али зунай тYрYYшын hарада нютагай зон эдэ уулануудаа тахидаг.

Манай нютагай багашье, залуушье, хYгшэншье зон шYтƟƟн газарнуудаа ходол гамнажа, хYндэлжэ ябадаг. Мэлын тYрэл  аймагууд жэлдээ нэгэ дахин гу, али хоёр дахин обоодоо гаража мYргэдэг, хии мориёо хиидхYYлдэг.

Литература

1. Гармаев В.Г. Культовые места Мылы.
2. Данжалов В.Н. Сакральные места Мылы. Топонимика села и окружающих местностей (из материалов краеведческого школьного музея).