«Ада- чурттун Улуг дайынынын киржикчизи Адыгбай Алексей Сайын-оолович»

Опубликовано Конгар-оол Шончалай Максимовна вкл 22.05.2018 - 13:20

Автор:

Салчак Ай-Херел Васильевич, Найырал ортумак ниити билиг школазынын 9-ку классчызы

«Адыгбай Алексей Сайын-оолови бистиң чүректеривиске кезээде артар»

Скачать:

Вложение	Размер
adygbay_3.docx	798.14 КБ

Предварительный просмотр:

Бай-Тайга кожууннуң муниципалдыг бюджеттиг ѳѳредилге албан чери

Найырал ортумак ниити билиг школазы

Эртем -шинчилел ажылының темазы:

«Адыгбай Алексей Сайын-оолович

бистиң чүректеривиске кезээде артар»

Күүсеткен: Найырал ортумак ниити билиг

школазының 9- ку клазының ѳѳреникчизи

Салчак Ай-Херел

Эртем талазы-биле удуртукчу башкызы:

Конгар-оол Шончалай Максимовна

Дружба суур-2013

Допчузу

Киирилде ….. …………………………………………………………..3
Адыгбай А.С допчу- намдары…………………………………………4
Адыгбай А.С Ада-чурттуң Улуг дайынынга киржип чорааны …….5
Шаңналдары……………………………………………………………..7
Түңнел ….………………………………………………………………..8
Ажыглаан литература даңзызы…………………………………………9
Капсырылга………………………………………………………………

Киирилде

Эвээш санныг тыва чоннуң Улуг Тиилелгеге киирген үлүү канчаар-даа аажок улуг. Хамаарышпас бот-догуннаан күрүне болза, ѳске сѳѳк чон хан-чинге, ажыг човулаңга, ѳрт-халапка таваржып турда, хая кѳрнүп, хамаарылга чок олурбаан. Дайын эгелээн баштайгы хүннеринден тыва чон эжелекчи немец-фащистерге киленин илередип эрес-дидим оолдар, кыстарын фронтуже аъткарып, эң-эки аъттарын, белектерин чорудуп, азыраан малын үзүп берип, харын-даа боттары демир-орук белдиринге чедир сүрүп берип турганнар.

Тывадан ниитизи-биле 206 эки турачылар фронтуже чорткан. Оларның аразындан мээң чурттап турарым Бай-Тайга кожуундан 17 эки турачы фронтучулар Ада-чурттуң Улуг дайынынга маадырлыг чоруун кѳргүзүп киришкеш, боттарының чонунуң адын бедии-биле тутканнар. Бис бо ажылывыска Адыгбай Алексей Сайын-ооловичиниң дугайында таныштырыксадывыс.

Салдынган сорулгаларывыс: Адыгбай Хертектиң дугайында материалдарны чыыр. Салгалдарын тодарадыр. Оларның -биле танышкаш, Адыгбай Хертектин Улуг Тиилелгеге киирген үлүг-хуузун тодарадыр. Салгалдарга ооң чырык адын мѳңгежидип таныштырар.

Ажылдың актуалдыы

2013 чыл – тыва эки турачыларның фронтуже аъттанганындан бээр 70 чыл ою. Украинаның эжелеттирген хоорай, суурларыдан фашистерни чылча шаап, үндүр ойладышкан Адыгбай Алексей Сайын-оолович – тыва эки-турачыларның бирээзи деп бадыткаар. Адыгбай Хертектиң Улуг Тиилелгеге киирген үлүг-хуузун салгалдарга кѳргүзүп бадыткаары – ажылывыстың актуалдыы болуп турар.

Ажылды кылып тургаш, ажыглаан арга-методтар:

1. Тѳѳгу материалдарын чыыры.

2. Адыгбай А.С хеймер уруу Антонина Алексеевна-биле интервью.

3. Хуу архивтен фоточуруктарны чыгган. Тээли суурда Эки турачыларга тураскаалды, Тээли суурда Адыгбай аттыг кудумчуну тырттыргаш, эртемниң принцивинге чагыртып ажылывысты кылган бис.

Допчу намдары

Хертек Адыгбай биске, ооң салгакчыларынга, бодунуң маадырлыг чоруу, коргуш чок дидим соруу, үлегерлиг ажыл-херээ-биле мѳңге чырыткы бооп артып каар.

Хертек Сайын-оолович Адыгбай 1920 чылда Бай-Тайганың Кара-Хѳлге ядыы арат Хертек Сайын-оолдуң ѳг-бүлезинге тѳрүттүнген. Аревэге 1935 чылда кирген. Кара-Хѳлге латинчиткен тыва бижикти сумунуң арат-чонун ѳѳредир ажылга идепкейлиг киржип турган. 1941 чылга чедир Кара-Хѳл сумузунга аревэ үүрүнүң секретарынга ажылдап чораан. ТАРН-ның кежигүнүнге 1939 чылда кирген.

Фашистиг Германияның Улуг Ада-чурт Совет Эвилелинче араатанзыг ёзу-биле халдаанын дыңаан дораан-на ону шеригге келдиртирин манавайн, АРШ-ка албан эрттирери-биле хапкан. Революстуг шеригге келгеш, харылзаа взводунга албан эрттирип эгелээн. Шеригниң тактиктиг ѳѳредилгези-биле дайынчы чепсээн ѳѳренмишаан, харылзааның тускай эртемин , эң ылаңгыя радиотехниканы, телеграф дүлгүүрү-биле ажылдаарын кончуг эки шиңгээдип алган.

Хертек Адыгбайның ѳѳредилгезинге чүткүлдүүн, ооң билииниң бедиин барымдаалааш, ону харылзаа, артиллерия, музыка болгаш сапер взводтарының каттышкан партия эге организациязының секретарынга идип үндүрген. Ревшериглерниң ортузунга ТАРН-ның иштики болгаш даштыкы политиказы улуг башкы В.И.Ленинниң тургусканы большевиктер партиязының политиказы-биле чарылбас сырый харылзаалыын,гитлержи аг-шеригниң эжелекчи политиказын, маадырлыг кызыл шеригниң фронтуларда кадыг-дошкун тулчуушкуннарының дугайында могаг-шылаг чокка тайылбырлап турган.

Гитлержи аг-шеригни узуткаарынга эки туразы-биле киржир дугайында ѳргүүделин 1941 чылда ТАРН ТК-га киирген. Ооң күзелин 1943 чылды август эгезинде боттангандырган. Кажан дайынче чоруур эки турачыларның аттарын тодарадып чарлаан соонда, чангаш келири-биле чѳпшээреп каан турда-ла, ол аалынче чанмаан, фронтуже аъттанырынга чедир шериг хоорайынга артып калган.

Хертек Адыгбай Ровнодан Сурмичи, Дубно чедир тулчуушкуннарның киржикчизи. Чаңгыс эвес удаа маадырлыг чоруктарны кылган. Ол дугайында Михаил Сундуйнуң «Эки турачы аттыг эскадрон» деп факт- барымдааларлыг номнуң 109 дугаар арнында мынчаар бижээн:

«Ровнога тууйбу заводу дээш демиселге дайзынның артык күжү Монгуш Доржунуң, Оюн Оолактың взводтарынга бурунгаарлаар арга бербейн турган. Пулемет точкаларын узуткаары эргежок чугула апарган. Оюн Оолак, Хертек Адыгбайны баштадыр коммунистер дужаал берген:

-Коммунист Адыгбай! Дайынчы Седип-биле взводтуң оң талазында пулемет расчедун узуткааш, илеткеңер!

Адыгбай бомба, снаряд дүшкулээн оңгул-чиңгил черлеп Седип-оол-биле үнгеп чорупканнар. Алдан метр черге союп келгеш, сарайны эрте бергеннер.Эрги аргыжылга оңгары-биле немецтерниң пулеметчуларынга чоокшулап келгеннер. Граната октааш, узуткап болур. Адыгбай кажар арга бодап алган.

- Граната октаарывыска улуг дааш үнер, немецтер бисти дораан эскерип каар эвеспе. Ынчангаш ийи фрицти үлежип алыылы. Мен – пулеметчуну, сен – дузалакчыны – деп эжинге чугаалаан.

Оларның дааштаашкыны чаңгыс боо атканы-биле дѳмей болган. Шынап-ла хѳй дааш-диңмит аразында оларны немецтер эскербейн барган. Адыгбай биле Седип-оол пулемет расчедун баштадыр 60 ажыг фрицтерни узуткааш, взводтарга бурунгаарлаар арганы берген. Бо дээрге, чаңгыс таварылга-дыр. Хертек Адыгбай каш удаа хайгыылче үнүп, «дылдарны» тудуп, үнелиг медээлерни тып турган.

1944 чылда эки турачы эш-ѳѳрү-биле кады чанып кээрге, Хертек Адыгбайны АРШ-тың орденниг аъттыг полугунга арттырып каан.1944-1946 чылдарда орденниг аъттыг полкка политрук эргелиг парторгтап ажылдаан.1948 чылда Кызылдың партия школазын дооскаш, Бай-Тайга СЭКП райкомунуң агитация болгаш пропаганда килдизиниң эргелекчизинге , секретарынга база ийиги секретарынга 1955 чылга чедир ажылдаан.

Кѳдээ ажыл-агыйны улам ыңай сайзырадыр, колхозтарны болгаш совхозтарны удуртур кадрлар-биле быжыглаар дугайында 1955 чылдың октябрьда СЭКП ТК-нын кыйгырыын езугаар, Алексей Сайын-оолович Адыгбай Бай-Тайганың «Кара-Хѳл» сумузунуң даргазынга соңгуткан. Аңаа хѳй чылдарда үре-түңнелдиг ажылдаан. Экономика талазы-биле чыдып калган, организас талазы-биле сандаргай «Кара-Хѳл» колхозуң Алексей Адыгбай кыска үениң иштинде бут кырынга тургускан. Чуртталга болгаш культура албан черлериниң тудуглары ооң удуртулгазында кѳстүп келген.Чаа тѳлевилел езугаар мал кажаалары туттунгулаан. Кажан «Кара-Хѳл» колхозун совхоз кылдыр эде организастаан соонда, партком секретарынга ажылдап артып калган. Кара-Хѳл чонунуң ажыл-херээнге Алексей Сайын-оолович Адыгбайның киирген үлүг-хуузу эвээш эвес.

Ооң чырыткылыг адын Бай-Тайганың Тээли суурда «Эки турачы чаңгыс чер чурттугларывыс» деп тураскаалда киир сиилбип бижээн, Тээли суурда Адыгбай деп кудумчу адаан. Ында ооң адынга тѳлептиг кижилер чурттап, ажылдап чоруур.

«Дайынның оттуг оруунга чоруп тургаш, кижи кѳѳр хѳѳн чок фашисттерниң карак чалданыр үүлгедиглерин базым санында кѳрүп келдим. Бурун шагның каас чараш, сад-сесерликтиг хоорай, суурларын эжелекчилер дезип чоруп тургаш, бузунду хүл-ыйба кылдыр ѳрттедиптер. Чурттакчыларның каракка кѳзүлгенин, холга туттунганын кырган, чалыы, ѳл-чаш-даа дивес, кыргып-хыдып каапкан болур. Кижи азып ѳлүрер адагаштарда астырганнар халаңайнып, хатка чайганып тургулаар. Ындыг коргунчуг сүртенчиг чүүлдерни кижи кѳргеш, баары ажыыр, ѳлүрүкчүге ѳжээн кылыы хайныгып келир чуве» - деп, Адыгбай Алесейниң чугаалаан сѳстери амгы салгалга ёзулуг үлегер-чижек, патриотчу сеткил-хѳѳннү оттуруп келир.

Ооң ѳг-бүлези:

Ѳѳнуң ишти Хертек Шойгу Дозурашовна Бай-Тайганың Тээли суурнуң почтазынга аныяк -чалыы чылдарындан эгелээш, пенсия үнгүже ажылдаан. Бѳдүүн ажылчындан почта начальнигинге чедир ажылдаан. Олар эгин-кожа амыдырап-чурттааш, 4 ажы-тѳлдүг болганнар. Улуг уруу Светлана эмчи эртемниг ажылдап чорааш, аарааш чок болган. Оглу Михаил техник-механик эртемниг. Хеймер кызы Антонина Алексеевна уран-чүүлге салым-чаяанныг, амгы үеде Тээлиниң культура бажынында ажылдап чоруур.

Шаңналдары:

Дайын шѳлүнге эрес-дидим маадырлыг чоруу дээш, ССРЭ-ниң Чазаа ону бедик үнелээш, «Ада-чурт дайыны» орденниң ийиги чергези-биле шаңнаан.

Колхоз-совхоз тургусчурунга киржилгези, чаныш-сыныш чок тура соруктуу дээш, күш-ажылдың орден, медальдары, Ленинчи юбилей медалы-биле шаңнаткан, оон-даа хѳй шаңнадарның эдилекчизи.

Бистиң аравыста чок-даа болза, фронтучунуң ажыл-херээ овур-хевири сеткилдерде кезээ мɵңгеде артып калган. Мѳчээн соонда фронтучунуң алдар-адын мѳңгежидип, кожуун тɵвү Тээлиде чурттап орган кудумчузун ооң ады-биле адааны бистерге аажок ѳѳрүнчуг. Амгы үеде фронтучунуң адын сактып, ооң дугайында материалдарны хѳйнү чыып, архив, тѳѳгүчүлер болгаш ооң салгалдары-биле чугаалашкаш, маадырның амы-хууда база күрүне херээнге киирген үлүг-хуузун тып оралдашканывыс дээрге тɵɵгүге чугула ужур-дузалыг болуп турар.

Түңнел сɵс:

Алексей Сайын-оолович Адыгбай (ол ам бистин аравыста чок) – Ада-чурттуӊ Улуг дайыныныӊ киржикчизи, тыва эки турачыларныӊ бирээзи. интернационалчы хүлээлгезин күүседип чораан эш-өөрү-биле кады Украинанын Ровно, Дубно хоорйларын, суурларын хостаар дээш тулчуушкуннарга киришкеш, эрес-дидимин ол көргускен. Ооӊ маадырлыг чоруун ССРЭ-нин Чазаа бедии-биле унелеп көргеш, Ада-Чурт дайыныныӊ орденнин ийиги чергези-биле шаӊнаан. Биске, ооӊ салгалдарынга, ооӊ чырык адын сактып,төөгүге мөӊгежидери дээрге- хүндүткелдиӊ демдээ болурундан анӊгыда, төөгүнү хандыр билип алырынга база салгалдарыныӊ дорт хулээлгевис болур. Өгбевистиӊ Адыгбай-Алексей деп солушкан адынга хамаарыштыр аӊгы шинчилел ажылын чорудуп эгелээн бис. Информантыларныӊ бергени медээлер-биле алырга, ол азыранды чораан. Ол талазы-биле аӊгы ажылдап турар бис.