Доклад на НПК

    Буряад республикын эрдэм hурасалай министерство.

Баргажанай аймагай Хамнайн Саахарай нэрэмжэтэ

Уланай дунда hургуули.

ЭЛИДХЭЛ

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда

хабаадаhан манай hургуулиин багшанар.

Дүүргээ: 11  кл. hурагша Пилданова Арюна

Ударидагша багша: Монголова Г.С.

2015он

Гаршаг

1.Оролто Yгэ. Улан нютагаархидай хубита.

2.Гол хуби:

Агууехэ дайнда хабаадаhан манай hургуулиин багшанар:

Доржиев Ж.Э

Раднаев О.В.

 Цыденов Б.Б.

Эрдыниев Б.П.

3.Тугэсхэл.. Улаан шуhаар туйлалагдаhан илалта  хододоо мYнхэ.

 Оролто.

   Дайн! Дайн эхилээ! Дайн болоо гэлсэнэл!... Дайн эхилhэн тухай хажар шэрYYн YгэнYYд сахилгаан тYргоор ниидэн ерэжэ,Байгал шадархи нютагуудта хYрэбэ. «Дайн» гэжэ ямар муухай юумэ гээшэб.Энээхэн  богони Yгэ соо хэды ехэ зоболон багтанаб?

    Манай гYрэндэ,Советскэ Союзда, 1941 оной июниин  22- то фашис Германи добтолон ороhон байна.Энэ ехэ аймшагтай дайн манай гYрэнэй арад зондо ехэ зоболон , гашуудал асарhан байна.Эсэгэ ороноо хамгаалхаа  бYхы арад зон баатарлиг ябадал  гаргажа,фашистнуудые сохихо  гэжэ бYхы шадалаа гаргаhан юм

    Манай Уланай hомоной хYн зон баhал бYхы шадалаа гаргажа  Эсэгэ  ороноо хамгаалха гэжэ  оролдоhон байна.

Эсэгэ ороноо хамгаалхаяа  манай hомонhоо фронтдо 274 залуу,бэрхэ,шадамар эрэтэйшYYл мордоhон байна. Энэ ехэ дайнай дYYрэхэдэ  тYрэл нютагаа 132 бэhэтэйшYYл бусаhан юм. МYнoo сагта манай нютагта  Yсooхэн  дайнай ветеранууд  элYYр энхэ  YхибYYдэйнгээ дунда ажаhууна . Тэдэнэй дунда дайнай ба ажалай ветеран Цыденов Бальжинима Будаевич болоно.Бальжин Будаевич 1923оной майн нэгэндэ Дагальжин нютагта олон YхибYYдтэй  гэр булэдэ тYрэhэн байна.ТYрэл Лугшахаан нютагайнгаа эхин hургуули дYYргээд, hYYлдэнь  Баянголой дунда hургуули дYYргэhэн  юм.

        Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда манай багша Цыденов Бальжинима Будаевич баhа хабаадалсаhан юм.  

Фронтдо 18 наhатайдаа, 1942 оной февраль haрада мордоhон юм. Улан-Yдэ хотын шадар Дивизионно станци дээрэ байрлаhан сэрэгэй пехотно училищидэ нэгэ  бага hураад байхадань, hYYлдэнь Комышлов хото эльгээгдэжэ сэрэгшэдэй командирнуудай училище дYYргэжэ фронт эльгээгдэhн юм. ТYрYYшээр Северо-Западна фронт hYYлээрнь хоердохи  Украинскэ фронтдо дайшалха саг ерээ. Фашистнууд Сталинград хотодо, ехэ Курскэ байлдаануудта Совет армида намна сохюулаад, Днепр гэжэ ехэ мYрэнэй эрьеэр совет сэрэгшэдээр тулалдаха гэжэ тYсэб табиhан байна. Тиин манай сэрэгшэд, тэдэнэй дунда Цыденов Б.Б., ехэ баатаршалга гаргажа фащистнуудые бута сохижо, Днепр мYрэнhээ саашань намнаhан юм. Энэ мYрэнэй эрьедэ ехэ шанга байлдаан болоhон юм. Олон сэрэгшэд шархатаhан, алуулhан байна.

      Энэ байлдаанай hYYлээр командовани Б.Б. Цыденовые «Эрэлхэг зоригой» гэжэ медаляар, «Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай », «Шэн зоригой тYлоо» 1 шатын орденоор шагнагдаhан юм. Днепрпетровск хотын шадар шархатажа , госпитальда аргалуулаа.

    Аргалуулhанай hYYлээр дахин дайлалдахаяа ошоо, нэгэдэхи Украинскэ фронтын 204 мотострелково полкдо орожо олон тоодо хото нютагуудые, гYрэнYYдые сYлоолhэн байна.

Тэдэнэй тоодо Украина, Молдави, Румыни, Германи болоно.Сугтаа ябаhан хани нYхэдээ алдаа, hандаршаhан хотонуудые, хYдoo нютагуудые хараа.

 Агууехэ илалтын  Yдэр Германиин Бреслау хотодо угтаhан юм.

Бреслау хото сYлоолэлгын дайнда хабаадалсахадаа, хYндоор шархатажа, госпитальда хэбтэжэ аргалуулаад, 1945 оной намар тYрэл нютагаа, гэртээ бусажа ерээ hэн.

  Б.Б. Цыденов дайнай hYYлдэ Буряадай гYрэнэй багшанарай дээдэ hургуули дYYргээ. Б.Б. Цыденов аяар 45 жэл эрдэм hуралсалай ажал ябуулагшаар хYдэлhэн байна.

Баргажанай аймагай  эрдэм hуралсалай таhагые даагшаар,   тYрэл Уланай hургуулидаа олон жэлдэ хYдэлhэн намтартай.

       Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда баатарлиг ябадал гаргаhан баhа манай Баргажан голой Яарикта нютагта 1905 ондо олон  YхибYYдтэй гэр бYлэдэ тYрэhэн намтартай Очиров Гуржап Ванюшкеевич болоно.

    Яаригта hууриндаа эхин hургуулияа дYYргээд ,колхоздоо ажаллажа байхадаа 1927 ондо Улаан  Армида татагдажа 1946 оной февраль hара болотор Советскэ Союзай зэбсэгтэ хYсэнYYдэй сэрэгэй сэрэгшэн ябаhан юм. Г.В. Очиров  19 жэлэй туршада миин сэрэгшэhээ аяар капитан болотороо ургаhан юм. 19 жэлэй туршада Эсэгэ ороноо хамгаалжа гурбан ехэ дайнда хабаадалсаhан байна.

   Нэгэдэхинь – Япон дайсадhаа Буряад-Монгол морин сэрэгшэдэй дунда алаг Дурные, Монголые хамгаалhан дайнда хабаадалсажа, баатарлиг ябадал гаргаhанайнгаа тYлоо Улаан Тугай орденоор шагнагдаhан юм.

   Хоердохиёо- 1939 ондо баhа Япон дайсадай Монголдо добтолходонь тагнуулшанаар (разведчик) дайсадай ара талада ехэ бэрхэ шадамараар ябаhанайнгаа тYлоо Советскэ Союзай командованиин талаhаа командирай часаар шагнагдаhан юм.

  Г.В. Очиров албанай ёhоор олон тоодо оронойнгоо газаруудта албаяа хэhэн,сэрэгшэдэй олон hургуули, училищинYYдые дYYргэhэн юм.

    Агууехэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын  дайнай эхилхэдэ тYрYYшын Yдэрhээ 1945 февраль hара болотор Зэбсэгтэ хYсэнYYдэй дунда ябалсаhан байна.ХYндоор шархатажа  Армиhаа табюулhан юм.

    Г.В.Очиров дайнай эхилхэhээ хойшо фронтдо дaйшалхы ябадал гаргаhан, 1941-42 онуудаар Смоленск хотын шадар,фашистнуудай эзэлhэн талада, ехэ партизанска бригада эмхидхэжэ, тэрэнэй командир ябаhан байна. Энэ баатарлиг  ябадал тухайнь уран зохёолшод Африкан Бальбуров ба Данри Хилтухин хоер «Амиды ябахые захирнаб» гэжэ ном бэшэжэ гаргаhан юм.

  hYYлдэнь, Г.В.Очиров Совет Армиин дунда партизанска бригадатаяа суг Берлин ХYрэтэр дайлалдаанда ябажа,шадамар бэрхэ,зоригтой командир гэжэ тоодо ороhон байна.Тэрэ Калининскэ фронтын 332 дивизиин 115 стрелково батальоной командираар томилогдоhон юм.

1942 ондо Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай Yедэ баатарлиг ябадал гаргаhанайнгаа тYлоо Ленинэй орденоор шагнадаа. 1943 ондо-хоердохиёо Улаан Тугай орденоор,1945ондо-Улаан мYшэнэй орденоор шагнагдаhан юм. Гуржап Ванюшкеевич дайнай hYYлдэ Хурумхаан нютагта гэр бYлэтэеэ байрлажа колхоздо ажаллаhан юм

  Доржиев Жамсаран Эрдыниевич 1924 оной апрелиин 15-да Баргажанай аймагай Улан тосхондо дунда шадалтай айлда тYрэhэн юм.1929 ондо «нэгэдэлгэ» артельдэ орожо, хамтын ажалда хYдэлдэг болоо.Жамсаран Эрдыниевич  1932 онhоо 1936 он болотор Уланай эхин hургуулида орожо,hYYлдэнь Баянгол ошожо  hуралсалаа дYYргэhэн  юм.Тэрэ Yедэ  hургуулиин шабинар  хамтын байрада байжа hурадаг байhан юм,колхоз hурагшадтаа эдихэ хоолынь абаашажа Yгэдэг байгаа.1939 онhоо 1941он болотор Хурамхаанай дунда  hургуули  эрхимээр дYYргэжэ,тYрэл колхоздоо ажаллажа эхилээ hэн,колхозой ажал барагдахагYй,залуу шадамар хYбYYн эгээл хYшэр хYндэ ажалда ябадаг байhан юм.

   1943 оной эхеээр Улаан Армида татагдажа Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда мордоhон юм.

    Фронтдо хYрэhээр 47-хи артиллерийскэ дивизиин 480-хи артиллерийскэ полкын сэрэгшэн боложо фашист дайсадтай тэмсэжэ эхилээ hэн.1943 оной декабрь hараhаа 1944 оной сентябрь hара болотор танкын командирнуудай hургуули дYYргэжэ ,Москвагай  автобронетанково центрэй захиралтаар 64-хи гвардейскэ танково полк эльгээгдэжэ танкын командираар Эсэгэ ороноо хамгаалха нангин уялгаяа Yргэлжэлуулhэн намтартай.Танково полкнь гайхамшагта баатарлиг гаргаhан байна:тYб хото Моква сYлooлгэдэ хабаадаhан,Сталинград хото сoлooлэлгэдэ  ехэ  зоригтой баатарлиг ябадал гаргаhан юм.1944 ондо полк шэнэ тYхэлэй хYндэ  танкнуудые абажа,1-хи Прибалтийска фронтын1-хи  Сталинградска мотомеханизированно  корпусын мэдэлдэ орожо дайсанаа баhал сохижо ороо hэн.1945 оной мартын 24-дэ Латвиин Любава хото шадар байлдаанда танкнь  дайсадта гэмтэгдэжэ,Жамсаран Эрдыниевич хYндээр шархатажа госпитальда  аяар  хоер жэл болхойхон  хэбтэжэ шархаяа аргалуулhан байна.Госпитальда аргалуулаад 1 группын эрэмдэг бэетэй гYYлээд нютагаа бусаа.Доржиев Ж.Э. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда баатарлиг  зоригтой ябаhанаа тYлoo олон тоодо орден ба медальнуудта хYртэhэн юм. Нютагаа бусаад тYрэл колхоздоо шадал соогоо  хYдэлжэ ороо hэн.Дайнhаа бусахадаа  Жамсаран Эрдыниевич  баруун гар Yгы,хахад бэень дYрэhэн  байгаа.1948 ондо Буряадай гYрэнэй багшанарай  дээдэ  hургуулида  hуража  тэрэнээ 1952 ондо дYYргэжэ тYYхын багшын мэргэжэл абаhан  байна.Дээдэ  hургуулида hуража  байхадаа эрхим оютан ябаhан,Буряадай тYрYYшын эрдэмтэн Доржо Банзаровай, Yшoo  тиихэдэ Сталинай стипенди абадаг байhан юм.Буряад республикынгаа олон  hургуулинуудта ажаллаа,тYрэл Уланайнгаа hургуулида олон  жэлдэ амжалтатай ажаллаhан юм.Жамсаран Эрдыниевич «Буряад республикын габьяата багша» гэhэн  Yндэр нэрэ зэргэдэ ,олон тоодо хYндэлэлэй шагналда хYртэhэн байна. Доржиев Ж.Э. хани нYхэртэйгээ гурбан YхибYYдые  хYл дээрэнь гаргажа,hургуули  YзYYлжэ, айл болгоhон юм

1941-1945 онуудай Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда совет арадай Илалта туйлаhанhаа хойшо 60 гаран жэлнYYд Yнгэрбэ.Эсэгын дайнда Зэбсэгтэ ХYсэнYYдэй бYхэдэлхэйн сэрэгэй тYYхэдэ эгээл  ехэ Илалта туулаhан байна.Немец-фашист булимтарагшад болон тэдэнэй дахуулнуудта  эсэргYYгээр совет арадай хэhэн дайн хадаа Эхэ оронойнгоо эрхэ сYлooе,бэеэ дааhан байдалые хамгаалхын тYлoo, манай арадуудые дарлалта мYлжэлгэ аршалан абархын тYлoo Yнэн  зYб дайн болоhон  байгаа.

Дайн гээшэ ямар муухай юумэ гээшэб даа!Дайн hунэн hалаг лэ! Энэ hайхан бYмбэрсэг дэлхэй дээрэ бYхы арад зон дайн, уйдхар гашуудал гээшые мэдэнгYй, амгалан тэнюун, эбтэй эетэй hуухань болтогой!