МЭЛС САМБУЕВАЙ ШҮЛЭГҮҮДЭЙ УРАН АРГАНУУД

БУРЯАД УЛАСАЙ БОЛБОСОРОЛОЙ БОЛОН ЭРДЭМ УХААНАЙ МИНИСТЕРСТВЭ

БАЙГАЛАЙ ХОЙТО ТАЛЫН АРАДУУДАЙ ЗНАШАЛТА УРЛАНУУДАЙ КОЛЛЕДЖ

Мэлс Самбуевай

шүлэгүүдэй уран арганууд

Дүүргэгшэ: Лыгденова Хандама,

 112 группын оюутан

Ивалга һуурин, 2017 он

Түсэб:

1. Оршол

М. Самбуев – Захааминай мэдээжэ поэт, «Захааминай гургалдай»

2. Шухала хуби

1. Мэлс Самбуевай творческо зам

2.М.Самбуевай шүлэгүүдэйнь уран арганууд.

3. Тобшолол

4. Хэрэглэдэһэн литература

Шэнжэлэлгын хүдэлмэриин гол характеристикэ

1.Хүдэлмэриин темэ: «Мэлс Самбуевай шүлэгүүдэй уран арганууд»

2.Шэнжэлэлгын объект: Мэлс Самбуевай творческа зам.

3. Шэнжэлэлгын предмет: Мэлс Самбуевай шүлэгүүдэй уран арганууд.

4.Шэнжэлэлгын зорилгонууд:

• М.Самбуевай творческо зам шэнжэлхэ;
• шүлэгүүдэйнь удха шэнжэлжэ, уран аргануудыень элирүүлхэ;

5.Шэнжэлэлгын арганууд:

• Мэлс Самбуевай түрэл нютагтаа зорюулhан зарим шүлэгүүдые шэнжэлэн үзэхэ.
• Уран аргануудые элирүүлжэ, тобшолол хэхэ.

6. Шэнжэлэлгын эд хэрэгсэл: номууд, газетын материалнууд.

7. Хүдэлмэриин байгуулга: оролто үгэ, гол хуби, тобшолол, хэрэглэгдэhэн литература

1. Оршол

М. Самбуев – Захааминай мэдээжэ поэт, «Захааминай гургалдай»

Нютаг бүхэндэ мүнхэ тоонто дайдаяа суурхуулжа, арад зоноо баярлуулжа, шүлэгүүдэйнгээ аялгые дээжэ болгон ябадаг, бурханhаа үгтэhэн бэлигтэй уянгата шүлэгшэд олдохо. Хадата Захаамин аймагай уужам Санага нютагай Буряад республикын солото поэт Мэлс Жамьянович Самбуев эгээл иимэ хүнүүдэй нэгэн болоно. Тэрэнэй алдар соло Буряад республика соогоо мэдээжэ байхаhаа гадна, манай Россин бусад арадуудта мэдэгдэн алдаршаhан. Тэрэнэй бэшэhэн шүлэгүүд тоонто нютагhаань, хадын харьялаата горходhоонь элшэ абажа ерэнэ гэхэдэ алдуу болохогүй. Түрэл нютагтаа, онсо hайхан байгаалидаа, инаг дуранда зорюулhан уянгата мүрнүүдэйнь долгилhон аялгада сэдьхэлэйнгээ хүбшэргэйе дайруулан, үни бодолгото болон hуугаад, бэлигтэ поэт, «Захааминай гургалдай» гүүлэhэн М.Самбуевай шулэгуудэй уран аргануудые элирүүлхэ зорилго урдаа табин шэнжэлэл хээбди.

2. Гол  хуби

1. Мэлс Самбуевай творческо зам

Буряадай мэдээжэ поэт Мэлс Жамьянович Самбуев Захааминай аймагай Санага нютагта 1940 ондо түрөө. 1950 ондо Санагын дунда hургуулиин hүүлээр Эрхүүгэй университедэй түүхын хэлэ, бэшэгэй факультедтэ орожо, 1964 ондо амжалтатайгаар дүүргээ hэн. Тэрэ гэhэнhээ хойшо наhа баратараа М. Самбуев республикынгаа радио болон телевидениин комитедтэ редактораар хүдэлмэрилhэн байна.

16 наhатай байхадаа, 1956 ондо, «Ой соо» гэжэ түрүүшынгээ шүлэг бэшэһэн намтартай. 1967 ондо Мэлс Самбуевай «Тайгын саhан» гэhэн түрүүшын ном хэблэгдэн гараа hэн, өөрынгөө хараhан үзэhэнөө hабагшалан, ехэ юумэн тухай удхалан хөөрэхэ маягынь энэ ном соо хэблэгдэhэн шүлэгүүдэйнь удхаар харуулагдана.

Һүүлээрнь «Таймыр»(1969), «Санага» (1971), «Мамайн добуун дээрэхи дурасхаал» (1975), «Үглөөнэй шүүдэр» (1978), «Ара хангай» 1981, “Алтан мүшэнэй гэрэл” 1983 гэhэн номуудынь буряад хэлэн дээрэ Улаан-Удэ, Москва хотонуудта “Доржо үбгэн” 1973, “Шүлэгүүд” 1973, “Тайгын шүүдэр” 1974, “Баясхалан хүргэнэб” 1984 гэhэн номуудынь хэблэгдээ hэн. Поэдэй шүлэгүүд “Октябрь”, “Нева”, “Дружба народов”, “Наш современник”, “Сибирские огни” гэhэн журнаалнуудта хэблэгдэһэн байдаг, украин, казах, латыш, тува, яхад ба монгол хэлэнүүд дээрэ оршуулагдаhан юм.

1973 ондо СССР-эй Уран зохеолшодой холбооной гэшүүн, Москва ба Свердловск хотонуудта үнгэргэгдэhэн буряадай литература, искусствын үдэрнүүдтэ хабаадалсаhан байна. 

М. Самбуев талаан бэлигэйнгээ эгээл бадаржа байхада, энэ дэлхэйе орхижо ошоhониинь харамтай. Гэбэшье тэрэнэй хонгео шүлэгүүд соностоhоор, олон тоото дуунуудынь дуулагдаhаар. Тэрэ олон тоото шүлэгүүдээрээ, поэмэнүүдээрээ болон сонедуудаараа Буряад орон соогоо сууда гаража, өөрынгөө олон номуудаараа нэрээ мүнхэлөө.

2.М.Самбуевай шүлэгүүдэйнь уран арганууд.

Буряад шүлэг зохеолгодо заатагүй байдаг нэгэ шэнжэнь хадаа үгын толгой холболго (аллитераци) болоно. Толгой холболго болбол монгол угсаата арадуудай шүлэглэмэл аман үгэдэ эртэ сагта бии болоhон гэжэ тухайлмаар. Урдандаа оньhон хошоо үгэнүүдэй, үльгэрэй, дуунай, үреэлэй үгэнүүдтэ толгой холболго хэрэглэгдэдэг байhанаа, hүүлдэнь шүлэг зохеолгодо хэрэглэгдэдэг болоо гэжэ ажагламаар.

Шүлэг зохеолгодо толгой холболго болбол хэдэн аргаар бэелүүлэгдэдэг гэжэ мэдээжэ:

• үргэлжэ (аааа);
• зэргэлhэн (аабб);
• зосоохи (абба);
• сүлөөтэ (абвг).

Толгой холболгоhоо гадна Буряад шүлэгтэ үгын hүүл холболго (рифмэ) хэрэглэдэг. Энээниие поэт эрхимээр хэрэглэнэ. Жэшээнь:

1971 ондо поэдэй «Санага» гэжэ шүлэгүүдэй болон поэмэнүүдэй согсолбори хэблэлдэ гараhан байна. Энэ согсолбори соо жараад шүлэгүүдhээ гадна, хоер поэмэ оронхой. «Санага» гэжэ мэдээжэ шүлэгынь нютагайнь гимн гэхэдэ алдуу болохогуй.

Үргэhэ зүүдэндээ минии хараhан

Үльгэрэй орон гүш? – Ойлгожо яданам,

Сэлгеэ Буряадтаа сууда гараhан

Сэлеэн талааршни алхалан ябанам,

Булаг нюдэндэш Байгал нуурай

Тунгалаг гун, номин урасхал.

Омог дуундаш морин хуурай

Домог, элинсэгэй гэгээн дурасхал

гэжэ шүлэглэхэдөө, поэт түрэл тоонтынгоо шэг шарайе хэнэйш сэдьхэлдэ хадуугдахаар зураглана. Түрэл тоонто нютаг гээшэ хүсэ зориг нэмээхэ, сэдьхэл амаруулха, үлзы дээдэ үргэмжэтэй гэжэ энэ шүлэгhөө ойлгохоор. Хүн бүхэн элдин hайхан тоонто нютагаа, эрхим түрүү аха захатанаа эльгэ зүрхэндөө дүтөөр hанажа, үе наhандаа домоглон дурсажа, бэлиг шадабарииень сэгнэжэ ябадаг. Энэ шүлэгэй уран аргануудые хаража үзэе: паарна толгой холболго эндэ элеэр харагдана: Ү-ү, с-с, рифмэ баримталагдана: хараhан- гараhан, яданам-ябанам гэхэ мэтэ, мүр бухэндэ дүрбэн үгэ, зэргэсүүлгэнүүдшье олон, жэшээнь Санага нютагаа үльгэрэй оронтой зэргэсүүлнэ, эпитедшье бии: «булаг нюдэндэш», “номин урасхал” г.м.

Мэлс Самбуев шүлэгүүдтээ тропонуудые үргэнөөр хэрэглэhэн байна.

Троп гээшэ үгые шэлжэhэн удхатайгаар хэрэглэлгэ болоно. Хоер юумые холбон хаража, нэгэнэйнь шэнжые нүгөөдэдэнь шэлжүүлхэдэ, троп бии болодог. Тропуудта хабаатай зүйлнууд гэбэл: метафора, эпитет, зэргэсуулгэ, гиперболэ, шоглолго (ирони), метоними гэхэ мэтэ болодог.

Метафора болбол ямар нэгэн юумэнэй шанарые адлишуу ондоо юумэндэ шэлжүүлжэ, тэрэниие уран hайханаар хэлэhэн үгэ болоно.

Жэшээнь, «урда гүбөөгэй алтан далай» гэхэдээ, эндэ таряае ондоо удхатайгаар гоеон нэрлэнэ. Энэ уран арга метафора болоно. М. Самбуевай «Мамайн добуунhаа дурдалга» гэжэ поэмэ соо:

Хамаг далайнуудта хэрэггүйл

Түмэр акулануудай тамаралга (Мамайн добуунhаа дурдалга 78 н.)

Эндэ «түмэр акула» гэhэн метафораар уhан доогуур тамардаг дайшалхы онгосые нэрлэнэ.

Поэдэй шүлэгүүдтэ юумэнэй шанар тэмдэгые уран гоеор харуулhан үгэ (эпитет) олоор хэрэглэгдэнэ. «Баяр хургэнэм!» поэмэ соохи эпитедууд:

Улаан, сагаан, ягаан, хүхэбтэр, угаа сэнхир абяан г.м.  (Баяр хургэнэм! 87н.)

«Угаа сэнхир абяан» гэхэдээ замбуулиин холын абяан гэhэн удхатай.

Буряад шүлэгүүдтэ зэргэсүүлгэ гэhэн уран урга болбол тон дэлгэрэнгы хэрэглэгдэдэг. Хүсэжэ байгаа бодолоо, удха, зорилгоео улам тодоруулхын тулада, тэрэниие адли түhөөтэй юумэнтэй, амитадтай зэргэсүүлжэ үзэдэг. Юумые байгаалиин үзэгдэлтэй, уhа мүрэнтэй, хада хабсагайтай, ан арьяатантай, шубуу шонхортой, гэрэй амитадтай зэргэсүүлжэ поэдэй шүлэгүүд соо хэлэгдэнэ. Мэтэ, адли, шэнги, шэнээн гэhэн дахуул үгэнүүдээр эдэ зэргэсүүлгэнүүд хоорондоо холбоотой. Жэшээлхэдэ:

Оншотой hүхын

Эршэтэй далайса бүхэндэ

Зомгооhон

Олон тээшээ

Үргэhэн шубуудтал

hүрэн дэгдэнэ. (Доржо таабай, 97 н.)

Поэдэй шүлэгүүдтэ хэрэглэгдэhэн, уран аргануудай нэгэн болбол ехэдхэн хэлэлгэ (гипербола) болоно. Ямар нэгэн юумэнэй юрэ бусын хүсэтэй гү, али айхабтар томо бэетэй, бусад юрын юумэнүүдhээ ондоо онсо шэнжэ шанартай байhые дүрсэлэн харуулхын тула хэрэглэгдэhэн уран найруулгын аргануудай нэгэн, жэшээлхэдэ, «Баяр хургэнэм!» гэhэн поэмэ соо:

Барга байhан жэнхэни дайдам

Барилгаар мүноо тэнгэри туланхай (Баяр хургэнэм! 89 н.)

Эндэ баригдаhан олон дабхар шэнэ гэрнүүд тэнгэри тулажа байна гэhэн удхатай болоно.

М. Самбуевай шүлэгүүдтэ шоглолго (ирони) дайралдана. Наагуураа энеэбхилэн шоглобошье, саагуураа буруушааhан шэнги байдаг:

Архинша хүн аягын шабхарууда hогтохо,

Хомхой хүн хониной шагайда садаха.

Эзэгүй хэбтэhэн хамаг юумэндэ обтохо,

Ээлтэй зэдэй түлөө бүглэртэрөө арсалдаха (Ара Хангай, 21 н.)

hогтохо, садаха, обтохо, арсалдаха гэhэн үгэнүүдээр архиншадые, хараалша, хэрүүлшэ хүнүүдые элэглэhэн мэтэ байна.

Юумэнэй нэрыень тэрээнтэй суг хэрэглэгдэдэг юумэнэй нэрээр hэлгэдэг уран аргые метоними гэдэг.

Жэшээлхэдэ, Урда сагта «бүhэ андалдаха» гэhэн еhо заншал буряадуудта байhан, мүн энэн тухай поэдэй «Сэдьхэлэй амаршалга» гэжэ шүлэг соо хэлэгдэнэ:

Ухаансар сэсэн элинсэг хулинсагууднай

Урданай заншалаар бүhэнүүдээ андалдан…

Синекдоха олон юумые ганса болгожо, ганса юумые олон болгожо, мүн бүхэли юумые хуби болгожо, хуби юумые бүхэли болгожо харуулhан уран арга гээшэ.

Энэ уран аргые Мэлс Самбуев баһал шулэгууд соогоо хэрэглэнэ:

Анхарагты: Курземе манай хэмжээгээр

Альганай шэнээн жаахан тала ха (Үглөөнэй шүүдэр, 76 н.)

Эндэ альганай шэнээн жаахан тала гэхэдээ, үргэн талые бүхэлеэр нэрлэнгүй, хуби болгон поэт бэшэнэ.

Буряад шүлэгтэ найруулгын үгүүлбэринүүд (стилистическэ фигуранууд): антитеза, нэгэ адли үгэнүүдээр эхилэлгэ (анафора, единоначатие), дабталганууд, перифразануудые поэт шүлэгүүдтээ хэрэглээ гэжэ адагланабди.

Шүлэгэй удхые уран хурса болгохын тула ямар нэгэ юумэнэй гү, али үзэгдэлэй тад ондоо ойлгосые хэрэглэдэг аргые антитеза гэдэг. Жэшээнүүд: эртэ-орой, аха-дүү, хүбүүн-басаган гэхэ мэтэ.

Поэдэй “Үглөөнэй шүүдэр” гэжэ шүлэг сооһоо жэшээ баримталая :

Дээрэмни- огторгой, доромни- ногоон хүнжэлөө

Дэбдижэ, тала хизааргүйгөөр нэмжын дэлгэрбэл. (Үглөөнэй шүүдэр, 25 н.)

Нэгэ адли үгэнүүдэр эхилэлгэ. Заримдаа шүлэглэмэл мүр бүхэнэй мэдүүлэлнүүд нэгэн адли үгэнүүдээр эхилдэг. Иимэ аргаар хэлэлгэ болбол хүндэ хэлэгдэhэн хүсэлые сэдьхэл хүдэлгэмэ hанагдахаар, үгэнүүдынь уран хурса болгохын тулада хэрэглэгдэдэг. Поэт энэ уран аргые мүн лэ хэрэглэнэ:

Бурхандал гэгээн Петрой энэ hүмэ

Бурханууд бэшэ, харин хүнүүд бодхоогоол (Үглөөнэй шүүдэр 65 н.)

Дабталга. Буряад шүлэгтэ нэгэ үгэеэ хоер дахин дабтажа хэлэхэ уран арга хэрэглэгдэдэг. Поэт энэ уран аргые шүлэглэмэл мүрнүүдэй эсэстэ ехинхидээ хэрэглэнэ, жэшээлхэдэ:

hүүлшын саhанай сагаан одод

hүниндөө унажал, унажал байгаал. (Санага шүлэг)

Юумэнэй ямар нэгэ нэрые ондоо үгэнүүдээр hэлгэн хэлээ hаа, энээниие перифраза гэдэг. Поэт энэ уран аргые зохеолдоо таарамжатайгаар хэрэглэнэ гэхэдэ алдуу болохогүй:

Аймшагтай шолмосой

Урдаhаа зэhэжэ бодон…(Мамайн добуунhаа дурдалга 44 н.)

Эндэ шолмос гэhэн үгөөр фашист, дайсан гэhэн ойлгосые тэмдэглээ.

М. Самбуев шүлэгүүдтээ hүлдэ тэмдэгэй үгэнүүдые хэрэглэнэ. Жэшээлхэдэ, урдань хоер бүлын эсэгэнэр бүhэнүүдээ андалдахадаа, хожом худа ураг болохо байhан хүсэлөө иигэжэ батадхадаг байгаа, поэт энээн тухай иигэжэ бэшэнэ:

Ухаансар сэсэн элинсэг хулинсагууднай

Урданай заншалаар бүhэнүүдээ андалдан… (Санага 49 н.)

Поэт шүлэгүүдтээ турэл Захаамин нютаг хэлэнэйнгээ зарим тэды үгэнүүдые оруулхадаа, нютагай шэнжэ эли тодоор харуулха зорилго табина ха. Жэшээлхэдэ:

таабай – үбгэн аба:

Аглаг Санага нютагтаа

Аха захань байhан юм

Минии таабай (Минии таабай шулэг)

Соол –байшан, гэр:

Харанхы балайда хайлан тунаа,

Хара соол, шинии намтар (Хара соол, шулэг)

Мэлс Самбуевай шүлэгүүд өөрын онсо нэгэ шэнжэтэй. Энэнь юун бэ гэхэдэ, шулэгүүдэйнь ехэнхи хубинь үгын hүүл холболгоор (рифмээр) яб байса хоноогдожо найруулагданхай.

Тобшолол

Буряад поэзиин яларма одон болоһон Мэлс Самбуевай шүлэгүүдэй удха дээрэ хүдэлоод байхадаа би иимэ тобшолол хэхэ байнаб:

Тэрэнэй зохеолнууд соо лирическэ, сэдьхэлээ хүдэлэнгеэр хандалга ба уран гоеор домоглолго тааруугаар зохилдоhон байна. Тэрэ өөрөө шүлэгүүдэйнгээ нугалбари, мүрнүүдыень мүлин нарижуулга дээрэ ехэ хүдэлдэг поэт байгаа гэжэ элирнэ.

Буряад шүлэгүүдые зохеоходоо эгээл шухала гэхэдэ, аллитераци, үгын hүүлшын үенүүдэй тааралдалые, мүн шүлэгэй ритм баримталха еhотой.

Эдэ бүхы гуримууд М. Самбуевай шүлэгүүдтэ баримталагдана.

Мэлс Самбуевай шүлэглэмэл зохеолнуудай ехэнхи хубинь толгой холболгын зэргэлhэн аргаар (аабб) найруулагданхай;

Тропуудта хабаатай зүйлнууд гэбэл: метафора, эпитет, зэргэсуулгэ, гиперболэ, шоглолго (ирони), метоними гэхэ мэтэ болодог.

Буряад шүлэгтэ найруулгын үгүүлбэринүүд (стилистическэ фигуранууд): антитеза, нэгэ адли үгэнүүдээр эхилэлгэ (анафора, единоначатие), дабталганууд, перифразануудые поэт шүлэгүүдтээ хэрэглээ гэжэ адагланабди.

Мэлс Самбуевай шүлэгүүд өөрын онсо нэгэ шэнжэтэй. Энэнь юун бэ гэхэдэ, шулэгүүдэйнь ехэнхи хубинь үгын hүүл холболгоор (рифмээр) яб байса хоноогдожо найруулагданхай.

Поэт Мэлс Самбуев шүлэг зохеолгын олон уран аргануудые шадамараар хэрэглэжэ шадаа гэжэ дээрэ харагдаhан баримтанууд гэршэлнэ. Энэ уран аргануудай аша туhаар шүлэгүүдынь уян нугархай, ульгам жороо, удха hайтай болоо гэжэ бии баталха байнаб.