Сергей Ланзы - салым- чаяанныг чаңгыс чер - чурттуувус

Тес-Хем кожууннуң ɵɵредилге эргелели

Муниципалдыг бюджеттен хандырылгалыг ниити ɵɵредилгениң албан чери

Чыргаланды ортумак ниити ɵɵредилгениң школазы

        Эртем-шинчилел ажылының темазы

«Сергей Ланзы – салым-чаяанныг чаңгыс чер –чурттуувус»

                                                          Кылган: Чыргаланды ортумак

                                                                  ниити  ɵɵредилге школазының

                                                                  5-ки клазының ɵɵреникчизи                      

                                                                  Тангыт Адина

                                                                  Удуртукчузу: Чыргаланды ортумак

                                                                  ниити ɵɵредилге школазында

                                                                  тыва дыл, чогаал башкызы

                                                                  Сырат Сайлык Бугалдыровна

Бельдир-Арыг, 2017

                                               ДОПЧУЗУ

Киирилде...........................................................................................ар. 2-3

 I эге. Сергей Ланзы –бистиң чаңгыс чер –чурттуувус.....................ар. 4

I.1.   Сергей Ланзының өг-бүлези.....................................................ар. 4-5  

I. 2. Чурукчувустуң аҗыл- чорудулгазы............................................ар. 6

 I. 3. Самагалтай хүрээзи деп чуруктуң кыска сайгарылгазы...........ар. 6-8

 I. 4. Ю.Л. Аранчын –биле кады аҗылдаҗылгазы.............................ар. 8

 I. 5. Төрээн чериниң ырааҗызы........................................................ар. 8-9

Түңнел……………………………………………………………………ар.10

Ажыглаан литература ............………………………………………....ар. 11

Информантылар…………………………………………………………ар.12

                                                       Киирилде

Сумувустуң чоргааралы, төрээн Тывавыстың бир дугаар дээди эртемниг чурукчузу, Тываның Чурукчулар эвилелин тургускан, ооң бир дугаар даргазы, кайгамчыктыг салым-чаяанныг чаяанныг чаңгыс чер-чурттуувус   Сергей Кончукович Ланзы төрүттүнгенинден бээр  90 чыл болган.

Чурукчунуң оруу...   Ооң чурттап эрткен үези... Ооң чуруктары...

Улуг чурукчувустуң өзүп-доругуп келген үези – Тываның бир төөгүлүг эргилдезиниң чылдары турган. Тывага культура революциязы өөскүп, национал биҗик чогааттынганының чылдары, ону өөренир дээн чоннуң хей –аъды көдүрүлген, сургуулдаар дээш аныяктарның идепкейи бедээн – хайныышкынныг үе турган.

Авазының тоолдары, кожамыктары, кызыл партизаннар дугайында элдеп солун төөгүлерин  дыңнап, оюн – тоглаа ойнап, бүгү чүүлдү сонуургап чораан. Канчаарга – даа киҗиниң чаш назыны- амыдыралдың таваа болгай. Өскен чериниң кайчамчык чараш өң-баазын кыннып кээр үнүш-бойдузун, аргада аң-меңин, кат-чимизин, черде чечээн, дээрде челээжин, шыкта ховаганнар, шынаада дуруяалар, дистинишкен ак-көк Таңды-Уула сыннарын, Улуг, Биче Хайыраканнар, Сайгыннар, Туглуга дагларын чажындан –на эскерип, бо бүгүнү сеткил-хөңнүнге кажан шагда уттундурбас кылдыр шыгжап алганы ол бе? Кижи бүрүзү шыгжап шыдаар бе?

Ынчангаш Сергей Ланзының чуруктарын көрүп, ооң иштики делегейиниң оода-ла эриинге дээп, чурукчунуң эрткен чуртталгазының оруун билип алыр деп сорулганы салган бис.

    Тыва чурукчуларның дугайында ханызы-биле шинчилеп, сайгарып турар ажылдар эвээш.   Сергей Ланзынын өг-бүлезинге, ажыл-чорудулгазынга, чуруктарының темаларынга доктааган бис.  

Профессионал чурукчувустун дугайында шинчилел ажылдары ылаңгыя ортумак школага тыва литератураның башкылаашкынынга, класс шактарынга аажок хереглеттинип турары билдингир.  Сумувустуң чоргааралы, төрээн Тывавыстың бир дугаар дээди эртемниг чурукчузу, Тываның чурукчулар эвилелин тургускан, ооң бир дугаар даргазы, кайгамчыктыг салым-чаяанныг чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Кончукович Ланзыының дугайында  бо ажылывыс башкыларга, өөреникчилерге херек-тир деп билгеш, шинчилел ажылын эгеледивис. Шак оон ажылдыӊ чугулазы билдине берген боор.

Ажылдың темазы: Сергей Кончукович Ланзыы- салым-чаяанныг чаңгыс чер-чурттуувус.

 Ажылдыӊ объектизи:  Сергей Кончукович Ланзыы

        Материалы –  төөгү материалдары, бадыткап турар документилер база фоточуруктар,  информаторлардан алган интервьюлар хамааржыр.

Ажылдыӊ кол сорулгазы:          С.К.Ланзынын чогаадыкчы  эрткен оруун, чурттап чораан черин, ажыл-херээн,  ооң дугайында сактыышкыннар дузазы - биле тодарадыры.

Ук сорулганы  чедип алырда дараазында айтырыгларны шиитпирлээр:

1.  Чураан чуруктары –биле таныжар,
2. Өг-бүлезиниң каяа чурттап  чораанын бадыткап турар документилер, информантылар тывар, олар – биле чугаалажыр.

Ажылдың чаа чүүлү: Сумувустуң чоргааралы, төрээн Тывавыстың бир дугаар эртемниг чурукчузу, Тываның чурукчулар эвилелин тургускан, ооң бир дугаар даргазы, кайгамчыктыг салым-чаяанныг чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Кончукович Ланзыынын чуруктарының үнген дөзү, чурттап чораан черин тодаратканы.

Ажылдыӊ теоретиктиг болгаш практиктиг үндезиннери

Чырыкче үнген тускай эртем ажылдары чок, ынчангаш информантылардан алган материалдарывыска даянган бис.

Ажыглаан арга, методтар

Дилеп-тыварының, шинчилел, хайгаарал, тайылбырлап бижиириниң,  статистика аргазы.  

Ук ажылдыӊ практиктиг ужур-дузазы

 Ортумак школаларда тыва дыл, чогаал башкылары  тыва чогаал кичээлдеринге, класс шактарынга немелде материал кылдыр ажыглап болур.

Ажылдыӊ тургузуу

Ажыл киирилдеден, 1 эгеден, түӊнелден, ажыглаан литература даӊзызындан, информантылардан тургустунган.

                 I эге. Сергей Ланзы –бистиң чаңгыс чер –чурттуувус

Сергей Кончукович Ланзы –тыва чоннуң салым-чаяанныг оглу, уран чурулганың таваан салганнарның бирээзи.

   Кижи болуру чажындан, аът болуру - кулунундан” дээр болгай, С.К.Ланзының чурукчу апарганынга ада-иезиниң уран-талантызы, салым-чаяаны, чаш болгаш элээди чылдары база идиг болганы чугаажок.

     С.К. Ланзы 1927 чылдың ноябрь 3-те Ужарлыг – Хем аксында Самагалтайның Чаңгыс –Шиви деп бойдустуң кедергей чараш чурумалдыг черинге төрүттүнген. Ол дугайында  суурнуң хоочун чурттакчызы Лодай-оол Ниман Чуктээрович биске чугаалап берди. Ол Тестиң чыҗырганазының өңүн, Улуг –Хайыраканның бараанын, Самагалтай хүрээзиниң дуганнарын магадап чорааны- ооң келир үедиги салым – чолунга улуг салдарлыг болган.

    Ооң чаңгысклассчызы “Мемориал” ниитилелдиң үндезилекчизи Николай Күнчүн 1992 чылдың декабрь 29 –ку “Тываның аныяктары” деп солунда мынчаар биҗээн: “... хүрээ ламаларының кеңгиргезин хап бергеш, оларның боовазын чип амдаҗаан, кичээлден бо-ла озалдаар, сөөлүнде улуг чурукчу болган Сергей Ланзы” Ол 1941 чылда дөрт класс дооскан. Самагалтай эге чада школазының өөреникчизи, Эрзинде хоочун башкы Алексей Дамдың 1993 чылдың сентябрь 25-тиң “Шын” солунунда: “Тывага, Россияга алдарлыг чурукчу Сергей Ланзы, төөгү эртемнериниң доктору Юрий Аранчын, К.Ноозуң, К.Чыртай, С.Имаҗап, клазывыс даргазы Бумбалдай Диимаа, Янданмаа, Калдар, Тараа, Седипаа, Н.Бакаа, И. Ойдуп, Н.Күнчүн, Бапың-оол болгаш өскелер-даа өөренип турдувус. Марчын, Енаа, Ланзы бистер лаптулаар, тевектээр, ойнаар бис”- деп биҗээн. Чурукчувустуң чүгле боовага эвес....., спортка, оюн-тоглаага сонуургалдыг, сундулуг чорааны моон илдең. Ол назынының сөөлгү хүннеринге чедир чадаг-тергеден чарылбаан. “Чадаг - тергелиг чоруурга, мага-ботка, ылангыя чүрекке эки” деп чугаалавышаан, Кызылдың кудумчуларынга бо-ла чадаг-тергелиг чоруп турганын  таныыр эш-өөрү сактып чугаалаар чораан.

                                 I.1.   Сергей Ланзының өг-бүлези  

Сергей Ланзының  ачазы Кончук улуг хам чораан. Бир чартыктай берген уругну ол хам экирткен. Ол уруг –биле чурукчу Самагалтайның школазынга кады өөренип турганнар. А авазы Серҗинмаа Ашак-ооловна Быдыргын даараныр, хеп каастаар, кончуг ус-шевер киҗи. Ол хөглүг-баштак, ырааҗы. Ооң 300 аҗыг коҗамыктары Тываның Гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң шыгҗамырында чыдар. Сергей оларның эр чаңгыс оглу.  Ачазы аныяанда-ла чок апарган.  Сергей Ланзының төрел дуңмазы Дүүчүн Максимниң кадайы Бугалдай  1997 чылдың ноябрь 3-те, Бельдир-Арыг суурнуң культура баҗыңынга ооң мугур 70 харлаан хүнүнде мындыг сактыышкынны чугаалаан: “Ооң баҗың дээр чүвези шала-даа чок, чаңгыс орун кирер казанак. Киҗи сыңмас хире соңгазының баарында демир суугулуг”.  Ол баҗыңының ханалары элдеп – чудук бүрүзү чүзүн-баазын өңнүг. Ол баҗыңның ыяҗын хүрээ дуганындан алганын 89 харлыг Аракчаа Баир  дуңмазынга чугаалаан. Баир  чочагайлар чыггаш, саткаш, кинолаар акша кылып ап турарын көргеш, чурукчунуң авазы бир акшаны берип чораан. Ол үеде бир акша үнелиг чораан. Монгуш Кенин –Лопсан 2002 чылдың “Тувинская правда” солунунда мынча деп биҗээн: “...Өг-бүлезиниң ядыызы ааҗок...”. Бис ядыызы ааҗок чурттап чораан деп  чогаалчының бодалынга каттышпас бис. Чүге дизе дайын соонда чылдарда шупту киҗилер берге байдалга чурттап турган деп болур. Ус-шевер киҗи бир-ле улустуң аҗылын кылгаш, акша аҗылдап алыр турган. Акша чок турган болза, бичии оолга бир акша берип турбас деп бодаар бис. Шынап-ла, шалазы чок казанак баҗыңның шалазын кылыптар эр киҗи чок турган. Крыша, херим, шала кылыр манзаларны хол-биле дилер болганындан калбак ыяштар ховар. Ол үеде школа, клуб тудугларынга “ аҗылчын хол” чедишпейн турганын Чооду Кара-Куске “Чыргаландым” деп номда биҗээн. Ол үении –биле алырга, ортумак шыдалдыг чораан дизе, чазыг болбас деп бодаар бис.

   Ооң соонда бистиң сумуҗе көҗүп бадып келген. Суурнуң хоочуну, Болат-оол Ямаа Ивановна мындыг сактыышкынын биске чугаалап берди: “1958 чылда 3-кү класска өөренип турган бис. Ол үеде кырганнарга дузалажып, тимурҗу ажылдарны кылыр турган бис. Клазывыс Ланзы Сергей Кончуковичиниң авазы Быдыргын кырганны шефке алган. Класс ийи кезекке үстүп алгаш, ээлчеҗип, баҗыңның иштин арыглап, ыяҗын хирээ-биле тыртып, хемден суглап, боттуг дузаны чедирип турдувус.Кырганның баҗынынче кире бергеш көөрүмге, кырган шала кырында аптара чанында хая көрнүп олуруп алган,бир-ле чүүлдү сымыранып, холун тейлей тудуп, чүдүп олурар болду. Бистерни көрүп кааш, далаҗыксап, шыгҗаттынып туруп кээр. Ам бодап кээримге, ол үеде хоруглуг чүдүлгени сагып, ырак черде оглу дээш сагыш-човап, тейлеп чорааны ол болду.

   Кырганывыстың баҗыңы суурувустуң адаанда куду көрген баҗың чүве. Оглунуң чураан чуруун аптара кырында азып каан турар...”  Ам бо хүнде ол баҗыңда Ондар Майя угбай чурттап турар.

    Ынчангаш Сергей Ланзының авазы бистиң сумувуска чурттап чорааны шын.

                    I. 2. Чурукчувустуң аҗыл- чорудулгазы

Кандыг-даа чогаадыкчы аҗылдың үнген дөзү, уҗуу, өзээ турар болгай. Бодунуң чурукчу салым-чаяанының илерээринге идиг болган ужуктарын С.К.Ланзы ченгези Бугалдайга мынчаар чугаалап чораан: “Ол бүгү авамның тоолдары, коҗамыктары, төрээн черимниң каас-чараҗы, болгаш кайгамчык байлаа, долгандыр хүрээленген көк-көк дагларымның хуулгаазын күҗү боор . Чурттап өскен кайгамчык үем, төрээн черимниң культура болгаш экономика сайзыралы мээң чогаадыкчы салымымның кол өзээ бооп артар”

    Сергей Кончукович Ланзы Свердловскиниң чурулга училищезинге киргеш, ооң соонда Казань хоорайҗе өөредилгезин шилчидип алгаш, 1949 чылда дооскан. Тываның хөгҗүм-шии театрынга үш-ле чыл чурукчулааш, 1953 чылда Ленинградтың Күрүнениң И.Е.Репин аттыг чурулга институдунче өөренип киргеш, 1959 чылда дооскан. Тываның Хамааты дайынын көргүскен ”Партизаннарҗе” деп төөгүлүг чуруу –биле диплом аҗылын камгалаан.

     Мергеҗилдиг чурукчу хөгҗүм-шии театрынга мугур он чыл чурукчулаан. Ол үениң дургузунда 150 аҗыг шииниң каасталгазын кылган, портрет болгаш өске-даа жанрларның дыка хөй чуруктарын чураан. Ном үндүрер черниң чагыгларын база күүседип, “Тыва тоолдар” , “Гесер” эпос, “Сказание о богатырях” болгаш өске-даа номнарны, “Улуг-Хем” альманахты каастагылаан. Тываның уран чүүлүн нептередип дээш, ол улуг күҗүн үндүрген.

     Ылаңгыя 1969 чылда Тываның чурукчулар эвилелиниң даргазынга соңгуткандан бээр ол чедиишкинниг аҗылдаан. Россияның Чурукчулар эвилелиниң кеҗигүннери көвүдээн, оларның шуптузун чурттаар баҗың болгаш аҗылдаар лабораториялар-биле хандырган. Даш шаңналдарынга четкилээн. Делгелгелер чурт иштинге эвес, даштыкыга база болуп турар, оларга тыва чурукчулар база кирҗип турар апарган.

С.К.Ланзы 1971 чылда Күш-аҗылчы Кызыл Тук ордени-биле шаңнаткан. Ол ССРЭ-ниң болгаш РСФСР-ниң чурукчулар эвилелдериниң съездилеринге делегат кылдыр каш-даа катап соңгуткан.Хөй-ниити аңылынга идепкейлиг кирҗип келген. 1975 чылда тыва АССР-ниң Дээди Совединиң депутадынга соңгуткан. Аҗылы ол хире чай чок турда,чурулга уран чүүлүн үргүлчү чырыдып келген.  Чүгле 1977 чылда үнген библиография номунда безин ооң орус дылда 27, тыва дылда 24 материалы бүрүткеттинген.

          I. 3. Самагалдай хүрээзи деп чуруктуң кыска сайгарылгазы

  С.Ланзының чуруктарының кол баганазы- бодунуң үезиниң боттуг болуушкуннары. Амыдыралды өөренип көрүп, чурукка көргүзүп тургаш, чогаадыкчы киҗи амыдыралдың эң-не онзагай талаларын ылгап, шилип, белен эвес нарын аҗылды кылып турар. Өскээр чугаалаарга, чурукчу киҗиниң бодунуң үезиниң амыдыралында чүнү эң кол, чуруп көргүзеринге төлептиг, онзагай, өндүр бедик деп санап турары - ооң делегей көрүүшкүнүнүң - амыдыралды хүлээп көрүп турарының көрүнчүү болур.

    Бо “Самагалтай хүрээзи “деп чуруунда үезинде ооң караанга бузуп, үреп каапканы хүрээни сактып, хомудап, Тываның база бир улуг хүрээлериниң бирээзи  чораан болза дээн күзелин илереткен. Төөгүнүң чадалары чурукчунуң чуруктарындан көстүп турар- ону көргеш, Самагалтай хүрээзи ындыг турган –дыр деп билип ап болур.  Төре херээниң аңдарлып-өскерлири чоорту эрте бээр, ынчалза-даа киҗи бодунуң төөгүзүн утпас уҗурлуг, тыва амыдыралдың мөңге сырыны депшилгениң узун оруунда киҗилерни кеди чок чаартылгалардан оваарнып чоруңар, чаа салгалдарга дамчыдып берип чоруңар дээн уткалыг. Бо хүннерде Самагалтай хүрээзиниң дугайында аҗылдарда карышкактар бар бооп турар. Кандыг карышкактарыл? Ону тайылбырлаарын кызыдаал.

      Эрги Тывага ийи дугаар туттунган хүрээ Самагалтай хүрээзи.  С.К. Сереноттуң 2015 чылда үнген “Тыва хүрээлерниң болгаш лама башкыларның төөгүзү”деп номунда: “ Самагалтай –оюн хүрээ, Даши чойнхорлинг, 1773 чылда тудуп кылган. Ламалар саны – 266, дуган 9: Махакала, Чоксун, Шойураа, Сан, Өмнээ, Шөнер, Номна, Сандуй, Аҗыкай. Дасын -3, субурган –алды, ном саны -1, чыза саны -9, хүртү саны -10. Күш-аҗылдың хоочуну Алексей Дамдын башкы хүрээни көргенин мынчалдыр сактып турар:

“ Бичиимде Самагалдай хүрээзин көргеш, ол “хоорайның” чараҗын кайгаан мен. Хүнге кылаңайнып турар алдынналчак бедик шиш баштарлыг дөрт чүгүнде  куш чалгыны дег херлип үне берген хертеш чалгыннарлыг оран болду. Баштай хүрээҗе кирерде, ачам-биле кады ооң эдээнден туттунуп алгаш кирген мен.  Чүге дизе ында азыг –диҗин шаарарты аҗыдып алган улуг кара-хүрең адыг, көк бөрү бар.  Самагалтай хүрээзинге алды дуганныг ийи чыза бар турган. Эң сөөлгү дуганын ары-оюннарының Аҗыккай бээзи дээр бай киҗи бодунуң хөреңгизи – биле туттурган.  Хүрээниң лама башкыларының база бараан болуп чораан аҗылдакчыларның хөй кезии Чыргаланды сумузундан турган.  Чурукчувус Сергей Ланзының авазы хүрээниң аар-саар аҗылын кылып, бичии казанакка чурттап чораан. 1939 чылдың орай күзүнүнде бир дүн дургузунда Самагалтай хүрээзиниң дуганнарын үрегдеп каапкан. Ол хүрээ амгы үениң салгалынга ол хевээр арткан болза, дыка –ла солун, өөредиглиг кайгамчык музей турар ийик. Бөдүүн араттарда чүү боор, төп черниң даргалары: “ Херек чок, үреңер!” деп командылаарга-ла каш чүс чылдарның хайыраан тураскаалын, культуразын үреп каапканын Бадыргын кадайның оглу Ланзы-биле бистер көрдүвүс.

( Сергей Ланзы биле Алексей Дамдын 1941 чылда 4 класс турган болза, 1939 чылда 2 класс турган бооп турар).  

     Үстүнде С.К.Серенот, А.Дамдын чыза биле дуган саннарын аңгы айтып турар. Ынчангаш бистер Сергей Ланзыының чуруунда ышкаш 9 дуган, 2 чыза турган боор деп бодап турар бис. Чүге дизе чурукчувус боду хүрээге ойнап өскен. Хүрээ хериминиң иштинге 9 өгнү тип, кара шаар хөй чон чыылган турда, ол черниң делгемин киҗи магадап ханмас. Өглерниң хоолайындан үнүп турар  ак-көк ыштарны көөрге, хөй чыылган чонунга изиг сүттүг сарыг шайының хайнып турары илдең.

                      I. 4. Ю.Л. Аранчын –биле кады аҗылдаҗылгазы

     Улуг төөгүчү эртемден, ол бүгү чуртталгазын төрээн чериниң эрткен үезин шинчилээринге бараалгаткан, хөй аҗылдарның автору, Тываның төөгүзүн шинчилээринге хөй угланыышкыннарның аҗыдыкчызы.

    Ю.Л.Аранчын 1926 чылда Тес-Хем коҗууннуң  Чыргаланды сумузунга малчын араттың өг-бүлезинге төрүттүнген. 1947 чылда Кызылдың № 2 школазын алдын медаль – биле дооскаш, Ленинград университединиң  чөөн чүк факультединге өөренип кирип алгаш,  ону 1952 чылда шылгарал –биле дооскан. 1968 чылда төөгү эртемнериниң кандидады, 1980 чылда төөгү эртемнериниң доктору.

    1974 чылда Хомду дайынынга киришкен тыва эки турачыларның төөгүзүн шинчилеп, моолга чеде бээрге, моолдар “Хан-Харангуй” деп маадырлыг тоолун белекке берген. 1976 чылда эртемденивис шүлүктеп биҗээн моол тоолду тыва дылче очулдургаш,билдинмес сөстерин тайылбырлавышаан, “Эрниң эрези Хан-Харангуй” деп ат – биле үндүрген. Номнуң каасталгазы Теве –Хаяга ойнап – өскен эҗи,Тываның бир дугаар дээди эртемниг чурукчузу, чаңгыс чер-чурттуувус кылган. “Эрниң эрези Хан-Харангуй” деп маадырлыг тоолга чураан чуруктар бодунуң тывызыксыг чоруу-биле, техниктиг уран аргалары-биле, чаҗырттынган бодалы бир-ле онзагай.

    -Тыва улус маадырлыг, кайгамчык байлак солун төөгүлүг. Оларны чыып, камныг кадагалаарын, оваарымчалыг сайгарып көөрүн үе негеп турар. Тыва улустуң маадырлыг эрткен оруун уттуп кааптар дээш, ону хөмзелеп куду көөр чүүлдер кайы көвей болгулаар- деп бистиң академигивис, сумувустуң чоргааралы- Юрий Лудуҗапович Аранчын чугаалаан. Чаңгыс чер чурттуунуң бодалынга катчып, “60 маадырларның тура халыышкынының соонда” деп чурукту чураан.

                            I. 5. Төрээн чериниң ырааҗызы

    Чогаадыкчы салым-чол ону кайнаар –даа аппарган болза, ол чаш чораан чылдарын, аа сүдү-биле азырап каан буянныг иезин, төрээн черин чүрек саргыышкыны – биле сактып келир чораан. Чурукчунуң нарын оруунче буянныг иези оглун углап кааны база магатчок.

 Өскен – төрээн чериниң, чаңгыс чер-чурттугларының дугайында хөй чурук чогаалдарын ол тургускан.

“Төрээн чуртумнуң аялгазы” болгаш бөлүк пейзаж чуруктары дээш, С.К.Ланзы 1974 чылда Тыва АССР-ниң Күрүне шаңналы алган.  Ол-ла делгелгези Японияга көрүкчүлерниң бедик үнелелин алган.

                                                        Түңнел

       Сергей Кончукович Ланзы –тыва чоннуң салым-чаяанныг оглу, уран чурулганың таваан салганнарның бирээзи.

   Кижи болуру чажындан, аът болуру - кулунундан” дээр болгай, С.К.Ланзының чурукчу апарганынга чаш болгаш элээди чылдары база идиг болган.

     С.Ланзының чуруктарының кол баганазы- бодунуң үезиниң боттуг болуушкуннары.

      Авазының тоолдары, кожамыктары, кызыл партизаннар дугайында элдеп солун төөгүлерин  дыңнап, оюн – тоглаа ойнап, бүгү чүүлдү сонуургап чораан. Канчаарга – даа киҗиниң чаш назыны- амыдыралдың таваа болгай. Өскен чериниң кайчамчык чараш өң-баазын кыннып кээр үнүш-бойдузун, аргада аң-меңин, кат-чимизин, черде чечээн, дээрде челээжин, шыкта ховаганнар, шынаада дуруяалар, дистинишкен ак-көк Таңды-Уула сыннарын, Улуг, Биче Хайыраканнар, Сайгыннар, Туглуга дагларын чажындан –на эскерип, бо бүгүнү сеткил-хөңнүнге кажан шагда уттундурбас кылдыр шыгжап , ол бүгүнү бодунуң чуруктарынга чуруп чораан.

      Ынчангаш Сергей Ланзының чуруктарын көрүп, ооң иштики делегейиниң  эриинге дээп, чурукчунуң эрткен чуртталгазының оруун , авазының чурттап чораан черин тодараткан бис.

                                       Ажыглаан литература

1.Эртине У.Д. “Бурун шагдан өгбем чурту-буян долган Чыргаландым” Кызыл, 2016

                                               Информантылар

1.Болат-оол Ямаа Ивановна, 70 харлыг - Белдир-Арыг чурттуг, бүгү назынында “Белек” аттыг уруглар садынга башкылап чораан.

2. Дуучун Бугалдай - С.К.Ланзынын төрел акызының кадайы, чеңгези.(Ам бистиң аравыста чок.

3.Лодай-оол Ниман Чуктээрович,  75 харлыг–сумунуң хоочун чурттакчызы.

3. Соян Раиса Кундуевна,62 харлыг – С.Ланзы аттыг кулҗтура баҗыңының эргелекчизи

4. Эртине Делгер-оол Эренчинович, 78 харлыг- сумунуң хоочун чурттакчызы

5. Эртине Урана Делгер-ооловна, 54 харлыг - Ю.Аранчын аттыг музейниң эргелекчизи, чогаалчы.

                                       Капсырылгалар

С.К.Ланзының чурттап чораан баҗыңы

Суурнуң хоочун чурттакчызы Лодай-оол Ниман Чуктээрович