«Гааргын хүндыгѳѳр харгын хүтэлбэри»

Буряад республикын эрдэм болон hуралсалай министерствэ

Буряад республикын үндэhэтэнэй  лицей-интернат

«Н.Г. Дамдиновай нэрэмжэтэ Гааргын юрэнхы дунда hургуули» гэhэн муниципальна эмхи

Арзгун тосхон, Комсомольска үйлсэ, 1                                                 тел. (8-301-49) 92-1-97

Номинаци «Гэсэрэй дайдаар…»

Темэ: «Гааргын хүндыгѳѳр харгын хүтэлбэри»

Дүүргээ: Бухатиева Нонна,

10-дахи классай hурагша

Хүтэлбэрилэгшэ: Шарланова Н.Ц.,

 буряад хэлэ бэшэгэй багша

Арзгун, 2012 он

  Гаршаг                                                                                                    нюур                                                                                                  

Оролто үгэ……………………………………………………….…..…… 3

Гол хуби

§1  Хизаар ороноо шэнжэлэлэн гаталха замай харгын хүтэлбэри…... 3

§2. Гаарга  нютагаар харгын хүтэлбэри………………..………………5

  Түгэсхэл………………………..……….……………………...………..7

   Хэрэглэгдэhэн литература………………………….…….…………..9

Оролто үгэ

          Хүн бүхэн тоонто нютагайнгаа түүхэ мэдэхэ ёhотой. Эхэ Орон хаанаhаа бии болоо гээшэб? Тэрэ хадаа бага болон ехэ аймагуудhаа, харгынуудhаа, мүрэнүүдhээ, далайнуудhаа, хадануудhаа, түүхэтэ дурасхалай хүшөөнүүдhээ буридэнэ. Тус нэрлэгдэhэн  темэ түрэл нютагтаа hонирхол бии болгоно.

            Харгы зааhан номой уг зорилго - үзэсхэлэнтэ hайхан байгаали гутаангүй хадагалга, Гаарга нютагай түүхэтэй танилсалга болоно. Гадна туризмын болон  байгаалида хохидолгүй амаралга  hайжарлуулха зорилготойгоор тус харгын хүтэлбэри бүтээгдэбэ.  

Түүхэ болон хизаар ороноо шэнжэлэлэн гаталха замай харгын хүтэлбэри

            Гааргын хүнды Гаарга мүрэнэй уhа ехэтэй Баргажан голдо ородог, Баргажан  хотогорой нюруу түхэлэй газарта байрладаг. Энэ адагай хүндын эгээл баян хизаар гэжэ тоологдожо, тэрэнэй зүүн урда хубинь Икат шэлээр хүбөөлэгдэнхэй, хойто зүгhөө обогор зурүүд Баргажан шэлэдэ дүтэлэнхэй. Гааргын хунды ногоон хоолобшын багахан шураг шэнги  Буряадай бүхы хойто зүгэй  байгаалиин hайханиие асарhан юм. Эндэ намжаа гоё газарай түхэл: хадын болон ой талын забhар харагданхай.

             Жэлэй нэгэ сагай үргэлжэлтэнь: хабар – 758 үдэр, зун – 55 үдэр, намар – 40 үдэр, үбэл – 95 үдэр. Хабартаа температура хубилдаг, шанга hалхин үлеэдэг, үе-үе үүлэтэй байдаг. Тиигэжэ хабарай сагнай онсо илгардаг. Зундаа халуун, хоёрдохи хахадай эсэстэ, бүрхэжэ, бороон ородог. Ехэнхидээ июль hарын температура - +20, +25 градус. Намарай hара богони хугасатай, бүрхүү ба боротой үдэрнүүдээр тэмдэглэгдэдэг. Мүнөө үедэ бүхы дэлхэй дээрэ технологизаци тон элеэр харагдана. Хүн бүхэн байгаалидаа, бүхы оршон тойронхи байдалдаа татасана. Тиимэhээ түүхэтэ болон  краеведческэ экскурси туризмын таарахаар маяг гэжэ тоологдодог. Харгы зааhан экскурсоводын ном туристическэ, аяншалгын  хэhэн зүйл болоно. Ушөө тиихэдэ экономическэ олзо бэелүүлхэ, саашадаа үгтэhэн газар  хүгжөөхэ гэжэ  hанагдана.

        Манай Баргажан хизаарнай олон янзатай. Эгээл гол гоёлтонь хаданууд болоно: саhаар хушагданхай оройтой, баян ой тайгатай Баргажанай шэлэ.  Эдэ хадануудай нарин жалгаар тунгалаг, сэбэр булагууд урдадаг, үшөө байгаалиин курортнууд дээрэ амаржа, бэе ба сэдьхэл заяагаа  аргалуулдаг. Тунгалаг hэрюун агаар болон уhан хүнэй сэдьхэлэй байдал, hүнэhэ сэдьхэл  амаруулдаг.  Хизаарай hайхан, тэрэнэй шухаг,  суута нэртэй юумэнүүд хододоо амар заяа үзѳѳгүй шэнжэлэгшэдые Гааргын хүндын харгыгаар түүхэтэ болон  краеведческэ харгы зааhан номоор ябаха.

         Мүнөө бидэнэр хамта харгы зааhан хүтэлбэреэр экскурсида гарахыетнай уринабди. Эндэ манай Арзгун тосхоной түүхэтэй танилсахат.

 Экскурси хэдэг хүнэй харгы зааhан номой зорюулганууд:

- Икат шэлэйн уулын бооритой танилсуулха;

- Арзгун нютагай тахилдаг зүйлнүүдээр танилсуулха;

- Арзгун тосхоной түүхэтэй танилсуулха;

- Байгаалиин ботаническа, зоологическо, гидрологическо, геологическо хүшөөнүүдээр танилсалга.

       Байдаг газар: Буряад орон, Хурамхаанай аймаг, Арзгун тосхон.

      Түүхэтэ болон хихаар ороноо шэнжэлэлэн гаталха замай харгын хүтэлбэриин маршрут: Николай Гармаевич Дамдиновай нэрэмжэтэ Гааргын дунда hургуули -hургуулиин хизаар ороноо шэнжэлэлгын музей, хуугэдэй сэсэрлиг «Наран», (байшанай барилгын туухэ Тунхэ – Тунгэн), тахилгын зуйлнүүд – Дуган, Обоо, Тээрэм – ботаническа хушөө «Венерин башмачок» (Замыс) – ботаническа хушөө «Михуулайн нуга» – геологическэ хушөө «Байсын сээл» - «Манхасар» – ботаническа хушөө «Подлуг»- зоологическо хушөө «Могойнууд» – гидрологическэ хушөөнүүд «Нюдэнэй аршаан»- амаралтын газар «Гааргын аршаан».

      Гаарга  нютагаар  харгын хүтэлбэри

            Саашадаа тоолоhон зуйлнүүд дээрэ дэлгэрэнгыгээр тогтоё. Һургуули (богонихон туухэ). Эгээл турүүшын hургуули 1917 оной октябрь hарада  Мухалта гэжэ орон нютагта нээгдэhэн юм. Архивна материалнуудhaa  hургуули Угнаасайн эхин hургуули гэжэ нэрэтэй байгаа. Харин тэрэ үеын худөөгэй ажаhуугшад  Мухалтын hургуули гэжэ нэрлэдэг hэн. Тус hургуули Дондоп Очировай гэртэ нээгдэhэн юм. Һургуулиин нэн турүүшын багшанар:  Жамсаран Дондупов, Прасковья Петелина, Цыжип Шагжиев.

           1920 оной декабриин хориндо Гааргын хундыдэ хоердохи hургуули бии болоо юм. Тэрэ хадаа Буда Мунхоевэй гэртэ нээгдээ.

          1921 оной ноябриин 24-дэ Түнгээнэй hургуули Дандар Бадмаевай гэртэ, Ольтериктэ нээгдэhэн юм. 1932 ондо Угнаасайн эхин hургуули ажалаа саашань үргэлжэлүүлээ. Һургуулиин хутэлбэригшэнь Заято Доржиевич Мунхоев  hэн.

           1949 ондо Түнгээнэй эхин hургуули 7 жэлэй боложо, шэнэлэн хубилагдаа. Эгээл турүүшын хүтэлбэрилэгшэ – Доржиев Цыдып Гомбоевич.

          1961 ондо Түнгээнэй 7 жэлэй hургуули  8 жэлэй болоо.  Тэрэ үедэ hургуулиин хүтэлбэрилэгшээр Шойнхор Дымбренович Очиров хүдэлдэг байгаа. 1966 ондо  Түнгээнэй 8 жэлэй hургуули Гааргын дунда hургуули  болобо. Хүтэлбэригшэнь – Нима Гармаевич Дашиев. 1968 ондо Гааргын дунда hургуули 18 хүнhээ бүридэhэн түрүүшын выпуск гаргаба. Тус hургуулида СССР – эй Арадай багша Гармаева Мария Чириповна  ажаллаhан.

          2011 оной июниин 20-до Николай Гармаевич Дамдиновай нэрэмжэтэ гэhэн hуралсалай муниципальна эмхи гэжэ гэршэгдэhэн юм.

             Хүүгэдэй сэсэрлиг. Энэ шухаг барилга манай хунды соо эндүүржэ баригдаhан байна. 1932 ондо Түнгээнэй эхин hургуулиин нээлгэ болоhон юм. Энэ байшан хадаа Түнхэн нютагта бариха ёhотой байгаа, харин Түнхэн – Түнгээн гэжэ үгэнүүд соо алдуу болоо. Энэ байшан Гааргын хүндыдэ баригдаhаниинь иимэ hонин түүхэтэй юм.  2011 ондо эхин hургуулиин байшан хүүгэдэй сэсэрлигтэ үгтэнхэй.

            Дуган – нангин мэдэрэлэй, тахилай газар, Соодой Ламада hүүгэдэдэг. Унаасаа нютагта этигэдэг хүнүүдэй үргэл дээрэ баригдаhан юм. Соодой Лама энэ газар буддын дасанай газар болохо гэжэ тэмдэглэhэгн байна. Энэ Дуган хадаа буддын лама хубарагуудта, 1937-1939 онуудай хашалган хаалгада ороhон ламанарта зорюулагдаhан юм.

            Обоо – нангин мэдэрэлэй, тахилай газар. Обоогой хадануудай үзүүр дээрэ байра хадаа тахилгатай холбоотой, үндэр уулатай газар дээрэ байдалhаа эхитэй элшэ суглардаг. Буряадуудай домогууд соо хада – газарай hүнэhэн тэнгэриин  hүнэhэтэй уулзададаг. Обоо дээрэ булта нютагай хүнүүд сугларжа,   сагаан эдеэ ба мяха дэлгээжэ үргэлдэг. Обоогой уг зорилгонь – эзэниие hаймхарха, саг соогоо бороо эльгээхэ, олон янзын үбшэнhѳѳ абархые гуйжа, эндэ мүргэл болодог.

               Саашанхи тахилай газар  – Тээрэм. Эндэ эзэниие хүндэлхэhѳѳ гадна мүнгэ, амтатай хоол эдеэ үлээдэг.

        Замыс гэжэ орон нютагта шухаг түлѳѳлэгшын ургамалhаа «Венерин башмачок» уулзагдадаг.

       Гайхамшагта ботаническа зүйл – «Михуулайн нуга». Эндэ хойто Буряад ороной элдэб олон ургамалнуудые ажаглаха байна.

           Байсын сээл. Гайхамшагта байгаалиин hайхан углуу, хабсагайн улхархай соогуур Гаарга мүрэн урдадаг. Хабарай hүүлээр гү, али зунай эхиндэ эндэ үнэтэй загаhадые харахаар. Урадхал уhан дээрэ 46 метр эгсэ хабсагай шохойрдог. Хабсагайн эрмэг дээрэ  үнэтэй сэнтэй шулуун эрдэс -  мумиё олодог. Энээниие 100 үбшэнhѳѳ аргалха эм гэдэг.

           Манхасар – тахилгын газар. Эндэ жэл бүри зундаа нэгэ сагта уншалга болодог. Энээнэй уг зорилгонь – эзэниие hаймhаруулха. Манхасарай хадаhаа доошоо буухадамнай, «Подлуг»  гэжэ ботаническа зүйл бии.

          Зүрхэн хада – тахилгын зүйл. Жэл бүхэндэ мүргэл болодог.  Мүргэлэй уг зорилгонь – олон үбшэнhөө абарха гү, али үгы hаа аргалха, саг соогоо бороо эльгээхэ шэди эриэтэ. Шулуутай мандал дээрэ арса галдадаг. Тэрэнэй утааниинь хадаа hүнэhэндэ амтатай эдеэн гэжэ тоологдодог юм. Эртэ урда сагhаа хойшо энэ эд зөөри түргэн саг соо бии  болгохо, элбэгжэхэ аргатай ургэл гэжэ тоологдодог. Тэрэнэй харюуда бурхад түргэн саг соо ямаршье гэр бүлэ hайн байдалтай, үхэр малаар олошорхо, баянтай, буянтай, бэе махабадтай байха гэжэ туhаламжаха ёhотой байгаа.

         Зоологическо хүшөө «Могойнууд». Байгал шадар нютагта 4 түхэл могойнууд ажамидардаг. Тэдэ хадаа ѳѳрын дээдэ зэргын амжалтатай. Манай нютагта эдэ могойнууд уулзагдадаг.

          Нюдэнэй аршаан. Эртэ урда сагhаа хойшо Баргажан хүндыдэ ажаhуудаг зон булагуудые шажанай ёhоной  газарнууд гэжэ тоолодог байгаа. Олон аршаанууд бэедэ hайн.  Харгы зааhан номой эгээл hүүлшын сэг Гааргын аршаан болоно. Гааргын булагай аршаан бултанда мэдээжэ. 1980 оноор Гааргын ба Аргатын совхозой ударидагшад булагай хажууда унтадаг гэрнүүдые, столово, аршаанаар болон шабараар эмнэдэг аргалгын газар бариhан юм.

            Үдхэн ой тайга, сэбэр агаар, родонтой, гипертермальна, хадалиг hайхан Гаарга мүрэн хүнэй амаралта ба аргалга бүри гайхуулма болгоно. Булагай термальна уhан ган гараhан хабсагайhаа сорьёлон гарадаг, Икат хадын шэлээр нарин жалгаар урдадаг. Уhанай температура – 74-75°С.  Булагай уhан хадаа hула эрдэсэй гарбалтай, шулуутай, сульфатно-натриево аршаануудай тоодо ородог. Тэрэ хадаа үе мүсын, уушханай ханяаданай, арhанай үбдэлгэhөө ба олон үеын үбшэнhөө аргалдаг.

  Түгэсхэл

           Газар нютагай нэрэнүүд манай өөрын түүхэ ба соёл болбосорол тухай олон юумэ хөөрэхэ юм. Мэргэжэлтэй хүнүүд газар нютагай нэрэнүүдээр байгаалиин газарай хүрьhэн, ургамалнууд, хаданууд, жалганууд тухай мэдээсэнэ гэжэ тоолоно.

            Түрэhэн нютагтаа дуратай гэжэ хэлэхэдээ, хүн юун гэжэ ойлгоноб? Минии hанахада, нютагтаа дуратай хүн тахилай ба газар нютагай нэрэнүүдэй ба тэрэнэй түүхэ тухай мэдэхэ ёhотой болоно. Түрэhэн нютаг хадаа нэн түрүүн нютагай хүнүүдэй дураншье, баяртай ба гунигтай ажамидарал болоно

             Хэрбээ хүн өөрынгөө түрэл нютагтаа дуратай хадаа, тэрэ олон hонирхолтой, сэнтэй,  hайхан юумэ олохо юм. Манай Арзгун нютагай хүн бүхэндэ ѳѳрын гоё газар бии юм.

            Тус  хүдэлмэри нютагай оршон тойроhон байгаали, түүхэдэ зорюулагданхай. Арзгун тосхоной зам гаталха зааhан ном гү, али харгын хүтэлбэри  тосхоной hууриин, hургуулиин баян хизаар ороноо шэнжэлэлгын музей болон туризмын болбосоруулгын, хүгжѳѳлгын  тон шухала асуудалнуудые  шиидхэбэрилхэ. Хизаар орониие шэнжэлэлгын туризмай бодото аласай үзэгдэл бии: түүхэтэ-краеведческа, геоэкологическа, ботаническа, зоологическо гэхэ мэтэ олон түхэлнүүд. Харин тиихэдэ ябаганшье, морёоршье, хада хабсагайташье түхэлэй туризм нээхэ арга бии байна гэжэ гэршэлнэбди.

            Шэнжэлэлгын дүн, эсэслэл -  «Гааргын хүндыгѳѳр харгын хүтэлбэри» -тайлбари – мэдээсэлэй харгы зааhан ном бэеүүлгэ.

Хэрэглэдэhэн литература:

1. А.Б. Имитхенов «Памятники природы Бурятии» Улан – Удэ, Бурятское книжное издательство, 1990 г.
2. Ж.М. Абзаев «Отчий край – долина Баргузина», Улан – Удэ, 2010 г. издательство БГСХА им. В.Р. Филиппова
3. «Историко – культурный  атлас Бурятии» общее руководство проектом доктор пед. Наук Намсараев С.Д., Москва «Дизайн. Информация. картография»,2001 г.
4. «Республика Бурятия. Курумканский район» Изготовлено ООО «Профиль», по заказу администрации МО «Курумканский район»,
5.  Электронный учебник «Буряад хэлэн», «Сансар» студи, 2011 он