Проект «Чыжыргананын ужур-дузазы»

Слайд 1

МКООУ СШИ с.Шуй Эртем-практиктиг конференция « Мен-шинчилекчи мен» Проект « Чыжыргананын ужур-дуза зы » Ажылды кылган : МКООУ СШИ с.Шуй 4-ку клазынын оореникчизи Делбин Сайзана Удуртукчузу : Донгак Д- Х.М,эге класс башкызы . Шуй -2017чыл.

Слайд 2

Мээн проектимнин сорулгазы : Чыжыргананын адынын тывылган тоогузу , , тургузуун,составы , чыыры ажыктыын шинчилеп ооренир ; чыжыргананы камгалаар

Слайд 3

Кууседир ажыл : Чыжыргананын амыдыралда ужур-дузазын тып , шинчилел ажылдарын чорудар . Толевилел кылып ооренип , чанчыгып сайзыраары . Компьютерни ажыглап ооренири . Шинчилээр чуулу : чыжыргана

Слайд 4

Шинчилээр чуулу : чыжыргана

Слайд 5

Даап бодаашкын (Гипотеза ): Чыжыргананын ужур-дузазын билип алыр болза , оон бистин амыдыралывыска ажыктыг талалары хой .

Слайд 6

Шинчилелди чорудар аргазы : номнар , билир кижилер –биле ужуражыр , хайгааралдар

Слайд 7

Аннотация ( немелде тайылбыр ) Шинчилел ажылы ажыктыг болгаш унелиг . Чыжыргананын ужур - дузазын эки билип алыр база бистернин хой кезиивис оон шупту чуулдери ажыктыг деп билбейн турар болуп турар .

Слайд 8

Проектинин планы: I. Киирилде II. Шинчилел ажылы : Чыжыргананы шинчилээри : 1.Тоогузу; 2. Тургузуу ; 3. Составы, чыыры ;; 4. Чыжыргананын ажык-дузазы . 5. Хайгааралдар , шинчилелдер . III. Туннел . IV. Ажыглаан литература данзызы .

Слайд 9

Проектинин чугулазы Бис бо шинчилел ажылывыска эм унуш - чыжыргананы шинчилеп ооренмишаан , ону келир уеде ковудедип , камнап , кадагалап арттырары - биле бистин ажылывыстын чугулазы коступ турар .

Слайд 10

I. Киирилде Карл Линней унуштернин аттарын болгаш ужур-дузазынын дугайында бир-ле дугаар делгеренгей тайылбырлаан эртемден болуп турар.Эртемденнернин санап турары-биле алырга , Чер кырында 9 мун хире янзы-буру унуштер бар . А бистин Тывавыстын девискээринде эм унуштер 88% хуу чедип турар деп шинчилел ажылдарында коргузуп турар . Бистин кожуунувуста эм унуштер база хой : бору-оъду , агы , артыш , шаанак , ыт-кады . Киш-кулаа , долаана . чодураа , чыжыргана дээш оске-даа унуштер унуп турар .

Слайд 11

II. Шинчилел ажылы . Чыжыргананы шинчилээри 1.Тоогузу.

Слайд 12

2. Тургузуу Чыжыргана чайын быйырган чечектери-биле кады үнүп келир сарыг мөңгүннелчек узун чиңгежек бүрүлерлиг, үзүк боолук чоржактарлыг чиңге будуктарлыг улуг эвес чадаң үнүш. Ооң сарыг-сарыг , чырык-кызыл каттары будуунда шуут чыпшыр-чыпшыр үнген. Сывы хараган карты-биле домей . Хурензимээр куу оннуг , дазалдары кончуг быжыг,суг уер-даа келирге ол дазылдары-биле тутунуп шыдаар .

Слайд 13

чыжыргананын составы С витамин эн элбек чыжыргананың үзү чүгле сөөгүнде эвес , каттың бодунда база хөй . С витаминден ангыды кижинин организминге эн-не херек Каротин -8,0%; В1; В2; В3 – 0,36%; В5; В6 ; С -120% ; Н ; Е ; Р витаминнер-биле база байлак .

Слайд 14

Чыжыргананы чыыры Чыжыргананың база бир онзагай чүүлү агаарның температуразы 15-20 градус соой бээрге , ынчан доңа бээр . Оон чылыг үеде ол эриг турар , чыгдынмас . А өске каттар ындыг эвес , 5 градус чедир соорга-ла , доңуп каарлар . Чыжыргананы элээн соой бээрге ноябрь айдан эгелеп тускай арга-биле кактап ап , чыыр . Хумунга инек судун куткаш , даштыгаа каап каар . Кажан ол сут дона бээрге , чыжыргананы кактап болурун тыва чон оон билип ап чораан . Ону кактаарда тускай дуннур , илбек,докпак херек.Кижи четпес чыжыргананы илбек-биле бодунче чоокшуладыр тырткаш , докпак-биле оожум кактаарга,дунгурже дон чыжырганалар токту бээр . Оон шоодайлааш , бажынынга келгеш,тускай шуурге арыглааш , савалаар .

Слайд 15

Чыжыргананын ажык-дузазы чыжыргананын кадындан янзы-буру эмнер болгаш витаминнерничыжыргана узун кылып турар . Ол ортенге кончуг ажыктыг,дурген экиртир . – аъш-чем кылыр фабрикаларже сөөртүп турар . Оон кисель, компот, варенье, повидло, хандылар дээш , оон-даа өске хөй-хөй чүүлдерни бүдүрүп үндүрүп турар ; Янзы-буру чунар херекселдерни кылып турар : зубная пасталарны , кремнерни , шампуньнарны , агаар арыглаар чуулдерни , будуттунарынга ажыглаар помадаларны дээш оске-даа чуулдерни будуруп ундуруп турар . Чыжыргана чүгле кады-биле эвес , а ыяжы -биле база шагда-ла алдаржаан . Ыяжы чараш болгаш , оон янзы-бүрү каасталга эдилелдери бүдүрүп турар . Чыжыргананың чаш будуктарындан , чиирбейлеринден кедилиг , шынарлыг кара өңнүг будукту бүдүрер , а бүрүлери кеш хөөдер бүдүмел бүдүреринге херек . чыжыргананын дазылы хорзунну камгалап быжыглаар .

Слайд 17

Хайгааралдар , шинчилелдер Чыжыргана бистин суурувустун чоогунда кайда унуп турурыл ? Хемчик хемнин чоогунда , Барлык хемнин кыдыын дургаар ; Ак- Хем чоогунда , кара- суглар кыдыында элбек унуп турар ;

Слайд 18

Донгак Адыгжы мерген-оолович – чыжыргана кактакчызы

Слайд 19

Чыжыргана садыг-саарылгада 1 килограмм чыжыргананын ортээ - 100 руб 1хумунда (10литр) 1000акша,болза, а 1 шоодайнын (50кг) 5000 акша болуп турар .

Слайд 20

Кымнар чыжыргана узу кылып турарыл ? Аракчаа Зая Мандыловна Белава Чойган Санынмойовна

Слайд 21

Чыжыргана узун кылыры

Слайд 22

Суурустун иштинде каш дос чыжыргана барыл ? Тиилелге кудумчузунда – 2 ог - буледе ; Школа девискээринде - 3; Бай- Доржуда -3 Ниитизи -биле суурувуста - 8 дос чыжыргана бар .

Слайд 23

Кус боорга клазывыс биле чыжырганалап чораанывыс

Слайд 24

Туннел . Бо ажылды чорудуп тура, бистер Тывавыстын база бир эм унужу – чыжыргананы оон тоогузун , тургузуун , составын , ажык-дузазын билип алдывыс . Оон ынай суурувус чону ону кайы-хире ажыглап билирин , тарып остуруп турарын шинчилеп билип алдывыс . Чыжыргананы ургулчу ажыглаарга , кижи белен грипптен , оске-даа аарыглардан аарывас , кадыы быжыг , кичээл успес болур деп чуулду туннедивис . Бо ажылывысты моон – даа ынай хандыр шинчилеп болурунун аргазы бар. Ынчангаш бо проективисти туннеп тура, Чыжыргананы орттен камнап , оон будуктарын сыкпазынче кижи бурузун кыйгырып тур бис.

Слайд 25

Чыжыргананы чаагайын аа,бышканын !

Слайд 27

Литература Лагерь А.А. Лекарственные растения Тувы.- Кызыл. 1997. Линней К. Бойдус системазы.-Москва . 2000. Журнал. Башкы ., №5,6.-Кызыл, 2000. Моя первая энциклопедия.- Москва.2007. Журнал. Башкы.№ 4.-Кызыл, 2004.

Слайд 28

Информаторлар : Сат Чодураа Александровна, 1976г.р. Ондар Павел Дамдын-оолович , 1955г.р. Ооржак Клавдия Араажыевна , Ховалыг Людмила Дагбаевна , 1957г.р.

Слайд 29

Улуу-биле четтирдивис !