"И.Ү.Бадраның «Арзылаң Күдерек” деп чогаалында адалгаларның ажыглалы"

Муниципалдыг бюджеттиг өөредилге чери

Чыргаланды ниити билиг ортумак школазы

Кожууннуң эртем-практиктиг конференциязы

“Мээң кожуунум. Кижилер. Болуушкуннар. Фактылар.”

Эртем-шинчилел ажылының темазы

И.Ү.Бадраның «Арзылаң Күдерек” деп чогаалында адалгаларның ажыглалы

Автору: 11-ги класстың өөреникчизи

Данзурун Дарый

Удуртукчузу: Сырат Сайлык Бугалдыровна,  

тыва дыл, чогаал башкызы  

                        89233856172

Чыргаланды - 2016

Допчузу

Киирилде кезээ…………………………………………………………............2-4

Кол кезээ 1.Кижиниң янзы-бүрү аттарының адалга болуру...........................5-9

2.Дириг амытаннар аттарының адалга болуру....................................................9

3.Эмоция илередир сөстерниң адалга болу бээри...............................................9

4. Мифологтуг овур-хевирниң адалга болу бээри.............................................10

5. Тодарадылганың ат орнунуң адалга болу бээри............................................10

Түӊнел ……..……………………………………………………….............…11-12

Ажыглаан литература……………………………………………………........…13

Капсырылгалар……………………………………………………………......14-16

                                                            Киирилде

Тываның баштайгы чогаалчыларының бирээзи, Республика Ордениниң эдилекчизи Иргит Үжүңмеевич Бадра Тес-Хем кожууннуң Чыргаланды сумузунуң Шаңгыш деп черге төрүттүнген. Ол элээн көвей ырларның, шүлүктерниң, шиилерниң, чечен чугааларның, үш томнуг “Арзылаң Күдерек”, “Ужудукчу Кидиспей” деп романнарның, “Алдын-Мыйыс” деп уруглар номунуң автору.

        Иргит Бадраның “Арзылаң Күдерек” деп чогаалы төөгүлүг романнарга хамааржыр. Ол Тываның төөгүзүнде чоннуң национал бот-медерелиниң тыптып база быжып келген төөгүлүг үезин көргүскен чогаал.

         1996 чылда чырыкче үнген “Арзылаң Күдерек”  романда кирген идеяларның, бодалдарның ханызын, чуруп көргүскен болуушкуннарның делгемин, дылының байлак чаражы –биле амгы тыва литературада уран-чечен деңнели бедик чараш чогаал деп Урана Донгак  үнелээн. [Улуг-Хем, 2010 №1-2, ар.106 ]

        “Арзылаң Күдерек” деп романның грамматиказы, эң ылаңгыя синтаксистиг тургузуу-биле, чогаалдың дылының уран-чечени-биле, сөстерниң чигези-биле байлак, номчукчунуң чүрээнге чедип,  бөгүнгү аныяк өскенни кижизидеринге эстетиктиг салдарлыг номнарның бирээзи.

  Синтаксистиг элементилерниң аразында адалгалар хөйү-биле чогаалда ажыглаттынып турар.

        Иргит Бадраның «Арзылың Күдерек” деп романында адалгаларны шинчилеп, ужур – утказын чонга чырыдары - аныяк -  өскенни сонуургаачал, бот-боттарынга ынак, хумагалыг кылдыр кижизидеринге база бир кол чепсек болур.

        Чогаалдың бирги номундан 241 адалгаларны, ийигизинден 247 адалгаларны, ниитизи-биле 505 адалгаларны чыып бижээн бис.  Романның 2-ги номунда аңгы-аңгы бөлүктерге хамааржыр чаа-чаа адалгалар тыптып, чуртта болган социал-экономиктиг байдалдар-биле катай улустуң аразында бот-боттарынга хамаарылгазы өскерлип турары-биле кижилерниң адажыры база өскерлип турарын чогаалда тодазы-биле көргүскен.

  Тыва дыл эртеминиң бо угланыышкынга хамаарышкан ажылдар эвээш, чаа эгезин салган. Оларга К.Б.Доржунуң удуртулгазы – биле кылган ажылдар хамааржыр.

      С.Сарыг-оолдуң “Аңгыр-оолдуң тоожузу” деп чогаалында адалгаларны шинчилеп көрген, а Иргит Бадраның «Арзылың Күдерек” деп чогаалында адалгаларны шинчилээн тускай ажылдар чок болганындан бистиң ажылывыстың чугулазы (актуалдыы) билдинип турар. Оон аңгыда амгы үеде төрелдерниң, кижилерниң бот-боттарынга багай хамаарылгалыы, хүндүлешпези, чугаа культуразының куду деңнели дүвүренчиг бооп турар.

Шинчилел ажылының кол сорулгазы -  И.Бадраның «Арзылаң Күдерек” деп чогаалында адалгаларны утказының аайы-биле бөлүктээр, адресант болгаш адресаттың аразында төрел харылзаазы кайы хире чоок болуп турарындан адалгаларның ылгалын шинчилеп көөрү.

Объектизи – Иргит Бадраның “Арзылаң Күдерек” деп чогаалында адалгалар.

Материалы – «Арзылаң Күдеректен” ушта бижээн 505 карточка.

Салдынган сорулганы чедип алырда, шиитпирлээр айтырыглар:

- “Арзылаң Күдерек» деп чогаалда адалгаларны утказының аайы – биле бөлүктээр;

 -адалгалар таварыштыр ниитилелдиң, ооң иштинде тыва улустуң төрел-дөргүл аайы-биле хүндүлежип адажырын хайгаараар.

Ажылдың чаа чүүлү -  Иргит Бадраның «Арзылаң Күдерек” деп чогаалында адалгаларның ажыглалы. 

Ынчагаш ажылывыстың теоретиктиг үндезини кылдыр К.Б.Доржунуң удуртулгазы –биле кылган Кужугет Шеңнениң С.А. Сарыг-оолдуң “Аңгыр-оолдун тоожузу” деп чогаалында адалгаларның ажыглалы” деп курс ажылын алган бис.

Ажыглаан методтар болгаш аргалар – тайылбырлыг (описательный) метод, деңнелге, статистика аргазы

Ажылдың практиктиг ужур - дузазы – тыва дылдың синтаксизин башкылаарынга, мөзү- шынар темазынга хамаарышкан класс шактарынга шинчилел ажылының теоретиктиг түңнелдери болгаш ында киириштирип сайгарган материалдар ажыглаттынып болур.

Ажылдың тургузуу - шинчилел ажылы киирилде, бир эгеден, түңнел, литература даңзызындан, капсырылгалардан тургустунган.

                                                                          КОЛ КЕЗЭЭ

         Адалганы адап, ажыглап турар кижиниң (адресант) социал байдалы болгаш мөзү-бүдүжүнүң база адалганың объектизиниң бөлүктери, чугаалаар аяны база ылгалдыг. Оон аңгыда адресант болгаш адресаттың араында төрел харылзаазы кайы хире чоок харылзаалыг кижилерниң аразында адажыры чымчак, чылыг, чассыткан хевирде болгаш бирги арында колдуунда ажыглаттынып турар. А эрге-дужаалы ийи аңгы азы бирээзи эрге-дужаал чок, карачал кижилерниң аразында адажыры соок, доңгун; дужаал ээлеп турарларның талазындан адалганың хевири бир аңгы. Ынчангаш адалгалар таварыштыр ниитилелдиң, ооң иштинде кижилерниң үе аайы-биле өскерлип орарын, өзүлдезин база хайгаарап болур. Бистиң бо ажылвыста ук адалгаларны утказының аайы-биле элээн каш бөлүктерге чарып көрген бис.

         1.Кижиниң янзы-бүрү аттарының адалга болуру

         1.1.Төрел-бөлүк харылзаа илередир сөстерниң адалга болуру

         Төрел харылзаа илередир сөстер «Арзылаң Күдерек деп романда эң-не нептереңгей ажыглаттынып турар. Оларга дуңма (дом), оглум, күдээм, даай, угба, ачам, кызым, честей, чээн, чуржу, кеним, кадам, катым, ирем, хеймерек,  куда, уруг, акым (акаа),  сарыым деп сөстерни хамаарыштырар.

         Ук адалгалар өг-бүле иштинде кижилерниң бот-боттарынга хамаарылгазын илередир болгаш эң делгереңгей кылдыр ажыглаттынган олар хөй кезиинде чаңгыстың санында 1-ги арында ийикпе, азы эрте-бурунгу түрк дылга турган  чепсек падежиниң –й деп кожумаа быжыгып артып калганы-биле илереттинер.

           Бо бөлүкке хамааржыр шупту 20 адалга тыпкан бис.(сөс). Олардан эң хөй ажыглаттынганы – дуңмам(58) деп сөс болур, чүге дээрге чогаалда Күдерек тос угбазының хеймери база өг-бүле иштинде кижилериниң аразында болганда Күдеректи долгандыр болуп турар болуушкуннарны чуруп көргүзүп турар болганда ук адалга хөй. Чижээ: Хүреш дээрге, дуңмам, чүгле шаңнал-мактал алыры эвес, а чон мурнунга чараш, көрүштүг, кижилерниң сеткил-хөңнү көдүрлүп кээр кылдыр чараш шимченип, бодун чонунга бараан болуп өргүүрү болдур ийин.[I,99]

      – Тыва девиг уран чараш, кашпагай көстүр-дүр, акым. [I,98].  – Өртемчейде чүс сөөктүг, кара баштыг кижиден үнелиг чүве чок, оглум.[I,169]. – Адазының чуртун оглу салгап, ээлээр боор чүве, уруум.[I,105]. – Хүреш билбес оолдар тон орар боор чүве-дир, ачай.[I, 71]

        Өг-бүле иштинде кижилерниң аразында болганда, оларның бот-бодунга хамаарылгазы чылыг, чымчак, хүндүткелдиг, адалгалар хөй кезиинде чаңгыстың санының 1-ги арнындан болуп турар.

        Улуг улустуң адын адап болбас, оларга хүндүткел езузу көргүзери-биле база бот-боттарын хүндүлеп, эвфемизм сөстерни (адалгаларны) ажыглап турары хөй.

       - А сен мында чүнү канчап чорууруң ол, Мөге? – деп даайының үнү дыңналыр-дыңналбас сымыранган.[2,12]

        - Ча-а, эки турдуңар бе, авазы? – деп, Эзирбен орунда хүлүмзүрүп олурган Эңгисмаадан айтырган.[1,37]

- Ачазы, бо оглуң деп кижи сени өттүнер, хүрежир кижи мен дээр, даштын борбак даштар эккеп алган ону көдүрер, чанагаштанып алгаш, девиир. [2,11] – Ачазы, бо Эзирбенниң кадайы Эңгисмаа дуңмавыс оол божупкан ышкажыл. [1,59]

       Төрел, төрел эвес-даа болза, тыва кижи 30 хар ашкан аныяк улусту  “акым”

(акаа), “угбам” бичиилерни “дуңмам” (дом) “уруум” деп хүндүлеп адаар чаңчылдыг.

       Төрел деп хөйнүң санында чүве ады-биле катай эргим, хүндүлүг деп демдек ады-биле эргим төрелдер, хүндүлүг төрелдер деп төрелдеринге, кудаларынга ханы ынаан илередип, бот-боттарынга камныг –хайыралыы илереп кээр.

- Амыр-мендээ төрелдер! –днп, ол аяар чугааланып, карактары чырыткыланып, сактырга-ла, ол мөге-шыырак, күдер эрлерниң аразындан бодунуң таныыры кижизин азы төрелин дилеп чораан ышкаш болган...[2. 105]

          1.2.Эш-хуу харылзааларны илередир сөстерниң адалга болуру

      Эш-хуу харылзааны илередир эжим, таныш, өңнүк деп адалгалар хөй кезиинде Эзирбен-биле  хүрежир оолдарның аразында ажыглаттынып турар. Чижээ: - А богда, чүдек-ле күчүтен амытан-дыр але, оолдар.[I,157]. – Эң чоок төрелинге дүжүп берип болур чүве-дир, эжим.[II, 173]. – Кончууңну аа, оол, бо хире аныяк бугамның молдуруун оора доглап каар…[I,23]. – Че, таныштар, берге үеде дузалап келгеним дээш соонда санажыр бис.[II,94]. – Билдинди, өңнүктер![II,130]. – Кайыын келген сен, оолак? Чуртуң кайдал? – деп, Каркер Агбаандан айтырган.(II,147)

       Бо бөлүкче оолдарның, эр улустуң аразында адажыры колдуунда кара чугаа стилинге хамааржы бээр аал, алдар  дээн чижектиг чүгле адалга кылдыр ажыглаттынар сөстерни база киирип турар бис. Чижээ:

Шыдаар-дыр сен аа, аал! – деп, Норбу магадаарынга өй болган…[II,172]. – Мындыг содактыг кижиниң чүзүнден тудар боор, алдар – деп, Откан ону көргеш, падын барап турган.[II,128]..

       Ынак кижизин адаар ынаам, эргимим дээн чижектиг субстантив апарган демдек аттары чаңгыс-даа ажыглаттынмайн турар. Чүгле Ук сөстерниң чогаалда эвээш ажыглаттынып турары ол үеде тываларның ындыг сөстерни шоолуг ажыглавайн чораанын, топтуг мөзү-бүдүжүн херечилеп турар.

        1.3.Мергежил илередир сөстерниң адалга болуру

         Мергежил илередир сөстерден дарга, башкы, мөге деп сөстер чогаалдың 2-ги номунда ажыглаттынган. Чижээ: - Ийе, ынчаар-дыр, дарга! – дээш, Буян-Бадыргы туруп кээп. – Эргим хүндүлүг дээрги-мындаагылар!(II,196). – Че, хүндүлүг башкы, кандыг дылда аралашсывыса экил? [II,17]. – Кежээкиниң амыры-биле, дээрги генерал-губернатор! – деп, Темпу мендилешкен.[II,17]

Оларны хүндүлеп, онзагай кижилер кылдыр көрүп, ажыглап турганын романның 2-ги ному көргүзүп турар.

        1.4.Эрге-дужаал, албан хүлээлге илередир сөстерниң адалга болуру

        Бурунгу тывалар ат –алдар, эрге-ямбы, эртем-билиг чедип алыры ол кижиниң чүгле амы-хууда кежии эвес, а бүгү чоннуң буян –кежии деп көөр чораан. Эрге –чагырганың төлээлериниң чагыг –суртаалын дыңнап, оларның айтыышкынын хажык чок күүседип, эвилең-ээлдек мендилежир чораан. Эрге дужаал илередир сөстерден хайыраатым, агай хайырааты, дээрги хайырааты, хүндү,  мээрең, Улуг-Ноян деп сөстер ажыглаттынып турар. Олардан 1-ги номда хайыраатым, чалаң , сайгарыкчы деп адалгалар кирген болгаш оларны адап адап турар кижилер – колдуунда бөдүүн, карачал кижилер. Оларны эрге-дужаал туткан кижилерге хүндүлээн, корткан аян-биле ажыглап турар. Чижээ: - Улуу-биле өөрүп четтирдим, хайырааты – дээш, Күдерек күдүк базып база катап чалбаараан.[I,89]. – Амыр-мендээ, агай хайырааты – дижип, ийи катышкы мөгейип мендилээн.[I,58]. – Дээрги хайырааты, мөге Оюн Бакыйлаң чедип келген, бараалгаар деп тур – деп, өгже өргээ дүжүмеди Базыр-мээрең кире сал-ла айыткаан.[II,46]. – Четтирдим, хүндү.[II, 100]. – Билдим, мээрең – дээш Санаа-чалаң хүлүмзүрээш, Базырның карактарынче бүзүрелдиг көрген.[II,88]. Четтирдим, Улуг ноян![II,123] – Шын, сайгарыкчы! –деп, Шумов баштактанган хөөн-биле Агбаанны деткээн.(2,216)

        1.5.Кайы-бире социал бөлүктү, нацияны илередир сөстерниң адалга болуру.

         Ийиги номда кижилерниң кайы нацияга хамааржырының аайы-биле ылгалдар адалгаларда база илереп келген.

- Мендээ, тывалар! –дизе-ле тыва кижи болган. [2,206] – Че, урянхайлар, бис мында соңгу барыын чүктүң улузу деп санадып турар болгай бис.[ 1,138]

        Бо бөлүкче кижилерни дора көрген херээжок, сойлук, дайзын, мелегей ыт, адаска, деп кончуттунар сөстерни ажыглап киирип болур. Чижээ: Сен чугааң көвүдеве, херээжок.[I,41]. Мегелеп олур сен, сойлук.[I,46]. Сойлук дээрге бак кижи, бак амытан дээн. –Негодяй, подлец (ругательство).

       Үен барба, бо бичии чаш оолду ол чүү чүвеге өөредип олурарың ол, дайзын? – деп, Танайның кадайы Диизеңмаа чеңгей ашаан аттынган. [I,95]. – Че, ам сөглээр сен бе? Мелегей ыт! [I,49]. – Хош, сен чыдыг адаска ыңай тур.[I,49]

        Адаска деп сөс көжүрген утказында (“дрянь,  подлец, никудышный человек”) ажыглаттынып турар. Адаска “старая, вытертая шкура(подстилка, на которой спят)”.Монголизм. Ср.п.-монг.adaska, монг “невыделенная кожа (обычно употребляется для подстилки на пол)” ; перен. “кляча”, калм. Adch “шкура лощади”, перен. “грубый, невежественный”.[ ЭСТувЯ, I, 58]

Ук сөстерни хөй кезиинде адалга болурда, дора көрүп, сөглеттинген аянныг сөс кылдыр ажыглап турар. “Мелегей ыт” деп адалганы делгереңгейжидип, тодарадылгалыг кылдыр ажыглап турар.

       2.Дириг амытаннар аттарының адалга болуру

       2.1.Азырал амытаннар аттарының адалга болуру

       Азырал амытаннардан чүгле эниим деп сөс адалга кылдыр ажыглаттынганы тываларның оларны кижиниң өңнүү кылдыр хүлээп ап чораанында деп бодап турар бис.  Эник деп адалга колдуунда чаңгыстың санында 1-ги арында турар болгаш дуңмам деп утканы илередип турар. Чижээ: Шыны херек, Моолга безин чорааш, мындыг өөрүп каан дег шыңганныг мөге көрбээн мен, эниим.[I,98]

        2.2.Куштар аттарын адалга кылдыр ажыглааны

         Куштар аттарындан «Арзылаң Күдеректе» эзир деп сөс ажыглаттынган.Хөйнүң санында эзирлер деп сөс хей-аъды бедик, эрес кашпагай хүрежир оолдарга, Хомду дайынының киржикчилеринге хамаарыштыр бо адалганы ажыглап турар. Чижээ: - Чаа, Таңды-Ууланың эзирлери! [I, 135].

        3.Эмоция илередир сөстерниң адалга болу бээри

             Эки-даа, багай-даа эмоция илередир сөстер

Эки эмоция илередир сөстер хуу үнелел категориязының база арын кожумактарының дузазы-биле чүве адынче шилчип турар демдек аттары болур: Күжүң көөргеттинип, мактанма шүве, чарашпайым. [I,71]-Хире болгай аан, күжүрүм.[1,105]

        4. Мифологтуг овур-хевирниң адалга болу бээри

         Ук бөлүкче Алдай-Буучу чаяакчы деп сөс киирип турар бис. Алдай-Буучуу чаяакчы деп сөс бурган ады болур. Чижээ: - Байырлыг, улуг өгбе, Алдай-Буучу чаяакчы! – деп алгыра чоруй, Эзирбен отту чаштап келген.[1/ 123]

 Бойдусту диригжидип, ыдыктап көөрү тыва кижиниң чүдүлге-сүзүү, делегей көрүүшкүнү –биле тудуш харылзаалыг.

, -Оо, Алдын –Таңдым,  Өршээ азыра! [1,55]

        5. Тодарадылганың ат орнунуң адалга болу бээри

– Амыр-менди-ле, шупту! –дээш, отче чоокшуладыр олуруп алган. [1,67]

Түңнел

      Тыва улус төрел-дөргүл аайы-биле хүндүлежип адажыр. Улуг улустуң адын ойзурда, оларның ажыл-ижи-биле адаар. Мөге..дээш оон-даа өске.

       Бодундан улуг эр, кыс төрелдерин- акым, угбам, а бичиилерин- дуңмаларым дээр. Адазының кыс угба, дуңмаларын-угбаларым, дуңмаларым,а иезиниң акыларын, дуңмаларын - даайларым, чээннерим, кыс улузун-даай-аваларым деп хүндүлеп адаар. Даайларының кадайларын-күүйлерим, чээннериниң кадайларын - кенээттер дижир. Келин кижи ашааның дуңмаларын-чуржааттарым, а улуг төрелдерин-ирем, кадам деп хүндүлээр.

         Төрел харылзаа илередир сөстер «Арзылаң Күдерек деп романда эң-не нептереңгей ажыглаттынып турар. Оларга дуңма (дом), оглум, күдээм, даай, угба, ачам, кызым, честей, чээн, чуржу, кеним, кадам, катым, ирем, хеймерек,  куда, уруг, акым (акаа),  сарыым деп сөстерни хамаарыштырар.

Бо бөлүкке хамааржыр шупту 20 адалга тыпкан бис.(сөс). Олардан эң хөй ажыглаттынганы – дуңмам(58) деп сөс болур, чүге дээрге чогаалда Күдерек тос угбазының хеймери база өг-бүле иштинде кижилериниң аразында болганда Күдеректи долгандыр болуп турар болуушкуннарны чуруп көргүзүп турар болганда ук адалга хөй. Азырал амытаннардан чүгле эниим деп сөс адалга кылдыр ажыглаттынганы тываларның оларны кижиниң өңнүү кылдыр хүлээп ап чораанында деп бодап турар бис.  Эник деп адалга колдуунда чаңгыстың санында 1-ги арында турар болгаш дуңмам деп утканы илередип турар.

Куштар аттарындан «Арзылаң Күдеректе» эзир деп сөс ажыглаттынган.

     Ынчангаш Иргит Бадраның “Арзылаң Күдерек” деп чогаалында адалгалар хөйнү чугаалап, тыва чоннуң эрткен оруун, төөгүзүн , төрел-аймактарның аразында быжыг найыралын, бот-боттарын камныг-хумагалыын билип алырынга ужур-дузалыг.

      Шынап-ла, амгы үеде салгалдар аразында харылзааның дириг удазыны үстүп бар чыдары, дөргүл –төрелди, чонну тудуштурар чаңчылдарның күжүнүң кошкап бар чыдары хөлзенчиг.Тыва улусчу угаан-бодалдың эртинелерин эскербейн баар багай чаңчылдың уржуу-биле амгы салгалдың улузу кайы хире эртинелер чанынга өзүп келгенин билбейн чурттап чорууру хомуданчыг.

                                                         ЛИТЕРАТУРА

1. Доржу К.Б., Кужугет Ш С.А.Сарыг-оолдуң “Аңгыр-оолдуң тоожузу” деп чогаалында адалгаларның ажыглалы. \\ Студентилерниң эртем ажылдарының чыындызы. II –ги үндүрүлгези. – Кызыл: ТывКУ, 2008.- 78-86
2. Донгак У.А. “И.Бадраның “Арзылаң Күдерек” деп романы. // альм.Улуг-Хем. - № 1-2. – Кызыл, 2010. – С.105 – 110
3. Донгак У.А. “И.Бадраның “Арзылаң Күдерек” деп романы.\\Тыва чечен чогаал: сөөлгү үениң шинчилелдери.- Кызыл, 2009 – 103-109
4. Иргит Б.Ү. “Төөгү дөстүг, төрепчи эзерлиг”. // альм.Улуг-Хем. - № 1-2. – Кызыл, 2010. – С.128 - 130
5. Иргит И.Б. “Мээң үем – силерниң төөгүңер”. // альм.Улуг-Хем. - № 1-2. – Кызыл, 2010. – С.130 - 137

                                                           СЛОВАРЬЛАР

Татаринцев Б.И.Этимологический словарь тувинского языка. – Новосибирск: Наука, 2000. -341 с. (Т. I: А-Б).

2. Толковый словарь тувинского языка.\ под ред. Д.А. Монгуша. – Новосибирск: Наука, 2003. – 559с.( Т.I : А-Й)

                                                КЫЗЫРЫЛГАЛАР

1. Иргит Бадра “Арзылың Күдерек” Кызыл, I том. 1996. -
2. Иргит Бадра “Арзылаң Күдерек”  II том. Абакан, 2003. – 265 с

                                                       Капсырылга 1.

1.1.Төрел-бөлүк харылзаа илередир сөстерниң адалга болуру.

1.1.1. Дуңмам – 58

1.1.2. Оглум – 48

 1.1.3. Акым – 37

1.1.4. Уруум(уругларым) – 20

1.1.5. Ачай – 15

1.1.6. Чээн – 12

1.1.7. Кудагай – 12

1.1.8. Ачазы – 12

1.1.9. Даай – 12

1.1.10. Кызым – 11

1.1.11. Акаа – 10

1.1.12. Кадай – 9

1.1.13. Авай – 8

1.1.14. Авазы -15

1.1.15. Угбам – 7

1.1.16. Кадам – 6

1.1.17. Күдээм – 6

1.1.18. Дом – 5

1.1.19. Сарыым – 5

1.1.20. Эргим төрелдер – 4

1.1.21. Ашак – 4

1.1.22. Мөге – 4

1.1.23. Чуржум – 3

1.1.24. Хеймерек – 2

1.1.25. Шупту – 1

1.1.26. Ирем – 1

1.2.Эш-хуу харылзаа илередир сөстерниң адалга болуру. 

1.2.1. Алдар – 11

1.2.2. Эжим – 9

1.2.3. Таныш – 2

1.2.4. Өңнүктер – 1

1.2.5. Эргим эш – 1

1.3.Мергежил илередир сөстерниң адалга болуру

1.3.1. Даргалар – 4

1.3.2. Хүндүлүг башкы – 2

1.3.3. Сайгарыкчы – 1

1.3.3. Дээрги генерал – губернатор – 1

1.3.4. Улуг дайынчы – 1

1.4.Эрге-дужаал, албан хүлээлге илередир сөстерниң адалга болуру

1.4.1. Хайырааты – 41, агай хайырааты – 3,  ада-хайырааты – 1, мээң ынак хайыраатым – 1

1.4.2. Хүндү – 1

1.4.3.  Мээрең – 1

1.4.4. Дээрги – 1

1.4.5. Улуг-ноян - 1

1.5.Кайы-бир социал бөлүктү, нацияны илередир сөстерниң адалга болуру

1.5.1. Херээжок – 2

1.5.2. Сойлук – 1

1.5.3. Дайзын – 1

1.5.4. Мелегей ыт – 1

1.5.5. Адаска – 1

1.5.6. Урянхайлар – 2

1.5.7. Тывалар – 1

2.1.Азырал амытаннар аттарының адалга болуру

2.1. Эниим – 2

2.2.Куштар аттарын адалга кылдыр ажыглааны.

2.2. Эзирлер – 2

3)Мифологтуг овур-хевирниң адалга болуру.

3.1. Алдай-Буучу чаяакчы – 3

3.2. Алдын Таңдым – 1