Исследовательская работа учащихся начальных классов МОБУ СОШ с.Узунларово для участия на III районной научно-практической конференции "Языкознание для всех", посвященной Всемирному дню родного языка

                                      «Ф2нг2 т21ге а6ым - 2017»

«Башлан4ыс кластар6а фразеологик бер2мект2р6е 0йр2не1»

(район ким2ленд2 башлан4ыс класс у7ыусылары ара3ында  1тк2релг2н  конференцияла сы4ыш я3ау 0с0н 26ерл2нг2н у7ыусылар6ы8  э6л2не1 эше)

                                                Автор6ары: Ф2йзуллин Илназ

                                            32м Никитина Милена,  О6ондар

                                            урта д0й0м белем мәктәбенең 4–се

                                            класс у7ыусылары            

                                                Ет2ксе3е:башланғыс кластар

                                           юғары категориялы   у7ытыусыhы

                                          Л. Ш. Ғәзизова

 Телм2р 31662р62н т060л2. №0йл2м эсенд2 31662р т0рл0 б2йл2нешк2 ин2 32м т0рл0 грамматик формала кил2. №2р бер телм2р62. 30йл2мд2 я8ынан б2йл2нешк2 инеп, я3алып тор4ан 316б2йл2нешт2р шартлы р21ешт2 «ирекле 316б2йл2нешт2р» тип атала. М292л2н: ал с2ск2, с2ск2 б2йл2ме, с2ск2л2р б1л2к ите1 3.б.

Л2кин икенсе т0р 316б2йл2нешт2р 62 бар. Телд2 айырым 31662р мен2н берг2  ике й2ки бер нис2 31662н тор4ан бер2мект2р 62 бар. Улар6ы фразеоогик 316б2йл2нешт2р тип й0р0т2л2р (фраза – 2йтем). Бындай 316б2йл2неш эсен2 инг2н 31662р 16-ара ны7 берегеп кит2л2р 32м б0т0нл2й я8ы м242н2г2 эй2 булалар. Быны бе6 ирекле 316б2йл2нешт2р мен2н са4ыштырып 7ара4анда асы7 к1р2 алабы6.

     М292л2н: Малай. 7улын к16е тап7ырына 7уйып,  барма7тары аша 7арай (тим2к, малай барма7тары ара3ынан 7арай). Ошо у7 316б2йл2неште икенсе 30йл2м эсенд2 килтер2йек. Эшк2  барма7 аша 7арау я7шы4а килтерм2й. Быны3ы инде барма7 аша 7арау т1гел, 2 эшк2 3ал7ын 7арау, илке-3ал7ы 4ына й0р016е белдер2. Был урында барма7 аша к162те1, барма7 аша ба4ыу, барма7 аша к16 ташлау 3.б. тип т2 2йтеп булмай. Фразеологик 316б2йл2неште8 составы. 4262тт2. Бындай 16г2решт2рг2 бирелм2й. 2 ирекле 316б2йл2нешт2 31662р алмашынып тора.

 Фразеологик 316б2йл2нешт2р – телде8 16енс2лекле к1ренеше, улар6ы8 к1бе3е бер телд2н икенсе телг2 туранан-тура т2ржем2 ителм2й. м242н23е бирел2 й2ки м242н23е мен2н у4а тап килг2н 316б2йл2неш табыла. «йт2йек, бер2й н2м2н2н 7оро 7алыу  тиг2нде бе6 бе6 русса4а «сухим остаться» тип т1гел, «лишиться чего-нибудь» й2ки «остаться с носом» тип т2ржем2 ит2бе6.

1.  Т1б2нд2ге 30йл2мд2р62н ирекле 316б2йл2нешт2р6е 32м фразеологик 316б2йл2нешт2р6е табайы7.

  1) Атайым мен2н картуф ба6ы 7а6ыны7. Кешег2 ба6 7а6ыма, 16е8 т0ш0р308.

 2) Е6н2м бирг2н й060кт0 кейм2йем, ус т0б0нд2 ген2 й0р0т0п, алып 7айттым. Х2лимде ата3ы мен2н 2с23е бик ирк2л2й. ус т0б0нд2 ген2 й0р0т2.

3) Тир2-я7 7ара84ыланды. К16г2 т0рт328 д2 бер ни к1ренерлек т1гел.

4) Ауылда батыр, 7уш й0р2кле кешел2р й2ш2г2н.

5) Сыртланов а4ай6ы8 й060 3ытылды.   

   Фразеологик бер2мект2р  м242н23е я4ынан 316г2 о7шап тора, улар6ы8 к1бе3ене8 242н23ен бер 316 мен2н биреп була, й24ни улар  3166е8 3166е8 айырым м242н23ен2 синоним булып та кил2 ала. М292л2н: башы йомро - а7ыллы,к16 асып йом4ансы, керпек 7а7ансы – ти6, 7ола4ына ла элм2й – ты8ламай 3.б.

  №16 мен2н фразеологик бер2мект2р  ара3ында4ы айырма т1б2нд2гел2рг2 7айтып 7ала:

1. 316 – бер лексеманан, 2 фразеологик бер2мек – ике й2ки бер ис2 лексемаанан тора;
2. 316 интонацион я7тан ки92кт2рг2 б1ленм2й 32м бер ба9ымлы була, 2 ны4ын4ан 316б2йл2неш интонация буйынса 0л0шт2рг2 б1лен2 32м к1п ба9ымлы була (2йт2йек. 7ола7 7ола7 7а4ыу, 7айын – к2кре 7айын4а тер2те1, бер – бер 7атлы 3.б.);
3. фразеологик бер2мект2 т0п   м242н2 булып к1см2 м242н2 3анала 32м ул образдыд77а 7орол4ан була, 2 3166е8 тура м242н23е уны8 т0п м242н23е булып й0р0й.
4. Ябай 316б2йл2неш телм2р барышында 7орола, ны4ын4ан 316б2йл2неш 26ер к0й0 (элеккт2н т060лг2н бер2мек к0й0) алына.

Был 316б2йл2нещт2р 7ай6ан кил2?

Ту64а я6ма4ан. Элек, 2ле 7а4ы6 булма4ан са7та.  кешел2р т0рл0 таш7а, 7айын ту6ына я64андар. Ту64а я6ыл4ан 316 изге 3анал4ан. Ва7ыт 1те1 мен2н 7а4ы6 уйлап сы4арыл4ан, ту64а я6ыу б0тк2н. « телд2 «ту64а я6ма4ан» тиг2н 316б2йл2нещ тороп 7ал4ан. Х26ер ул «ял4ан, буш 316» тиг2н м242н2л2 7улланыла.;2р2п я6ыуыны8 беренсе  х2рефе «2лиф» тая7 форма3ында була. «лепте8 тая7 ик2нен  д2 белм21 – ысынлап та на6анлы7 инде ул.

Л2м-мим булыу – 0нд2шм21, бер ауы6 316 62 2йтм21. Быны3ы ла 42р2п я6ма3ына б2йл2нг2н. ;2р2п алфавитында4ы л.м х2рефт2ре л2м,мим тип у7ыла. Тим2к, л2м-мим булыу, л2м-мим тип 2йтм21 – бер 0н д2 сы4армау, ауы6 йомоп 0нд2шм2й 7алыу тиг2н 316 була.

 Арт 3аба4ын у7ытыу. Был фразеологик 316б2йл2неш х26ер 0с м242н2л2 7улланыла: 1) ны7 2рл21, быж4ытрыу. 7ы66ырыу; 2) 3ы6ырыу, беше1; 3) 7ыйын х2лг2 т0ш0р01. Ул борон4о м2кт2п тормошон са4ылдыра. К1р23е8, элек 1т к2н д2ресте  7абалау й2ки арт  3аба4ы7ты я8ынан у7ыу бик 7ыйын эш 3анал4ан.

3. Быны нинд2й  316б2йл2нешт2р мен2н 2йтер ине8?        

1) Х0рм2т эш ярата, ул 32р эшк2 6ур тел2к мен2н тотона.

 2) А4айым к18ел3е6 й0р0й.

3) Х2ниф2 ти6 ген2 1сегеп бара.

4) Мин алып 7аййт7ан уйынсы77а 7устым бик шатланды.

    Фразеологик 316б2йл2нешт2р6е у7ыу

                     Тел йоторло7 – т2мле

                     Т1б23е к1кк2 тейе1 – шатланыу

                    Баш ватыу – уйлау

                  Борса7 ярыу – ма7таныу

№орау6ар: 1-се ба4анала4ы 31662р тура м242н2л2 бирелг2нме? №1662р т26м23енд2ге 31662р6е алыштыр3а7, й2ки араларына баш7а 316 09т232к, м242н2л2ре 3а7ланамы? Бирелг2н 31662р те6м23енд2 к2менд2 нис2 316 7улланыл4ан?

      №0йл2мд2ге  фразеологик 316б2йл2нешт2р6е табып бер 316 мен2н 2йтерг2.

       Азат 7уян й0р2к булып сы7ты.  (7ур7а7)

      Бе66е8 нишл2птер улар мен2н борса7 бешм2й.(килешм21)

      Тимер юл вокзалында эн2 т0рт0рл0к  урын да ю7. (ты4ы6)

     Алмазды8 Г1з2лг2 к16е т0шт0. (о7шатты)

     Мин ике т21лек керпек 7а7маным. (йо7ламаным)

   Халы7та ю77а 4ына,  ашы77ан аш7а бешк2н, тип 2йтм2й62р бит. (ашы4ыу, 7абаланыу)

  Й2й2 эсенд2ге 31662р урынына фразеологизмдар6ы 7уйыу.

Б0г0н д2рест2 (к0л0п) ултырыусылар булманы.  (ауы6 йырып ултырыусылар)

Мин баш7орт телен бик (я7шы)  бел2м. (3ыу ке1ек эс2м)

Камил (бик ти6 ген2) кроссвордты сисеп ташланы. (к16 асып й0м4ансы)

Ф2рит бер 62 (яуап7а аптырамай). (316г2 ке92г2 керм2й)

 Й2шен й2шн2п балалар6ы (7ур7ытты). (7оттарын алды)

4. №андар мен2н я3ал4ан фразеологик 316б2йл2нешт2р уйлап табыу. Улар6ы индереп 30йл2м т0601.

Бер:  бер т0пт2н,  бер тауыштан, бер 7алыптан 3у4ыл4ан, бер сыбы7тан 7ыуыл4ан, бер6е биш ите1, бер к0й0, бер 7ала7 3ыу4а 4алып йоторло7, бер епк2 те6е1, бер 7ола7тан инеп, икенсе3ен2н сы4ыу, бер н2м2г2 7арамай, бер сама,  бер 7ай6а ла китм29, бер тамсы, бер тиг2н, бер тинг2 3анаму, бер тотам 7алмау, бер т0рл0р2к, бер т9рл9 ите1, бер 316 мен2н 2йтк2нд2, бер балы7 башы, бер 316 ю7, беру рында тапаныу, бер а3ым да 7алмау, бер ауы66ан тороу, бер ая4ы8 тегенд2, бер ая4ы8 бында бул3ын, бер6е биш ите1,  3.б.

Ике:  ике  3166е8 бере3енд2, ике ут ара3ында  яна, ике а4ыны8 бере3ен д2 атламай, ике к2м2 7оййро4он тотоу, ике донъя бер м0рй2, ике й06л0, ике ая7лы б1ре, ике донъя – бер м0рй2, ике 7уллап. Ике 7улы ке923енд2, ике 3166е8 бере3енд2, ике ятып бер т0шк2 л2 инм2у, икене8 бере  3.б.

Д1рт: д1рт к16 мен2н к0т01, д1рт я4ы8 7ибла, к1662р д1рт булыу.

Биш: биш барма4ы 3ыма7 беле1, бишк2 ярылыр3ай булыу  3.б.

)ск2. 3иге6г2 бер ген2, ту4ы34а ик21, алты4а, ун4а ю7.  

Ете: ете  7ат ер а9ты, ете 7ат тире3ен тунау, те т0н урта3ы, ете ятып бер т0шк2 инм21, ете 7ат тир сы77ансы 3.б.

5. Ошондай к1неге1.

   Т1б2нд2ге 31662р6е индереп, «№унар6а» тиг2н б2л2к2й ген2 хик2й2 т0601.

Та8 3ары3ынан. К16г2 ташланыу. Шатлы7 эск2 3ыймай. !кс2 к1т2ре1.  К16е шар6ай булды.  Эск2 йылы инде.

6. Мин,  3ин  алмаштары мен2н я3ал4ан фразеологик 316б2йл2нешт2р6е табыу, улар6ы8 нинд2й м242н2л2 7улланыуын билд2л21.

7. Са4ыштырыу4а 7орол4ан фразеологик 316б2йл2нешт2р6е8 м2423ен, тасуирлау сараларын к1р32те1.

      Биш барма4ы ке1ек (бел2). К0н ке1ек асы7. Ут7а ба97ан бес2й 3ыма7 (й1гергел2й). К16 7ара3ы ке1ек (3а7лай). Б1ре ке1ек 7арай. К1реп туйма9лы7. !6ен 3ыу4а еб2релг2н балы7 ке1ек (тоя). К16г2 т0рт328 к1ренге3е6. Б2й62н ыс7ын4ан эт ке1ек. ?ыр73а8 7аны сы7ма9. Т1б23е к1кк2 те1г2нд2й булды. Баш тубалдай булыу.

8. Т1б2нд2ге 3орау6ар4а яуап бире1.

   1) К0лк0 я8ырыу 7ай3ылай була? 2) К18ел нисек кител2? 3) «?уш й0р2кле» тип нинд2й кешег2 2йт2л2р? 4) К16 буяу 7ай3ылай була? 5) К16 7ы6ыу 7ай3ылай була? 6) Нинд2й ва7ытта кеше й2нен ус т0б0нд2 й0р0т2? 7) Ике к2м2 7ойро4он тотоу 7ай3ылай була?  

 9.  И8 к1п ны4ын4ан 316б2йл2нешт2р баш 316е мен2н я3ал4ан.

Баш б0тт0, баш булыу, баш ватыу, баш ете1, баш7а киле1, баш7а килтере1, баш7а мене1, баш7а т0ш01, баш 7атыу, баш мн2н сумыу, баш мен2н яуап бире1, баш 09т0нд2, башта4ы с2с етм29, баштан сы77ан, баштан 3ыйпама9тар, башты и92рг2 3алыу, башты бутау, башты 7атырыу, баш ты77ы3ы6, башты 2йл2ндере1, баш 3у77ан я77а, башы булыу, башы й2ш. башын ашау, башында ел уйнай, башын 7айнатыу, башы эшл2й 3.б. 

К16 аларыу, к16 алдына килтере1, к16 астырмай, к16 алма3ы 3ыма7 к1ре1, к16 асып йом4ансы, к16 буяу, к16г2 а7-7ара к1ренм21, к16г2-к16 тер2шеп, к16г2 т0рт0п, к16ен алмай 7арай, к166е сы4ар4ансы, к166е 7ы66ырыу, к166е тырнап асыу, к16 62 йоммай, к1662н ут к1рене1, к1662н ю4алыу, ку6ен ал4ан к1г21ен ке1ек, к16ем2 к1ренм2, к16 7ы6ыу, к16 й2ше 3.б.

Тел 31662ре мен2н я3ал4ан фразеологик 316б2йл2нешт2р6е 3анау.

    М292л2н: телде ар7ыры тешл2р62й булыу, телде  йотоу, тел тей6ере1, тел осонда 4ына тора, тел асылыу, тел бармай, телг2 алыу, тел би9т23е, тел бол4ау, теле ауы6ына 3ыймай, телем бармай, тел би9т23е, телг2 б0тк2н, телг2 3алыныу, телде тыйыу, телд2н т0шм2й, теле о6он, телен 7ы97артыу, теле сарлап 7уй4ан ке1ек, теле телг2 йо7иай, тел 7ысыу, тел т0б0н2н билд2л2, тел 3атыу 3.б. 

Теш 31662ре мен2н

 М292л2н: теште 7ы9ыу, теш 7айрау, теше сы77ан, теше 1тм2й, теше бата, теше-тырна4ы, тешк2 тейе1.

Тама7 ял4ау, тама7 ярыу, тама7 айырыу, т2мле тама7, 2р2м тама7 3.б.

 Танау к1т2ре1, танау т0ш01, танау4а сирте1, танауы е9 3и62, танау а9тында4ын к1рм21, танау а9ты кипм2г2н 3.б. 

?ола7 7а4ыу,  7ола77а ла элм21, 7ола77а я7ма4ан 3.б.

Ауы6 беше1 – я8ылышлы7 эшл2п, шуны8 7ыйынлы4ын кисере1,

ауы64а ал4ы3ы6 – бик т2м3е6 й1ки 2се; ауы64а инеп барыу – ярар4а тырышып, бик я7ынлап х2б2р 30йл21; ауы64а 7аратыу – 316 мен2н мауы7тырып, кешене8 и4тибарын й2л2п ите1; ауы64а 3у7ма9тар -  бер2й х2б2р6е башлар4а. 2тенсте 2йтерг2 ба6нат ите16е белдереп 2йтел2; ауы66ан ут с2се1 – бик 1ткер, сая булыу, сатнап тороу; ауы6 ите1 – ашау, т2мл2п 7арау; ауы6 йомоу – 0нд2шм21;  ауы6 йырыу – буш7а к0л01; ауы6 7ола77а ете1 – 6ур шатлы7 кисере1;  ауы6 тултырып 30йл21 – иркенл2п, 6ур 72н242тлек мен2н 30йл21;  ауы6ы ла 7ыйшаймай – оялып, тартынып тормай; ауы6ына 7арап тороу  – бер2й кешене8 316ен2н сы4ып, эш ит2 алмау; ауы6ынан 316ен тартып алып булмай – 30йл2шеп бармай тор4ан кеше; ауы6ына с2йн2п 7аптырыу – бик ентекл2п а8латыу; ауы6ына 3у4ыу – х2б2р62н ту7татыу; ауы6ын ябыу – 31662н ту7татыу. ауы6 эсенд2 бут7а бешере1 - 3166е асы7 7ына 30йл2м21   3.б.

?ойро7 бол4ау. 7ойро7то 3ырт7а 3алыу  3.б. 

?улы й1герек, 7ул бысратыу, 7улдан киле1, 7ул етм21, 7ул к1т2ре1, 7ул осонда, 7ул мен2н 3ыпырып ал4андай, 7ул 4у6ыу, 7ул шымарыу, 7улы 7алма9, 7улы о6он 3.б.

Й0р2кт2н сыккан, й0р2кк2 то6 3алыу, й0р2к ете1, й0р2кк2 7а6алды, й0р2к етеп, й0р2кк2 ут 3алыу, й0р2к 7убыу, й0р2к 030л01, й0р2к сы4ып барыу,  й0р2к 0ш01, й0р2кте 0йк21, й0р2к урынында т1гел, й0р2к яныу, й0р2к 03г0с, й0р2к ярылыу 3.б.  

Ая7 а9тында, ая7 ба9мау, ая7 ба9ыр урын ю7, ая7 ерг2 тейм21, ая77а ба9тырыу, ая7 7алмау, ая7-7ул мен2н 7аршы, ая7 салыу, ая7тан йы4ылыу, ая7 тартмау, ая7 тибеп 3.б.

фразеологик 316б2йл2нешт2рен м242н2л2рен 316лект2н табып а8латып я6ы4ы6.

 10. Былар6ы бе6 нинд2й м242н2л2 7улланабы6?

   Л2стит 3атыу, баш 7айнатыу, ете ди8ге6 аръя4ында, к16 асып йом4ансы, ауы6ы 7ола4ына етк2н, барма7 мен2н 3анарлы7, б1р2н2 аша б1ре к1ре1, б2хетк2 7аршы, елг2 осороу 3.б.

  Эшл2м21 – 7ул 7аушырыу

1секте – к2з23е т0к0н0

0ш0г2н – теше тешк2 тейм2й

ю4ал4ан – елд2р и9к2н

килм2 – ая7 ба9ма

7ур77ан – 7от ос7ан

асыулан4ан – й2не к0йг2н

буш й0р01 – эт 3у4арыу

асы77ан – 7ор3а4ы ас7ан

ин2ле1 – баш эйе1

к18ел3е6л2нг2н – балта3ы 3ыу4а т0шк2н

эрел2нг2н танауын с0йг2н

726ерле – к16 7ара3ылай

Ям4ыр тамсылай – ям4ыр к16е т0ш2

11. Бирелг2н фразеологик 316б2йл2нешт2рг2 7апма-7аршы м242н2ле фразеологизмдар табыу.

   л2стит 3атыу                                                          б2л2г2 7алыу –

  ут йотоу -                                             3уштан я6ыу –

 х2л алыу -                                              ауы6 йырыу 

ауы6ы бешк2н – 3ыуы7 4ыу6ы ла 0р0п эск2н

12. Фразеологик 316б2йл2нешт2р6е баш7ортсанан русса4а т2ржем2 ите1.

М292л2н:

Нисек кен2 бул3а ла – любой ценой

Эн2 т0ш0р урын ю7 – яблоку негде упасть

Теле8де йотор3о8 – язык проглотишь

Баш7а к16 ин2н 7арау – смотреть другими глазами

Биш барма4ы8 ке1ек беле1 – знать как свои пять пальцев

Барма7 аша 7арау – смотреть сквозь пальцы

Бар тамсы – кот наплакал

Ая7 7алмау – сбиться с ног

3ис булма3а – на худой конец

13. Фразеологик 316б2йл2нешт2р6е руссанан баш7ортса4а т2ржем2 ите1

М292л2н:

Как в воду канул –

Быть на седьмом небе –

Бить баклуши –

Вымотать душу –

Голова идёт кругом –

Держать язык за зубами –

Ехать в Тулу со своим самоваром –

За семью замками –

Зарубить на носу –

Закинуть удочку –

С легкой ноги – е8ел ая7тан

Протянуть руку помощи – яр6ам 7улы 3у6ыу

Мелко плавать – 3ай й062

Пальчики оближешь – теле8де йотор3о8

Браться за ум – акыл4а ултыру

Как две капли воды – ике тамсы 3ыу ке1ек

Засучив рукава – е8 3ы64анып

Рот до ушей – ауы6ы 7ола7та

Бирелг2н фразеологик 316б2йл2нешт2р6е синонимик р2тк2 айырып я6ы4ы6.

М292л2н:

Килм2г2н ере юк, 7ура1 ел2ге ке1ек, алтын7уллы, 3урып йоторло7,

Ай бир6е, 7ояш алды, й2шен ти6леге мен2н

«лепте тая7 тип белм21, белм2г2нде8 бел2ге ауыртмай, 3ай й062

К2кр2 7айын4а тер2те1, т0п306 сана4а ултыртыу, т0п башына ултыртыу

К16 к1р6е 7ул4а ие1м2не, 7улы 7ул4а йо7май.

Йом4а7лау.

Тим2к фразеологизмдар нинд2й була?

-Бер62м. тоторо7ло булалар.

- Улар6ы бер 316 мен2н алыштырып була.

- Фразеологик 316б1йл2нешт2р62ге 31662р ара3ына баш7а 31662р6е 7уйып булмай.

- Ике й2ки бер нис2 31662н торалар.

- Фразеологик 316б1йл2нешт2р6е т2ржем2 итеп й2ки рус теленд2ге эквиваленнттарын  табып була.