Доклад "Ак-Чыраа суурнун тургустунганынын тоогузу"

Өвүр кожууннуң өөредилге эргелели

Ак-Чыраа ортумак школазы

«Келир үеже базым» деп

эртем-практиктиг конференцияга

илеткел:

Ажылды кылган: 10-гу класстың өөреникчизи Маадыр-оол Шораана

Удуртукчу башкы: Тырык Анай-Кара Алдын-ооловна –тыва дыл,

чогаал башкызы

Төрээн суурум Ак-Чырааның төөгүзүнден арыннар…

Кижиниң төрээн чери дег эргим, үнелиг чүве турбас дээр.

Таңды-Ууланың мурнуу эдээ ыдык Чалааты даанын мурнун эжелей чурттаан, ырда кирген Хоолу биле Ирбитей хемнерниң аразында турар онзагай төөгүлүг тумат аймактарның эргим төрээн чери Ак-Чыраа, Амдайгын азы Кулузун-Шынаазы деп адаар өскен төрээн суурум бар.

          Төрээн суурум Ак-Чырааның төөгүзүнүң дугайында долу сайгарттынган ажылдар чок болганы-биле, суурумнуң кажан,  каяа, кандыг байдалда хөгжүп сайзырап эгелээнин болгаш ооң тургустунуп хөгжүүрүнге  үлүг-хуузун киирген тудугжуларны, башкыларны, эмчилерни болгаш малчыннар, даргаларның аттарын долузу-биле чыып, бижиир сорулганы мурнувуска салып ажылдап эгелээн бис.

Ажылдың теоретиктиг үндезиннери: Эдуард Донгактың «Кулузун –Шынааның оолдары бис» деп барымдаалыг чечен чугаазы, Таан-оол Сандан «Туматтар кымнарыл?», Шаңгыр-оол Суваңның «Туматтар деп кымнарыл?» деп тоожузунга даянып алгаш база кол-ла медээлерни суурнуң хоочун чурттакчы чону-биле ужуражып тургаш, материалдарны чыгган бис.

Информантылар:

1.Тюлюш Анайбан Доржуевна 74 харлыг

2.Маадыр Нюра Доржуевна 83 харлыг

3. Шыырап Күнзеңмаа Кыргысовна 72 харлыг

4.Санаа Сүгдер-оол Саянович 72 харлыг

5.Маадыр Маңмаа Масыловна 74 харлыг

6.Кыргыс Кутузов Эрелчинович 69 харлыг

7.Донгак Зоя Маргыевна 68 харлыг

8.Базыр-оол Зоя Чоодуевна 66 харлыг

9. Кыргыс Лидия Михайловна 70 харлыг

Ажыглаан арга-методтар: дилеп-тыварының методу, шинчилел методу, тайылбырлап бижиириниң аргалары, лингвостатистика методу.

Шинчилел ажылының объектизи: Өвүр кожууннуң Ак-Чыраа азы Амдайгын суурунуң төөгүзү.

Ажылдың чугулазы: Ак-Чыраа суурнуң төөгүзүнге болгаш ооң чурттакчы чонунга хамаарыштыр тодаргай төөгү ажылдары чырыттынмаан, ынчангаш суурум Ак-Чырааның дугайында биче хемчээлдиг төөгү сайгарылга эртем ажылдарын кылыры чугула деп бодалдыг бис, чүге дээрге суурувуста өзүп орар келир үениң салгалдарынга боттарының төрээн суурунуң дугайында билири – кол патриотчу хулээлгези болур.

Киирилде кезээ

I-эге. Чалааты сумузунуң тургустунганы

II-эге. Ак-Чыраа суурнуң тургустунган төөгүзү

III-эге. Совхозтуң кол ажылының бирээзи – тудуг болгаш суурнуң               баштайгылары

        Түңнел

        Ажыглаан литератураның даңзызы

Киирилде кезээ

         Төрээн суурум   соңгу талазындан кадыр болгаш кош даглар-биле хүрээленген, ооң ындында Чеди-Хөл кожуун, чөөн чүгүнде узун-узун сииреш кулузун сигеннер, каш аңгы бичии-бичии хөлдер, ырда кирген Амдайгын хөл, хоойлу билбес Хоолу хем  болгаш  төнмес батпас улуг шынаа база  Тес-Хем кожууннуң О-Шынаа сууру бар, мурнуу талазында  бугу республиканың мал-маганын хандырып турар алдын-сарыг сиген шөлу болгаш 17 км ырак эвесте  Моол Республика –биле кызыгаарланып чыдар.  Барыын талада  арыг чаагай агым суглуг Ирбитей хем биле Чаа-Суур сумузу бар.

Ак-Чыраа суурумнуң агаары база өскелерден ылгалдыг деп бодап турар бис: чайның изиг кааңы чалымныг-биле дөмей + 45,+50 градус изиг болур, ышкам  болгаш дунааргай изиг, хөй-хөй хөлчуктерлиг, кыжы база каржы соок, чуге дээрге  суурумнун чыдар девискээри  кургаг даштыг хову-шынаа.

Ол делегей чергелиг Убса-Нур ыйгылаажынын девискээринде чыдып турар.

Кандыг-даа чер ийи атты эдилеп турарын эскердивис, бистиң суурувус база оон чыда калбаан: ийиги адын Амдайгын дээр. Амдайгын дээрге моол уктуг сөс, тыва дылче очулдурарга, «амданныг суг» дээн. Шынап-ла, ооң суу дустуг, эм шынарлыг. 1980 чылда Новосибирскиден келген эртемденнер төрээн суруумнуң хөлдеринге шинчилелдерни кылган деп улуглар чугаалап турар, туңнелинде, суурумнуң  Амдайгын хөлу- эм шынарлыг, Чедер курорттуң эм байдалынга дөмейлешкек деп бадыткаанын чугаалааннар.

1. Чалааты сумузунуң кыска төөгүзү.

Таңды-Ууланың мурнуу эдээнде хөрээ бедик, сииреш мага-боттуг ыдык дагның мурнуу чарыынга Туматтар дээр аймак чурттап чораан. Кожазында Тулуш, Кыргыс, Шалык төрел бөлүктер маңаа келин, күдээ болуп келзе-даа, Туматтар болу бээр. Шаг шаандан бээр ук девискээрге чугле Тумат чон чурттап келген. Ада-өгбениң эрги хонаш чурттарында мал-маган азырап чурттап, амыдырап чорааннар.

        Кажан революция тиилеп, Тывага хосталганың баштайгы чалбыыжы үнгенде, хостуг - шөлээн амыдыралды эң-не баштай тумат чону боттарының төрел бөлүүнге тургусканнар. Кода- хоорайдан ырак-даа болза, олар амыдыралдан чыда калбас, ол-ла дораан шиңгээдип боттандырар кончуг сайзыраңгай, бурунгаар көрүштүг чон ыдык Чалаа баарынга чурттап турган.

        Кажан Тывага үжүк- бижикке чонну өөредир деп турар үелерде, Чалааты сумузу тургустунуп, Улуг-Хем кожуунга хамааржыр болганын хоочуннардан билдивис. Чалааты сумузунга баштайгы чайлаг школазын Кызыл-Довурак деп чайлагга ажытканнар. Аңаа 3-4 хире бичежек бажыңнарны туткан турган. Yжүк-бижиктиң эге чадазын ук чайлаг школазынга алгаш, Чаа-Суур, Дус-Даг сумуларынче өөренип чоруп турган. Баштайгы чайлаг школазының өөреникчилери Кыргыс Байырлаң Агбаанович- хоочун башкы, Улус өөредилгезиниң тергиини, хүндүлүг башкывыс турган, Маадыр Нюра Донгаковна болгаш өскелер-даа хамааржыр.

1941 чылдың май 24-те ТАР-ның Биче хурал президиумунуң «Чаа кожууннар тургузар дугайында» № 20 доктаалы үнген соонда, Улуг-Хем кожууннуң «Чалааты» сумузу чаа тургустунган Өвүр кожууннуң бир сумузу апарган. Чалааты сумузунуң эң-не баштайгы даргазынга Маадыр Доржу Хандагайович соңгуткан. Дараазында чылдарда Биче-оол Маадыр-оол болгаш өскелер-даа ажылдааннар.      

II-ги эге. Ак-Чыраа суурнуң тургустунган төөгүзү

1960-1961 чылдарда Торгалыг, Чаа-Суур сумуларынга Чалааты сумузу хамааржып турган.   Ол уелерде бистиң суурувусту Чалааты сумузу деп адап турган болгаш Улуг-Хем кожуунга хамаарыштырган.  Ынчан Чалааты сумузу,  амгы уеде чайлаг болуп турар  Кызыл-Довурак деп черге  каш санныг бажыннар –биле  туттунуп эгелээн.

Кажан Өвүр кожууннуң сумузу кылдыр чарлаптарга,  Кызыл-Довурактан Эрги Ак-Чырааже көжүрген. Эрги Ак-Чырааны хоочуннарның чугаазы-биле алырга, ук черни баштай Кулузун-Шынаа деп адап турган. Шак ону Эдуард Донгактың «Кулузун-Шынаазы чурттуг оолдар » деп номунда база бадыткап турар. Кажан Чалааты сумузун эде адап турар уеде Кулузун-Шынаа деп адын сумунуң араттары деткиирге-даа, нам даргалары удурланып, Ак-Чыраа деп атты тывыскан. Шак оон бээр, тодаргайлаарга 1970 чылдарнын эгезинден бээр, торээн суурум Ак-Чыраа деп атты эдилеп эгелээн.

1977 чылда Чалааты сумузун Эрги  Ак-Чыраага тудуп эгелээн.Ол черге суурувус ур болбаан, беш ай болгаш суурну амгы Ак-Чырааның туружунче Сандан Таан-оол деп кижи баштайгы үш бажыңны көжүрген.

1978 чылдың январь 10-дан эгелеп мал чеми белеткээр ажыл-агыйлыг кылдыр ажылдап эгелээн. Эң баштайгы директорунга Сандан Таан-оол Саянович томуйлаткан. Совхоз ажылдап эгелээрде, 12 чаа тракторлуг, 8 автомашиналыг турган. Кышкы уеде шынаадан кулузун белеткеп эгелээн  ийи звено ажылдап турган . Аныяктар звенозунуң даргазы Балган Анатолий Туматович. Баштайгы трактористери Донгак Аркадий Доржуевич, Балган Саяна Ортун-ооловна болгаш өскелер-даа.Ийиги звенонуң баштайгылары: Тюлюш Болат-оол Кызыл-оолович, Тюлюш Алдай-оол Санаажыкович, Тюлюш Белек-оол болгаш өскелер-даа ажылдап эгелээннер. Сигенчилерниң бригадири  Тумат Белек-Байыр Бадыгырович билдилиг удуртукчу деп мактадып турган.

III-кү эге. Чаа тургустунган совхозтуң кол ажылынын бирээзи- тудуг. Суурнуң баштайгылары

Өрген какпаан куруг ховуга эң-не баштайгы бажыңнарны  12 составтыг тудугжулар кылып кирген. Баштайгы прораб болгаш тудугжу -Тюлюш Алдын-оол Доржукаевич. Эгезинде чаңгыс өгнү тип алгаш, Хоолу эриинге турган Ак-Чыраа суурнуң бажыңнарындан ийи өрээл бажыңны бүрүнү-биле  улуг тракторлар-биле, сөөртүп көжүргеш, ону контора, столовая, ниити чуртталга чери, ойнаар-бажың кылдыр ажыглап турган. Ийиги бажыңны көжүргеш, контора, садыг кылдыр ажыглап турган.  Оларның даргазынга Тюлюш Алдын-оол Доржукайевич удуртуп, суурга бир дугаар туттунган бажыңга  олар  көжуп киргеннер.

Удуртуп башкарар ажылдарның кол специалистеринге дараазында кижилер ажылдап турганнар: кол бухгалтеринге Чамбал-оол Марита Донгаковна, экономизинге — Дадар-оол Дыртый-оол Тюлюшович, кол техинженеринге - Санаа Маадыр-оол Тюлюшович, кол мал эмчизинге Элбек Екатерина Доосовна, зоотехник, парторугунга Даржай Ким-оол Монгушович.

«Торгалыг» совхозунун өнчузунден "Ак-Чыраага" 100 ажыг инекти үзүп бергениниң соонда, Сарыг-Хөл деп черге баштайгы сүт-бараан фермазы тургустунган. Ферма эргелекчизинге Санаа Сара Тюлюшовна ажылдай берген, баштайгы инек кадарчызы — Дамбаа Удувас Тюлюшович. Инектен аңгыда 20 ажыг шээр мал, бир кодан чылгы турган.

1981 чылдан эгелеп, совхозту Майынды Дангаа Кунгааевич удуртуп эгелээн. Шилчилге-биле "О-Шынаа" совхозтан 2000 хойну эккелгеш, хойжу бригаданы тургускан. Баштайгы малчыннары - Кыргыс Кутузов Эрелчинович, Маадыр-оол Торлук Васильевич.

Суурнуң эң баштайгы чолаачыларынга Ажы Архимед, Седен-оол Конгар, Севекпит Вадим,  Тумат  Кара-оол, Элбек Кутузов олар санадып турганнар.

1980 чылда чаа клуб ажыттынган. Баштайгы директору Донгак Сергей Бюрбюжалович. Клубтуң бир өрээлинге библиотеканы ажыткан. Баштайгы ном фондузу 5 муң ажыг, бирги библиотека эргелекчизи Тумат Чечек Чалзыповна.

Баштайгы кижи эмчизи — Доржу Галина Хереловна совхоз тургустунары-биле билек ажылдап эгелээн.

1985 чылда холушкак класстардан тургустунган 4 чылдыг эге чада школазы ажыттынган. 30 ажыг өөреникчилиг, 2 башкылыг болуп, эртемнениң оруун ажыткан. 2 башкының бирээзи, Монгуш Вячеслав Бавыштаевич, директорлавышаан, башкылап турган, ийиги башкы — директорнун. өөнүң ишти Бадыргы Надежда Александровна. Монгуш В. Б. 1999 чылга чедир школаны билдилиг удуртуп, материал-техниктиг баазазын быжыглап, бут кырынга тургускан  төлептиг кадрларны кижизиткен  башкыларывыстын бирээзи деп санап чоруур бис.

1985 чылда 50 оруннуг ясли-садик ажыттынган. Удуртукчузунга  Тумат Розалья Осур-ооловна ажылдаан. Баштайгы кижизидикчи башкылары: Тюлюш Салбакай Чал-ооловна, дузалакчыларынга- Тырык Калдар Дамбааевна, Долбаа Хаянмаа Кыргысовна, поварынга- завхозка Тюлюш Нина Содунамовна.

Чоорту хой ажылы сайзырап эгелээн, мал бажын өстуреринге улуг үлүг-хуузун киирип чораан малчыннарга Баазан Владимир Кара-оолович, Сат Айлан Очуровна, Хапылан Орлан Натпит-оолович, өөнун ишти Хапылан Айлан Чээлиевна, Дун Болат-оол Донгакович олар хамааржыр. Сөөлгү чылдарда малчыннап эгелээннер: Баазан Дадар-оол Байырович, өөнүң ээзи Баазан Мария Ховалыговна.

1991 чылда Сарыг-Хөл көдээ Соведи тургустунган. Баштайгы даргазы — Майынды Дангаа Кунгааевич. Сарыг-Хөл чагырга чери кылдыр 1994 чылда эде адаан. Чажыт бадылаашкынның. түңнелинде Лопсан Анатолий баштайгы чагырга даргазы болуп ажылдай берген. 2000 чылдын июньда болган соңгулдаларның түңнелинде Чамзырын Мөнге Чамзыевич чагырыкчылап турган.

Чагырга черинге сонгудуп ажылдап чорааннар:

 - Лопсан Анатолий Каң-оолович 1994-1998 чч

 -Базыр-оол Андрей Монгушович 1999-2000 чч

 - Чамзырын Мөнге Чамзыевич 2000-2002 чч

 - Майынды Дангаа Кунгаевич 2002-2005 чч

 - Биче-оол Николай Маадырович 2005-2011 чч

-Донгак Бежендей Бюрбжалович 2012 чылдан бээр ажылдап турар

Чагырга Черинин хой чылдарада оралакчы даргазынга Шокар Лидия Окчаевна (1994-2006чч июнь) ажылдаан. 2006 чылдын август айдан эгелеп Куулар Шончалай Начын-ооловна оралакчызы болуп амга дээр ажылдап турар.

Өвүр кожууннуң Ак-Чыраа сууру – кожуунда эң-не бичии болгаш аныяк суурларның бирээзи. Чурттакчы чонунуң саны бо хуннерде 550 хире улуг-биче кижилер чурттап турар.

        Түңнел

        Төрээн суурумнуң төөгүзүн ам-даа хандыр өөренип, өске-даа хөй материалдар-биле танышкаш, бо ажылымны ам-даа уламчылаар сорулганы мурнувуста салдывыс.

        Бичии болгаш аныяк суурларга хамааржып-даа турза, суурумнуң келир үези сайзыраңгай хөгжүлдениң оруунга келиринге бүзүреливис улуг. Адыш ою дег, Ак-Чыраа суурумда чогаалчылар, спортчулар, удуртукчулар, муңчу малчыннар аравыста чурттап, төрээн суурунуң адын бедик тудуп, амыдырап чоруурлар. Келир үениң салгалы бистер, төрээн суурувустуң хөгжүлдези дээштиң- бурунгаар көрүштүг, эртем-билигни чедип алгаш, сайзырадыр кол сорулгавыс ол.

Ажыглаан литератураның даңзызы:

1. Таан-оол Сандан «Туматтар кымнарыл?»., ТывНУЧ- Кызыл. 1998
2. Шаңгыр-оол Суваң «Туматтар деп кымнарыл?»., ТывНУЧ-Кызыл. 2008
3. Эдуард Донгак «Кулузун-Шынаа чурттуң оолдары бис»., ТывНУЧ-Кызыл 2006
4. Катия Века «Чеди чүзүн малым»., ТывНУЧ- Кызыл. 2006