Проект на бурятском языке "Эгэтын-Адаг нютагайм 7(долоон) гайхамшагта зүйлнүүд"

Буряад Уласай болон эрдэм ухаанай яаман

Яруунын аймагай эрдэм һуралсалай таһаг

Эгэтын-Адагай дунда һургуули

Аймагай эрдэм шэнжэлэлэй конференци

Эгэтын-Адагай долоон гайхамшагта зүйлнүүд

Дүүргэгшэ: Мункоева Лыгжима,

9-хи ангиин һурагша.

Хүтэлбэрилэгшэ: Гуробазарова Д.Д.,

тоо бодолгын багша.

2017 он.

Гаршаг

1. Оролто үгэ. Шэнжэлгын зорилгонууд. Шэнжэлгын арганууд.
2. Гол хуби. Шэнжэлгын ажал.
3. Түгэсхэл.
4. Хэрэглэһэн номууд.

Оролто үгэ

Эгэтын-Адаг... Хүн бүхэндэ хүрьһэтэ дэлхэйе гэшхэжэ, хүлөө шоройдоһон ууган тоонто нютаг гэжэ байдаг.

Хүн бүхэндэ бии юм гэдэг –

Хада,

Хаража һууха,

Харижа бууха,

Зүүдэн соогоо дуудаха...,

гэжэ Барас Халзанов хүн бүхэнэй түрэһэн тоонто нютагые һануулан шүлэглэһэн юм.

Шэнжэлгын шухала асуудал: залуу үетэн нютагайнгаа түүхэ һайн мэдэхэ ёһотой.

Зорилго: нютагайнгаа түүхэ, олон гайхамшагта зүйлнүүдые ба нангин газарнуудые, суутай хүнүүдые өөрөө үзэжэ, саашань хүнүүдтэ дамжуулан танилсуулха, омогорхон хөөрэхэ. Солото хүнүүдэй нэрэ, нютаг тухайгаа олондо мэдүүлхэ.

Шэнжэлгын арга: номһоо ба музейн дансаһаа материал суглуулжа тэрэнэй шэнжэлхэ, хөөрэлдөөн, бэдэрэлгэ.

Нютаг бүхэн өөрын баян түүхэтэй, уянгажа һайхан түрэл хэлэтэй, һайн һайхан ёһо заншалаар элбэг байдал гээшэ. Минии түрэһэн нютаг – Эгэтын-Адаг... Элдин хонгор нютагни 1930 ондо сагаан түмэр морин жэлдэ гурбан голой бэлшэр дээрэ тогтонхой. Зүүн хада дээрээ гараад харабал тон һайнаар, элеэр долоон үйлсэ урагша хойшоо сэб сэхээр нэмжыдэг.

Мүнөө сагта нютагтамнай 328 үрхэтэ айл, 1125 хүн ажаһуудаг. Тэрээн сооһоонь 551 эрэшүүл, 574 эхэнэрнүүд, ажал хэхэ шадалтай зон – 701, пенсионернүүд - 134, ажалтай зон - 494, ажалгүй зон – 160, үхибүүд – 293.

Эгэтын-Адагтамнай 4 һайхан мартагдашагүй нангин, эгээл хэрэгтэй газарнууд ба хүнүүд бии юм.

Нэрлэбэл. Түрүүшын нангин газар – манай дунда һургуули. 156 үхибүүдэй, 82-ынь хүбүүд, 76 басагад эрдэм бэлиг шудалжа байнхай. Тэдэниие 20 багшанар ба хүмүүжүүлэгшэд ударидана. Тэрээнһээ гадна, хүүгэдэй искусствын ба бэе тамирай һургуулинууд үхибүүдые хатарта, дуунда, хүгжэлэй инструментэ дээрэ наадахые, бүхэ барилдаанда, номо годлёор һарбалганда гэхэ мэтэ олон шадабаритай болгоожо гаргана.

Хоёрдохи нангин газарнай – Эсэгэ Ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадалсажа, нютагаа бусаагүй, эрхэ сүлөөгэй түлөө бэеэ гамнангүй ябаһан нютагаймнай хүбүүдтэ табигдаһан хүшөө болоно. Манай нютагһаа 112 хүн дайнда мордожо, 60 хүбүүд бусаагүйн харамтай. Мүнөө үедэ нэгэл ветеран – Молодцов Кирилл Харитонович, 91 наһа гүйсэнхэй, амгалан мэндэ ажаһууна. Ара талын ветеран Нимаева Намжилма Жигмитовна 94-хиёо сагаалаа.

Гурбадахи - нютагаймнай мартагдашагүй хүнүүд. 9 ордентой ба 5 арадай һунгамалнууд мүн:

• Митыпова Хандажаб Мижытовна – Улаан тугтай, Арадуудай хани барисаан орденуудтай, РСФСР-эй һунгамал;
• Цыденов Цыдып Ламажапович – 2, 3 шатын славын ордентой;
• Ринчиндоржиева Цымжит Дондоковна;
• Жалсанова Хандажаб Рыгденовна;
• Цыденжапова Дарима Самбуевна;
• Гуробазаров Цыбик Доржиевич;
• Намсараев Чимитдоржо Ундурович;
• Жигмитов Петр Цыренович.

• Жалсанова Долгор Жалсановна;
• Цыренжапова Долгор Цыбиковна;
• Митыпова Хандажаб Мижытовна;
• Дамбаев Дамби Базарович;
• Гуробазаров Баян Дамбаевич.

Саашань хэлэбэл, 8 эхэ геройнуудые мартанса болохогүй. Эдэниие нэрлэбэл:

1. Цыремпилова Цымжид Цыденовна;
2. Балданова Будацырен Бадмаевна;
3. Дагбаева Дыжид Намсараевна;
4. Днепровская Мария Ильинична;
5. Сандитова Дыжид Дамбаевна;
6. Хандамаева Хандажаб Шагдаровна;
7. Цыбикжапова Намсалма Егниновна;
8. Цыренова Цырен-Дулма Цыдыповна.

4-хи нангин газарнай – Соелой байшан. Үдэр һүнигүй, юунээшье болоо һаа урдаа харадаг, нютагаа суурхуулдаг арадай ансамбль “Аялга” ба арадай драматическа театр.

Хүн бүхэндэ мэдээжэ дэлхэйн долоон гайхамшагта зүйлнүүд бии ха юм. Тэндэһээ дашарамдуулан би нютагайнгаа долоон гайхамшагта зүйл оложо таанадтай танилсуулха дурам хүрэһэн байгаа. Шагнагты, эдэ юудбэ.

1-хи гайхамшагта зүйл – гурбан голой бэлшэр. Уладтаа суутай Үдэ мүрэн урдуурнь баруун тээшээ аажам долгиёо шамдуухан ябуулжа байдаг. Эрьеыень зубшаад, улаан бургааһанай, үшөөһэнэй һөөгүүд гарнуудаа арбайлгажархёод, нара дахан гүйлдэжэ ябаһна үхибүүд мэтээр үзэгдэхэ. Саада бэедэнь гарабалтнай, пэгшысэ сэсэглэһэн мойһоной эшэнүүд хабартаа хангалтажа байһан аад, намар тээшэ “намһаа түү, намһаа түү!” гэлдэһэншүү, эдеэгээ даажа ядан, эшэеэ найгуулан угтаха. Нютагай түбые хойгуурнь бүһэлжэ урдаһан Эгэтэ гол эршэтэйхэнээр орожо ерээд, Үдэ мүрэндэ уһаяа тушаадаг. Маарагтын хангил хадануудай хабшуунуудһаа эхиеэ абадаг Маарагта гол хорёод модоной зай соо хүлэйнгөө хурданай һайгаар ходоро гүйжэ ерэһэн зээрэн мэтэ, Обоотын тээ наахануур урдажа, Баруун-Хабсагайн эрмэг наншан, Эгэтэ голдо шудхадаг.

2-хи гайхамшагта зүйл – Хори Яруунын хилэ дээрэ, Ородой хаанай гэргын тооһо бэедээ шэнгээһэн хуушанай Московско тракт харгы дээрэ 2003 ондо зохёоһон уянгын сэсэрлиг болоно. Сэсэрлигые гоёоһон 9 хүшөө сагаан шулуунууд дээрэ Яруунын аймагай поэдүүдэй уянгата шүлэгүүдэйнь хэһэг хиилээтэй байхаһаа гадна Чойжол Сахюусан оршон тойрониие хамгаалха гэжэ сагаан ариг сэбэр ордон соо нютагай хүбүүдэй хүсөөр бүтээгдэнхэй. Маарагта голой хоёр эрьедэ гаража байхаар угалзатуулан хэһэн хүүргэхэн айлшадай нюдэ баясуулдаг.

3-хи зүйлнээ гэхэдэ - мүргэлтэй хада ууланууднай ба Бабжа Баатарай Улаан Бууралай шэдитэ туруухай түбэрөөе үзэһэн домогто Маарагтын тала. “Шулуута - Баабай”, “Даша-Дондок - Баабай”, “Хорой Шулуун”, “Далһаа – Баайбай” сабдагуудта мүргэжэ урагша хойшоо ябахадаа сэржэмээ үргэжэ,  зальбаржа ябагты гэжэ уряалнаб.

4-хи гайхамшагнай – эмтэй домтой аршаанууд ба булагууднай болоно. Суутай Маарагтын аршаанда хаа хаанаһаа ерэжэ, бэе махабадаа, хүл гартаа шанга шабарынь түрхижэ, аршаандань сохюулжа бэеэ аргална. Эгээл мүнөө хабарай эхиндэ хүлээмнэй аршаан сорьёожо гараад хүндэ туһа боложо байна. Эхэ эсэгынгээ хөөрөөгөөр олохон хүн хотоёо аргална гэжэ мэдэхэб.

5-хи гайхамшагта зүйл. Манай нютагта 6 ондоо яһанай зон эбтэй эетэй ажаһуудаг. Эдэ хэд бэ гэхэдэ: татарнууд, узбегүүд, удмуртнууд ба эстонецууд. Эндэмнай 10 бүлэ иимэ холимол зонһоо бии болонхой.

Гайхамшагта зүйлэй 6-хинь – Эгэтын-Адагаархин малаа хараад, барилга хээд, огородой эдеэ ургуулаад байдаг заншалтай. Мүнөө дээрэ бултыень тоолобол 5680 хонин ба ямаан, 1000 бодо мал, 700 зуугаад адуун, 1102 техникэтэй ехэл баян бардам нютаг юм.

7-хи гайхамшагта зүйл - нютагайм түүхын нэгэ хуудаһан. Манай арад зон хори буряадай 11 эсэгын ямар угайнь болоноб гэжэ мэдэхын тула мэдээжэ үлигэршэн Рэгзэн Эрдынеевич Эрдынеевэй бэшэһэн ажалыень уншааб. Тэрэнэй һүүлээр иигэжэ тоолобоб:

1. Хүбдүүд – 140
2. Харгана – 94
3. Бодонгууд – 11
4. Батнай – 9
5. Хуасай – 7
6. Галзууд – 5
7. Шарайд – 5
8. Гушад – 3
9. Сагаан – 2
10. Худай – 3
11. Хальбин – 5

Иимэ гайхамшагта зүйлнүүд олон юм ааб даа, би эгээл һонирхолтой, шухала зүйлнүүдыень таанарта хөөрэжэ үгэбэб. Энэ проектоо экологиин ба байгаалиин онсо харууһатай газарнуудай жэлдэ зорюулаад “Байгаалияа бу бузарлагты!” гэһэн нангин захяа дэмжэн оршон тойронхи ой тайгадаа, бүхы газар уһандаа тон наринаар хандаха эрилтэ манай урда табигдана! Энэ захяае сахиха гээшэ бидэнэй нангин уялга болоно!

Хэрэглэһэн номууд

1. Бальжинимаев Э.Ц. Эгэтын-Адагай түүхэһээ, 1990 он.
2. Лыгденов Ц-Е.Ц. АМО “Усть-Эгитуйское”, 2016 он.
3. Жамьянова Ц-Х.Ж. Алтан субарга бодхооноб, 2005 он.