Ондар Дарыма Киш-Чалаевич

Ондар Киш-Чалааевич Дарыма сураглыг эртемден, башкы. Ол 1943 чылдын апрель 10-да Сут-Хол кожууннун Манчурекке Устуу-Чыраалыг-Ой деп черге торуттунген. Манчурекке турган эге (дорт класстыг) школаны, 1961 база 1968 чылдарда Кызылдын башкы училищези биле башкы институдун дооскан.

              Куш-ажылчы намдарын 1953 чылда Сут-Холдун Алдан-маадыр школазынын кижизидикчи башкызындан эгелээн. Оон соонда ангы-ангы чылдарда Овурнун Саглы, Сут-Холдун Суг-Аксы, Алдан-Маадыр школаларынга башкылап, комсомол секретарьлап, библиотекарьлап ажылдап чораан.

             Алыс угундан чечен-мерген: ачазы Киш-Чалаа Чопченеевич  «чарынныгнын адаанга душпес» кончуг моге кижи болурундан ангыда, тоолчу, хоомейжи, хогжумчу чораан. Авазы Серенмаа Балбыровна ырлаар, тоолдаар. Кырган – ачазы Ондар Чопчене хам, оътчу-чатчы, тоолчу. Кырган-авазы Монгуш Инежик база-ла тоолчу, ыраажы, одучу, ус-шевер. Оон-даа ынай уктаарга, Ондар Киш-Чалааевичинин огбелеринде сураглыг хамнар, кешпи чергезин чедир эртем-билиглиг ламалар дээш, чок-ла кижи чок.

             О.К-Ч. Дарыма школага башкылап тургаш-ла, аас чогаалын чыып бижип эгелээн. Бо ажылды ол 1956 чылда Саглы школазынга ажылдап тура, тоолчу Ооржак Чапаажыкович Чанчы-Хоонун тоолдарындан эгелээн. Оон соонда Сут-Холдун школаларынга ажылдап тура,тус чернин тоолчулары, чеченнерин база бижидип турган.

             1966 чылда Тыванын дыл, литература база тоогунун эртем-шинчилел институдунун  (ТДЛТЭШИ)  дирекциязы О.К-Ч.Дарыманы литература болгаш аас чогаал секторунга ажылдаары-биле чалаан. Оон бээр аас чогаалынын улегерлерин чыып бижиири оон дорт кылыр ажыл-херээ, хулээлгези апарган. Аас чогаалын чыып бижиири – кончуг нарын, берге ажыл. Амгы шаг ышкаш, ун бижидер тускай херекселдернин сайзырангай эвес турганы уелерде бо ажылдын амыр-эвес, бергези аас чогаал чыыкчыларынын бижидип олурары тоолчулар, чеченнерден чыда калбайн, кончуг дургени-биле биживишаан, оларнын дыл-домаан хажытпайн олчаан артырып демдеглээринден тодаргай коступ турар. База моон мурнундагы уелерде ынай-бээр чорууру, аргыжары, ылангыя суурлардан ырак чайлаглар, кыштагларга чедип алыры аажок берге турганын немептер болза, аас чогаал чыыкчыларынын ажылынын кайы хире берге турганы улам тодаргайланып билдинип кээр.

              Ол ышкаш аас чогаал чыып бижиири ангы-ангы хар-назылыг, ажыл-мергежилдиг, аажы-чанныг кижилер-биле чугаалажып билир, оларнын сеткил-чурээнче «орукту» тып , бузурелин, сонуургалын оттуруп, оон уламындан чугаазын ундуруп алыр арга-мергежилди негээр. А оон ундезини – биче сеткил, эскериичел болгаш хундулээчел чорук, бодуун, чончу мозу-будуш.

             О. Киш-Чалааевич Дарыма бо талазы-биле бедик улегерлиг эртемден чораан. Мында кандыг-даа хооредиг чок. Оон-биле кады ажылдап чораан Черлиг- оол .Чашкынмааевич .Куулар «Эртемге эш херек, чаяанга дулгуур херек» деп чуулунде бо дугайты мынчаар бижээн: «Ондар Киш-чалаа оглунун онзагай шынары – кандыг-даа кижи-биле эвилен чугаалажып билири, кандыг-даа кижини бодунга ээлдирип эккээр сорунзалыг-биле домей.

            О.К-Ч.Дарыма институтка ажылдап турганы ужен ажыг чылдарнын дургузунда бугу Тываны, чеченчидип чугаалаар болза, кодан чыдыны арттырбайн, кезип, янзы-буру тоолчулар,чеченнерден хой санныг маадырлыг тоолдар, тоолдар, тоолчургу болгаш тогу чугаалар, алгыш-йорээлдер, ырлар болгаш кожамыктар дээш, оон-даа оске жанр-хевирлернин чогаалдарын база тоогу-этнографтыг материалдарны чыып бижээн. Оларнын чамдыктарын манаа номчуп корейн. ( Дурген чугаа, тывызыктары, тыва кожамыктары, тыва ырлары, хамнын алгыштары )    Номчуур

            Ондар Киш-Чалааевич институттун тыва улустун аас чогаалын болгаш оске-даа материалдар чыып бижиир сорулга-биле ол-бо кожууннарже чорудуп турганы  экспедицияларынга киржип, харын-даа чангыс эвес удаа оларнын удуртукчузу бооп турган.Башкы инстидудунун  тыва дыл факультединин студентилерин чайгы уеде Дарыма Киш-Чалааевич эдертип алгаш, Тыванын кожуннарынче могаг чокка эдертип алгаш, улуг назылыг кижилерге ужураштырып, улустун аас чогаалын чыып бижип чораанын мээн кырган- авам Зоя Хоолур – ооловна чугаалап олурар.1974- 76 чылдарда мээн кырган-авам Зоя Хоолур-ооловна Кызылдын башкы инстидудунга дыл факультединге ооренип турган. Оон чугаазы: « Дарыма Киш-Чалааевич ол уеде эртем- шинчилел инстидудунга ажылдап турган. Ийи чай дургузунда бистин курстун студентилерин эдертип алгаш Чыраа- Бажы суурга, Ийме суурга чораан.Бисти улуг улуска ужураштырып, тывызыктарны , улегер домактарны, тоолчургу чугааларны, тоолдарны дыннап бижидип турган.Суурга чедип келгеш , кандыг-даа чай чок кижилер турар , оларнын хостуг уелерин барымдаалап , олардан чугаа ундуруп, чуве чугааладып алыры белен эвес чорду. Чамдыктары ынавайн- даа баргылаар, азы шуут албададып тургаш пат боорда –ла чугаалап бээрлери база турган.Бисти бичии улусту тооксаваска, Дарыма Киш- Чалааевич кижилерни биске чувени чугаалап турар кылдыр угаадып, эптиг эвилени – биле дузалажып турган.Эртемден башкывысты бис дыка дыннаар, хунлулээр турган бис. Бисти кижизиг аажы- чанга , демниг чорукка, найыралга, куш-ажылга, культурага башкывыс кижизидип чораан. Бис ол чыып бижип алган ажылдарывысты катап чараштыр бижээш , башкывыска дужаап бээр бис. Олу еде мээн чангыскурсчуларым Суван Шангыр-оол, Самбуу Екатерина, Тас-оол Монге, Монгуш Нина, Монгуш Вера дээш оске- даа эштерим республиканын ат- алдарлыг башкылары.» Дарыма Киш-Чалааевичинин Алдан- Маадыр чонунун мурнунга кижизиг мозу- шынары, биче сеткилдиинин бир дириг херечизи бдза-ла мээн кырган-авам Дарыма Киш-Чалааевичинин Алдан- Маадыр чонунун мурнунга кижизиг мозу- шынары, биче сеткилдиинин бир дириг херечизи база-ла мээн кырган-авам. оон чугаазы:1971 чылда мен школаны дооскаш Кызылче экзамен дужаап чорупкан мен .Авам менээ: « Кызылга баргаш, мээн дунмам, бо чер чурттуг улуг эртемден Ондар Дарыма деп кижинин бажынын тып алгаш, анаа туруп алгаш, экзаменин дужаап алыр сен. Оларнын бажынын бо чер чурттуг улус шупту билир.» - дээн. Оон чеде бээримге, ында кайнаар-даа дужаап турар Алдан-Маадырнын уруг-дарыы бар болду.. Чаававыс Дайгымаа Астыкпановна кымны- даа аартыктавас, бисти чемгерер, удуур- чыдар черни аайлап бээр. Бо  кайгамчыкчык эки ог- буленин ачы- дузазы-биле чеже кижи эртем чедип, эки амыдырап чоруур деп!»

            О.К-Ч.Дарыманын тыва эртемге, культурага киирген улуг улуг-хуузун, улус-чонга ачы-буянын Тыванын Чазаа бедии-биле унелеп, 1994 чылда анаа «Тыва республиканын алдарлыг ажылдакчызы» деп хундулуг атты тывыскан. Ондар Киш-Чалааевич оонун ишти Дайгымаа астыкпановна-биле кады бир оолду, ийи кысты кижизидип остуруп,эртем-билигге чедирип каан. Улуг уруу Чечек Ондаровна адазынын изин салгаан эртемден болган. Амгы уеде ол философия эртемнеринин кандидады, Тыванын куруне университединде башкылап турар.

           О.К-Ч.Дарыма 2000 чылда чок болган. «Эки кылган ажыл – элеп читпес алдар» дижири дег, о.К-Ч.Дарыманын бугу Тываны могаг-шылаг чокка эргип чоруп-тургаш, янзы-буру тоолчулар, чеченнерден чыып бижип кааны  хой санныг аас чогаалы чангыс эвесчыындыларга, шинчилелдерге ундезин болган, моон сонгаар-даа болур.

Литература

1. «Шын » солун- март 27, 2014 чыл,

      Педагогика эртемнеринин кандидады Маргарита кунгаанын статьязы «Эки кылган ажыл – элеп читпес алдар».

2. Ондар Киш-Чалааевич Дарыманын бодунун холу-биле чондан дыннап бижээн тыва аас-чогаалынын хевирлеринге истелге ажылдары.
3. Сактыышкыннар: Султамуратова зоя Хоолур-ооловна, Алдан-маадыр ортумак школанын орус дыл башкызы, РФ-нин ооредилгезинин тергиини.
4. Оонун ээзи Дайгымаа астыкпановна – биле ужуражылгалар.

Планы:

1. Ондар  Дарыма Киш-Чалааевич допчу-намдары.
2. Ондар.К-Ч.Д – эртемден, башкы.
3. Ондар К-Ч.Д – езулуг кижи
4. Тыва улустун аас-чогаалынын шинчилекчизи, сайзырадыкчызы.
5. Эртемденнин дыннап бижээн ажылдарындан чижектер.
6. Туннели.

Сорулгазы:

1. Ондар Дарыма киш-Чалааевичтин допчу-намдары, ажыл-амыдыралы-биле таныжар.
2. Эртемденнин допчу-намдары , ажыл-амыдыралын уругларга улегерге ап, кижизиг аажы-чанга, дузааргак чорукка, эртем-билиге чуткулдуун, куш-ажылга ынак чорукка кижизидер.
3. Арыма киш-Чалааевичинин тыва улустун аас-чогаалын шинчилеп, ону сайзырадырынга киирген улуг-хуузунун улуг ужур-уткалыын чонга билиндирер.