Җирһлиннь хойр эргцән. (ухалҗ нәәрүллһн)

Городовиковск  олн  эрдмин  Б. Б. Городовиковин нертә гимназь

Җирһлиннь  хойр эргцән.

                                         (ухалҗ нәәрүллһн)

 Бичснь:  Манҗин    Тагир

11-гч  классин сурһульч.

Багшнь: Марминова Г. Г.

2016

«Җаӊһр» өргәд дуулхла,

Җигтә җирһл бахтгдна.

Келнәннь айсинь чиӊнхлә,

Кецү хурцнь медгднә.

Тачин А.

Хальмг утх зокъялын кичәлдән Боован Бадмин тускар маднд келхләрн, багш Очра Номтин нер бас заав. Очра Номтин өөннь өөрдҗ йовхнь келгдв. Эн күн мини оньг соньмсулв.                                                                                                                                               Очра  Номт 1887 җилд Әәдрхнә губерня  Баһ Дөрвдә  улусин  Червленн селәнд Дүвкин Очрин өрк-бүлд төрҗ.                                                                                                                                  Иҗлин көвәд бәәсн Аһш гидг балһсна эргндк  теегәр кезәнәс авн хальмгуд нүүҗ йовсмн. Хонч – Нур гидг һазрин өөр угатя Дүвкә гидг хальмг  бәәҗ. Тегәд чигн энүнә нерәр Дүвкин - Нур гиҗ нерәдгдсмн.                                                                                          Дүвкә  ууһн көвүһән  Ноха гиҗ  нерәдҗ.  Юӊгад тиим нер өгснь – эннь талдан тууҗ гиҗ санҗанав.                                                                                                Эн көвүн өсхләрн Очра Номт гидг нер зүүсмн.                                                                       Эцкнь нойна җолач болад көдлсн учрар, Ноха эцкән дахад бәәҗ, нойна Данзн көвүтә үүрлнә. Данзниг дахад,  эртәс бичг-тамгла таньлдна, гертнь бәәсн олн дегтрмүд дуран өгч умшна. Көвүнә эн шунлтынь үзсн нойн хөөннь сурһулдь дассн цагтнь  бас  дөӊ болна.                                                                                                                                          Баһ Дөрвдә әәмгин школд эклц сурһуль дасад,  Әәдрхнә реальн училищд сурсмн.                                                                                                                                                            Гимназиин   дегтрин санд Р. Манжилеевин «Күн болн җирһл» гидг дегтрнь нанд харһв. Эн дегтр орс болн хальмг келәр 2009 җилд барас һарсн бәәж.                                                                                                                                                       Дегтрт «Очра Номтын мөр мөрдәд» гидг статьяд  хальмг келәр түрүн болҗ һарсн газетин тускар бичгдҗәнә.                                                                                                                                                   Хальмг келәр түрүн газет 1917 җилд Әәдрхнд «Өөрднр» гидг нерәдлһтә һарч. Эн газетиг  Очра Номт болн Боован Бадм  бүрдәҗ.                                                               Очра Номт – түрүн хальмг келәр бичсн  журналист гиҗ би санҗанав.                                                

Әәдрхнә государственн архивин көдләчнр Очра Номтын туск материалмуд ода чигн хадһлата.                                                                                                                                                              Тедн дунд «Обзор современного кочевья монгольских племён» болн «Иҗл һолын хальмгудын тууҗ» гидг статьяс  бәәнә.                                                                                                                            «Өөрднр» газетд Очра Номт тодрхаһар хальмгин тууҗин тускар, авъяс-бәрцин, эдл-ахун, заӊшалын болн литературин  төрмуд өргнәр хаһлҗ.                                                                    Үлгүрнь: Очра Номтын статьяһас 1861 җилд Әәдрхнә губерньд 41 нойн, 3113 зәәсӊ, 1452 хуврг, 115260 эгл хальмг  бәәҗ  гиҗ бидн медҗәнәвидн.

Цааранднь – Очра Номт  Пиитр балһсна университетд орҗ Дорд үзгин факультетд сурна.  Тер цагт деед сурһулин заведеньст сурһуль сурхар бәәх хальмг баһчудт дөӊ болҗ Хальмг правлян  стипендь өгдг бәәҗ.                             Хальмг правляна дөӊгнәр, Очра Номтын күслнь күцәв.                                               Ямаран шунмһа күн бәәҗ гиһәд би ода өврнәв!                                                            Эн Дорд үзгин факультетд сурчасн кемдән Очра Номт таӊһчдан чинртә гисн керг күцәсмн. Энүнә тууҗинь  иим.                                                                                                   Зуни амрлһндан бәәхләрн, Очра Номт  хальмг келәр фольклорн болн литературн материал цуглулна. 1908 җил хальмг улсин баатрльг дуулвр «Җаӊһриг» Ээлән Овлаһас соӊсад, нег бөлгинь фонографт бичнә.                                                                                                                                      Тер цагт фонограф гидг юм түрүн үзҗәсн  Тундутов селәнә улс яһҗ өврсн болх!                                                                                                                             Номтын фонографт бичсн  бөлгнь – җаӊһрчин  әмтин дурта бөлг бәәсмн. Эннь – «Орчлӊгин сәәхн Миӊгъян түрг хана түмн шар – цоохр  агта аду  көөсн  бөлг».                                                                                                                           Эн бөлгиг  Очра Номт 1908 җилин ноха сарин 25-д бичҗ.                                                              «Җаӊһрин» арвн бөлгиг Номт  орс үзхгүдәр бичәд,  олн номтнриг энүнлә таньлдулсмн.                                                                                                                       Эннь ик керг гиҗ би санҗанав. Юӊгад гихлә, тер цагт «Җаӊһрин» бөлгүд онц-онц залһдан  уга  олгддг бәәж.                                                                               Очра Номт, дәкәд болхла, Ээлән Овлан нер дуудулсмн. Эннь бас учрта. Хальмгуд дунд  омгта  җаӊһрчнр  бәәнә  гидг зәӊг тархасмн.                                                                                                   Очра Номт  түрүн  болҗ «Җаӊһриг» шинҗлсн болн олнд күргсн номт.                                    Түрүн хальмг номтын һар бичмриг  нертә «Җаӊһр» шинҗләч А. Кичиков СССР-ин номин Академин архивд олҗ авч.  Ода терүнә харнь КИГИ РАН-а библиотекд бәәнә.                                                                                                              Очра Номтын кесн ач - туснь ик. Би эврәннь көдлмштән эн күүнә җирһлиннь хойрхн эргциннь тускар бичҗәнәв.

1991 җилин  хөн сарин 15-ла  Хальмг Таӊһчин Деед Советин президиумин зәрлгәр Номто Очировин нернь  дәкнәс мөӊкрсмн.

Номт гүн ухата, цаһан седклтә, хальмг улсин иргчиннь тускар ухалад йовсн күүнә нернь мартгдх  зөв уга  гиҗ  тоолнав.