Аът-кижинин оннуу

                   МБОУ СОШ с. Элегест. Чеди- Хольского кожуун

                               ученик 4 класса Оюн Айым            

Мээн богун силерге таныштырар  проектим « Аът – кижинин оннуу».

 Кылыр чуулдер:

1. Аът малдын дугайында дыннадыг кылыры.
2. Аът дугайында клазымнын чураан чуруктарын, тывызыктарын, улегер домактарын силерге таныштырар бис.

Сорулгам:

1. Тыва чернин байлаа аът  - кижинин оннуу болур, ону силерге сонуургадыр мен.
2. Чылгы мал деп чул? Аът деп чул?    

                                    Чылгы мал.

      Тыва чон шаг- дуптен тура чылгы малды хойу – биле остуруп, кошкун амыдыралынга  ажыглап, ону барык – ла амдыралынын кол холгези кылдыр коруп чораан. Тыва кижи мунуп чораан аъдынга кончуг ынак, хумагалыг, хырнын аштатпас, човадып туретпес; эзер – чонаа, чуген – чуларыаътка таарышкан, оорга мойнун ойдуруп, халаадатпас.

    Тыва Республиканын Куруне сулдези ак-кок оннуг бетинде унуп орар хуннун херелдеринге уткуштур аъттыг шаап олурар тыва кижинин чуруун силбээн.  Аът кажан – даа тыва кижинин чарылбас шынчы эжи, ол кижи – биле сырый харылзаалыг чораан.

         Чылгы малдын назыны:

1. Чаа торуттунгенде – кулун
2. Бир харлыында – богба, чаваа
3. Ийи – уш харлыындан ынай мунар аът апаар.

Чылгы малдын он – чузуну:

1. Ак, кара, доруг, сарала, дорала, хурен,шилги дээш оон-даа ынай.

Чарыш аъдын шилиири.

   Аътты шилиирде эн баштай назы – харын тодарадыры- биле, дижин ажыдып коор. Маргылдаага хып дээн  чалы назынныг аъттар киржир. Маргылдаа хунунде аътты сугга эжиндирип , шошкудуп, чортуп оожуктурар. Кудуруун орээш, чирбээжин тааргаш, дугун дырап  аштап-арыглааш, холегеге баглап дыштандырар.

1. Чугурук аът.

Чарышка салыр аъттарны эзертевес, чавыдак мунар. Аът мунукчузу 10-12 харлыг бичии  оолдар болур.  Чугурук аъттын маннаары дурген.

2. Челер аът.

Челер аъттын маны оожум, чоруу чымчак, чиндинейндир чайгаан ышкаш болур. Ону арга – дуржулгалыг улгады берген кижи мунар.

3. Чыраа ( саяк ) аът.

Чыраа аъттын чоруу кижини опейлеп, чайгап турган ышкаш чымчак, чараш болур. Дериг-херексели, эзер- чугени каас – коя болур. Мунар кижилери  арга – дуржулгалыг улуг  кижилер  мунар.

Соолгу чылдарда  аът  чарыжынга маргылдаалар ковудээн Оон бир тодаргай чижээнге Чоон – Хемчик кожуунунун Бора - Булакка чыл буруде эрттирип турар аът чарыжын хамаарыштырып болур.  

        Бистин суурувуста чыгы малды остуруп турар кижилер чылдан чылче ковудеп турар. Оларга Ондар Генадий, Иргит Николай, Иргит Айдыс, Долаан Эдуарт, Монгуш Адар-оол дээш оскелерни хамаарыштырып болур. Оларнын аъттары база аът чарыжынга шанналдыг черлерни ап турар.

    2014 чылдын туннелдери – биле алырга чылгы малдын саны 40 мун ажып турар. Кончуг эм болур – хымысты база кылып турар.  Белеткээн хымыстарын  Кызылдын садыгларында садып эгелээн.

                                           Аът спорту

             Тыва Республиканын 100 чыл оюнунга аът чарыжы коску черни элээн. Анаа барык – ла 500 чыгыы ангы – ангы хемчээлдерге аът чарыжы болган. Бистин суурувустан Долаан  Эдиктин аъды -  аныяк аъттар аразындан 5 ки шанналче кирген. Иргит Сайдаштын аъды улуг аъттар аразындан 3 ку черни алган. Ынчангаш мен база аътты сонуургаар мен. Бодум честем Монгуш Адар-оолдун чылгы малын остуреринге дузалажып турар мен.