«СМС харылзаада тыва дылдыӊ ажыглалы»

Допчузу

Киирилде……………………………………………………………………………………….3

Бирги эге. СМС-медээлер –  харылзажырының чаа аргазы………………………………..6

1.1.СМС-медээлерниӊ тывылганы болгаш ооӊ дылыныӊ сайзырап келгени……………….6

1.2. СМС-медээлерниӊ нептерээни болгаш ооӊ хевирлери…………………………………..6

1.3.Тыва дылда СМС-медээлерниӊ тургузуу…………………………………………………..7

1.4. СМС-медээлерниӊ онзагай талалары……………………………………………………...9

Глава 2. СМС-медээлерниӊ элээди уругларныӊ дылынга чедирип турар салдары……...11

2.1. СМС-медээлерниӊ кызырылгаларыныӊ амгы литературлуг тыва дылга салдары……11

Түӊнел……………………………………………………………………………………………13

Ажыглаан литература………………………………………………………………………...15

Капсырылгалар

КИИРИЛДЕ

Ажылдың чугулазы. Кижи тɵрелгеттенниң ниитилелиниң хɵгжʏлдезиниң үезинде эң чугула черни харылзаа болгаш дыл ээлеп турар болгаш ээлеп турар. Ниитилелдиң бурунгаар хɵгжʏлдезинге эң чугула черни дыл ээлеп турар. Дылдың дузазы-биле кижилер бот-боттарының бодалдарын солчур, чугаалажыр болур.

Тыва дыл – тыва чоннуң тɵрээн дылы болур. Ол Россия Федерациязының 130 хире дылдарының бирээзи. А дылдың эң-не кол хʏлээлгези – коммуникативтиг азы (харылзажылга) хʏлээлгези болур. Харылзажылга турбаан болза, делегей бедидир хɵгжʏп шыдавас.

ХХI век – информастыг технологиялар веги. Харылзажылга эң-не дээди дээн чадазынга хɵгжүп чедип келген деп болур болгаш шак ындыг дүрген хɵгжүлде чоннуң сайзыралынга кɵскү салдарны чедирип турар. Бɵгүнгү хүнде медээлерниң үнер  дɵзү ИНТЕРНЕТ апарган. Ынчангаш кижилерниң амыдыралынга телефон, компьютер, планшет таварыштыр аңгы-аңгы четкилер-биле харылзажыр СМС-медээлер чок бодаттынмас апарган. Кижи бүрүзү бодунуң амыдыралын эптиг болдурары-биле долгандыр турар байдалды бодунга чагыртып алырын оралдажып чоруур. Дыл база шак-ла ындыг шимчээшкинни эртип турар. Шак ындыг шимчээшкиннерниң салдары-биле дылда чаа-чаа сɵстер (азы неологизмнер), дыка хɵй сɵстер кызырылгаларга таваржып хурааңгайлаашкыннар, ɵске дылдардан үлегерлеп алыышкыннар тыптып турар. Мобильный телефоннар бодунуң ээзинге ɵске улуска билдинмес сɵстер-биле медээни дамчыдып турар. Шак ындыг медээ солчулгазы баштай мобильный телефоннарга, ооң соонда электроннуг чагааларга ажыглаттынып турган. Амгы үеде мырыңай шак ындыг смс дылының сɵстери-биле чугаалажып турар апарган. СМС бижээн кижилерни бис автобуска, кудумчуга, кичээлге, чапсарга дээш оон-даа ɵске черлерге кɵрүп болур бис.

«SMS» (эсэмэс) деп сɵс ниити ажыглалдың апарган сɵс болуп турар. «SMS» дээрге англи хурааңгайлаашкын болуп турар. Ону «Short Message Service» кылдыр чарар. Ону тыва дылче очулдурарга, кыска медээлер дамчыдар арга дээр.  Тыва дылда ону англи дылда хурааңгайлаашкын ёзугаар ажыглап турар (эсэмэс).

Чүге ол арганы улуг-биче улус медээ дамчыдарынга ажыглаары хɵй болуп турарыл? Өɵреникчилерден смс-медээлерни элээн хɵй чылдагааннар-биле ажыглап турар:

1. Ук арга акша болгаш үени камнап алырынга эптиг болуп турар;
2. Медээ чоруткан адресатка ол-ла дораан чеде бээр;
3.  Шимээн үндүрбес ужурлуг черлерге тургаш, медээни дамчыдарының аргазы болуп турары-биле.

Ынчаарга мындыг түңнелге келгенивис ол: СМС – дээрге харылзажырының чаа хевири апарган. А ол бистиң чугаавыска кандыг салдар чедирип болурул? Эки чүүлге чедирер бе азы багай талаларның тыптыр үндезини болур бе?

Ажылдың сорулгазы. СМС-медээлерниң амгы тыва литературлуг дылда тыптып турар аргалары болгаш онзагайларын ɵɵренип кɵрүп тургаш, элээди уругларның чугаазынга салдарын тодарадыр.

Салдынган сорулганы чедип алыры-биле, дараазында даалгаларны мурнувуска салган турган бис:

1. Ук темага хамаарышкан медээлерни ɵɵренип, сайгарып база системажыдып кɵɵр;
2. СМС-медээлерниң тывылганын тодарадыр;
3. Тыва дылда эң-не нептереңгей СМС-терни тодарадыр;
4. Өске дылдар-биле дɵмей болгаш ылгалдыг талаларын тодарадыр;

Салдынган даалгалар дараазында аргаларның дузазы-биле шиитпирлеттинген:

1. СМС-медээлер ɵɵренип база сайгарып кɵɵрү;
2. Материалды чыыры;
3. Чыгдынган материалды ɵске дылдар-биле деңнеп кɵɵрү;
4. Тайылбырлап бижиири;
5. СМС-медээлерге хамаарышкан  анкетаны чорудары база ооң сайгарылгазы.

Ажылдыӊ гипотезазы.  Аӊгы-аӊгы интернет-четкилерге СМС-медээлер дузазы-биле харылзашканыныӊ түӊнелинде, амгы үеде интернет ажыглап турар чонга шын тургустунган домактар кол эвес апарган. Чүгле СМС-медээде кирген сөстерниӊ дузазы-биле дамчыттынган медээниӊ кол утказын билип алырын бодаар болу берген. А бир эвес дылдыӊ болуушкуннары СМС-медээлерниӊ салдары-биле дүрген болгаш шимченгир сайзыраар болза, амгы литературлуг дылдыӊ нормаларын хажыдар чорук эскертинмес болу берип болур. Шак ындыг байдалга келбези-биле СМС-медээлерниӊ дылын өөрениип көөр болза эки деп түӊнелге келген бис.

Ажылдың объектизи – тыва дылда СМС-медээлерниң дылы.

Ажылдың предмеди – тыва дылда СМС-медээлерниң дылында онзагайларның сайгарылгазы.

Ажылдың чаа чүүлү. СМС-медээлер айтырыы эртем ажылының темазы бооп амгы үеге чедир шинчилеттинмээн болгаш элээди уругларның чугаа культуразынга салдарын тодартпаан болганындан ажылдың чаа чүүлү тодараттынып кээр.

Ажылдың практиктиг ужур-дузазы. Ук ажыл амгы тыва литературлуг дылды ɵɵренип кɵɵрүнге болгаш кичээлдерге, факультативтерге база элективтиг курстарга ажыктыг болуп болур. Ажылдың түңнелдерин аныяк-ɵскенниң кандыг-бир сайтызынга киирип болур.

Бирги эге. СМС-медээлер –  харылзажырының чаа аргазы.

1.1.СМС-медээлерниӊ тывылганы болгаш ооӊ дылыныӊ сайзырап келгени.

    Англи дылда SMS деп хурааӊгайлаашкынны чазып номчуурун үстүнде киирилде кезээнде таныжып көрген бис. Ону тодаргайлаарга, кыска медээлер дамчыдарыныӊ аргазы дээн. Шак ындыг кыска медээ дамчыдар арганы бир дугаар 1992 чылда GSM деп европейжи четкиниӊ каналдарыныӊ сигналдарын таварыштыр чоруткан турган. Ону Vodafone Нейл Пэпуорс (Neil Papworth) инженери чоргускан.  Бодунуӊ телефонундан  кады ажылдап турар өөрүнге Рождество таварыштыр байыр чедирген кыска смсти бижээн. (Merru Christmas - 92). Шак ынчаар миллион-миллион кижилерниӊ харылзажырыныӊ эӊ нептереӊгей аргазы тыптып келген. СМС ол дораан сайзырай бербээн, а чүгле 2000 чылда соттуг харылзаа черлери СМС чорудар арганы кожуп эгелээн. Оон бээр аныяк-өскен бодунуӊ бодалдарын илередир тускай болгаш эптиг аргалыг апарган.

1.2. СМС-медээлерниӊ нептерээни болгаш ооӊ хевирлери.

SMS – медээлер кыска үе дургузунда амыдыралдыӊ база бир кол кезээ болуп нептерей берген. Амгы үеде школа кирбээн уруглар безин СМСти чортуп билир апарган. СМСтиӊ дузазы-биле чүгле бижимел медээлер эвес, чуруктар, ырылар (аялгалар) дээш оон-даа өске чүүлдерни (ооӊ-биле кады агаар бойдус өскерлиишкиннерин, янзы –бүрү чарлалдар дээш) телефон болгаш электроннуг почта таварыштыр хүлээп ап турар бис. Ынчангаш СМСтиӊ эӊ-не кол хүлээлгези – коммуникативтиг хүлээлге болуп артар.   

   Бистиӊ школавыста СМСтиӊ ажыглалы кайы хирел деп айтырыгга харыылаары-биле элээн каш айтырыгларлыг анкеталарны 9-11 класстарныӊ өөреникчилеринге чоруткан бис.  (Капсырылга 1) Анкета чорутканыныӊ түӊнелдери:

1. Өөреникчилерниӊ 100%-зу СМСти ажыглап харылзажып турар;

2. «СМСти чүге ажыглап турар силер?» деп айтырыгга өөреникчилерниӊ хөй кезии эптиг болурга деп харыылап турар.

    СМСтерниӊ хевирлерин тодарадыры берге эвес. Чүге дизе, колдуунда кижи бүрүзү аӊгы-аӊгы хевирлерниӊ СМСтерин ап номчуп турар. СМСтерниӊ хевирлери дыка хөй: байыр чедириишкини, буруу минниишкини, дилег, шүлүк, йөрээл, диалог, интервью, анекдот, оюн дээш оон-даа өске.

  Дараазында анкетаныӊ дузазы-биле СМС-медээлерниӊ ажыглалыныӊ эӊ-не нептереӊгей хевирлери тодараттынган.  СМСтиӊ аӊгы-аӊгы хевирлерин ажыглаарынга өөреникчилерниӊ анкетага харыыларыныӊ түӊнелдери: Капсырылга 2

- Найырал харылзаалыг-40%

- Байыр чедириишкини -20%

- Дилег – 15%

- Буруу миниишкини-10%

- Оюн-10%

- Анекдот -5%

1.3.Тыва дылда СМС-медээлерниӊ тургузуу.

Тыва дылда СМС-медээлерниӊ тургузуун сайгарып тура, оларныӊ үш аӊгы арга-биле тыптып, тургустунуп турарын эскерип көрген бис.

1. Хурааӊгайлаашкыннар. Хурааӊгайлаашкыннар колдуу сөстү кызырганындан тыптып турар.

 - Сөстүӊ эге слогтарындан азы үжүктеринден тургустунган хурааӊгайлаашкыннар бар. Чижээ:

Комп – компьютер

Распис – расписание

Телик – телевизор

Шк – школа

Ки – кижи

Пр! – «Привет!» азы «Экии!»

Стр – «Страница» азы «Арын» (Интернет четкиде адрес)

К/х – кайы-хире

Оларныӊ аразында үлегерлеп алыышкыннар азы орус дылдыӊ сөстери база ажыглаттынып турары илдеӊ болгаш көскү.

2. Редукция аргазын ажыглап тургаш, сөстү эӊ-не кыска фонетиктиг вариантызынга эккээри.

Мн – мен

Сн – сен

Бс - бис

Тлфн – телефон

Кндг – кандыг

Трар – турар

Чглжыр – чугаалажыр

Көргзүп – көргүзүп

Длгвс - долгавас

Оон ыӊай эмоция илередир кижиниӊ арны хевирлиг смайликтер дээр дүрзүжүгештер таварыштыр  база медээлерни СМС хевирлиг дамчыдып турар бис. Смайликтер ийи аӊгы хевирлиг болур:

 1) Сөзүглел хевирлиглери бар. Оларны бижик демдектериниӊ дузазы-биле тургузуп турар бис. Чижээ:

:) – Өөрүп тур мен

:Р – Дылын ужулганын көргүскен арын

:-0  - Кайгай бердим

: (  - Муӊгарап тур мен

2)  Графиктиг хевирлер бар. Оларны бичии чуруктар хевирлиг чортур бис. Чижээ:

☹ - Муӊгарап тур мен

☺ - Өөрүп тур мен

   Англи СМС-кызырылгаларда 500 хире эӊ-не хөй ажыглаттынып турар хурааӊгайлаашкыннар кирген словарь бар. Ооӊ биче кезиин дараазында киирген бис. Капсырылга 3 Орус дылда ындыг СМС-кызырылгаларны аӊгылаан словарь чок. 

А бистиӊ школада өөреникчилер СМС-медээлерниӊ сөзүглелиниӊ тургустунарыныӊ кандыг аргаларын ажыглап турарыл деп айтырыгга харыыны тывары-биле база анкетаны чоруткан бис. Чоруттунган анкетаныӊ түӊнелдери-биле алырга, бистиӊ школада өөреникчилер колдуу редукция аргазыныӊ дузазы-биле болгаш смайликтер дузазы-биле СМС бижип турар. Капсырылга 4

Өөреникчилерден чыгдынган 50 хире СМС-медээлерни сайгаргаш, СМС дылдыӊ бичии словарьжыгажын кылырын оралдашкан бис. Капсырылга 5           

1.4. СМС-медээлерниӊ дылыныӊ амгы тыва литературлуг дылдан ылгалдыг талалары.

СМС дылыныӊ амгы тыва литературлуг дылдан ылгалдыг талалары:

1. Шын бижилге дүрүмнерин хажыдып бижип турары.

Шын бижилге дүрүмнериниӊ дылдыӊ бир кезээ фонеткиа-биле харылзаазыны хажыдып турары көскү черни ээлеп турар. Аӊаа СМСтиӊ тургустунарыныӊ редукция аргазы хамаарыштырып болур. Чижээ:

            СМС дылда                                           Литературлуг дылда

           - К\х өөрнп тр сн?                           -     Кайы-хире өөренип тур сен?

            - Олаединь                                       - Ол-ла чүве диин

2.  Бижик демдектерин салбайн баар азы көвүдедир салыр таварылгалар кайы көвей болуп турар. Чижээ:

 - Экии Вл кайы-хре өөрнп тр сн случайно сээӊ страницаӊ көрүп калдым.

 - Экии, Владлена! Кайы-хире өөренип тур сен? Душ бооп, сээӊ интернетте сээӊ арныӊ көрүп кагдым.

 - ПР!!!!!!!!!!!!!!

 - Привет!

Бо чижектерден алгаш көөрге, чүгле бижик демдектерин кааптар эвес, а орус дылдыӊ сөстерин тыва дылда очулдурттуна бээр вариантылары турда-ла анаа СМС – бижик аразында ажыглап турары көскү.

3. Дараазында ылгалдыг талазы – эмоция илередир смайликтерни, чуруктарны ажыглап тургаш. анаа чугаа хевирин киирип ажыглаары.

 - Торт – төрүттүнген хүнүӊ-биле

 - Чечек – Байыр чедирип тур мен.

Ийиги эге. СМС-медээлерниӊ элээди уругларныӊ дылынга чедирип турар салдары

2.1. СМС-медээлерниӊ кызырылгаларыныӊ амгы литературлуг тыва дылга салдары

Англияда СМС-медээлерниӊ кызырылгаларыныӊ словарьлары үнүп эгелээн болза, а бисте амдыызында ындыг айтырыг бөгүнгү хүнге чедир көдүрттүнмээн. Амгы үеде телефоннарда-даа, электроннуг почталарда-даа азы интернет-четкилерде школачы болгаш студент назынныг кижилерниӊ чагаалажып турары билдингир. Чамдык тыва интернет –бөлүктерде бот-боттарыныӊ частырыгларын сагындыржып турза-даа, ону эдип алган хире таварылгалар эскертинмейн турар.

Бир эвес англи дылда чугаалажып турар чоннуӊ саны миллионнар-биле санаттынып турар болза, ук дылды камгалап-кадагалап алырыныӊ аргалары бар боор. А тыва дылга хамаарыштыр СМС – чагаалажыышкында орус дыл-биле холуп, азы хөй санныг дылдыӊ аӊгы-аӊгы болуушкуннарын, нормаларын хажыдып турар байдалдар тургузар болзувусса, бистиӊ дылывыста каш-ла санныг тыва чон чугаалажып турар болганда, дылывыстыӊ бокталып каары чугаажок.

СМС-чагаалажылга таварыштыр чагаалажып бодунуӊ бодалдарын делгеӊгей илередип турар-даа болза, шак ол делгереӊгей бодалдарны частырыг чок бижик кырынга илередир апаар таварылга туруп келир болгай. Чижээ: тыва дылда чогаадыг бижиири, кандыг-бир билдириишкин киирери, тайылбыр бижиири дээш оон-даа өске.

СМС – медээлер таварыштыр харлызажыры амгы тыва литературлуг дылга эки эвес салдарны чедирип турар деп түӊнеп болур.

СМС – медээлерниӊ тыва дылга чедирип турар салдарын өөреникчилерниӊ хайгаарап база боттарыныӊ ажыглалында миннип турар бе деп айтырыгга хамаарыштыр база анкетаны чоруткан бис. Капсырылга 6.

Ооӊ түӊнелдери-биле алырга, өөреникчилер боттарыныӊ частырыын билип турза-даа, үе болгаш ашка камнаары-биле хурааӊгайлаашкыннарны ажыглап, домактар аразында бижик демдектерин салбайн СМС-чагааны бижип турарлар.

Түӊнел

Ынчаарга, СМС-медээлерниӊ тускайлаӊ дылын алгаш көөрге, ол амгы үеде харылзажырыныӊ кол кезээ апарган. Харылзажылганыӊ кол кезээ болбушаан ол дылдыӊ янзы-бүрү болуушкуннарынга улуг салдарны чедирип турар. Ындыг болганындан ооӊ ажыглаттынып турар хевирлери-даа хөй болгаш чугаа культуразынга рольду ойнаар ужурлуг деп түӊнелге келген бис. Чугаа культуразында ролюнга даянып СМС-медээлерде кирип турар дылдыӊ янзы-бүрү хажыттынып турар нормаларын эдип алыр дээш бичии-даа болза оралдажыышкынны, хөделиишкинни кылыр ужурлуг бис.

Дыл талазы-биле СМС-медээлерни сайгарганывыс түӊнелинде, дараазында частырыгларны эдип алырын кызар ужурлуг бис:

лексиктиг:

- хурааӊгайлаашкыннар;

- редукция;

шын бижилге талазы-биле:

- шын бижилге дүрүмнериниӊ хажыдыышкыннары

синтаксистиг:

- домактарныӊ кызыгаарын бижик демдектери-биле демдеглээри

грамматиктиг:

- чамдык кожумактарны шын бижиири болгаш домакта сөстерниӊ туружун сагыыры.

СМС-чагаалажылга таварыштыр чагаалажып бодунуӊ бодалдарын делгеӊгей илередип турар-даа болза, шак ол делгереӊгей бодалдарны частырыг чок бижик кырынга илередир апаар таварылга туруп келир болгай. Чижээ: тыва дылда чогаадыг бижиири, кандыг-бир билдириишкин киирери, тайылбыр бижиири дээш оон-даа өске.

СМС – медээлер таварыштыр харлызажыры амгы тыва литературлуг дылга эки эвес салдарны чедирип турар деп түӊнеп болур.

СМС – медээлерниӊ тыва дылга чедирип турар салдарын өөреникчилерниӊ хайгаарап база боттарыныӊ ажыглалында миннип турар бе деп айтырыгга хамаарыштыр база анкетаны чоруткан бис. Капсырылга 6. 

Ооӊ түӊнелдери-биле алырга, өөреникчилер боттарыныӊ частырыын билип турза-даа, үе болгаш ашка камнаары-биле хурааӊгайлаашкыннарны ажыглап, домактар аразында бижик демдектерин салбайн СМС-чагааны бижип турарлар.

Шак мындыг түӊнелдерге келгеш, черле дылывысты шын ажыглап, тыва дыл кырынга бодалдарывысты делгереӊгей, чараш кылдыр илередип эгелээ болзувусса эки деп түӊнелге келген бис.

Мындыг байдалдан уштунарыныӊ элээн каш аргаларын тодарадырын оралдашкан бис:

- Долгандыр турар шупту улуска билдингир кылдыр чагаалажыры чугула;

- Дыл эртемденнери болгаш дыл башкыларыныӊ дузазы-биле СМС – чагаалажылганыӊ дүрүмнерин чогаадып тургузар база интернет четкиде тыва дылдыг бөлүктерже киир парлаар болза эки;

- Элээди уруглар азы өөреникчилерге чүгле смс таварыштыр эвес, а дириг харылзажылганы ажыглаарын чагыыр.

   Ук ажылды дыл шинчилеп турар башкылар, өореникчилер база дылдыӊ өскерлиишкиннерин анаа-даа сонуургаар кижилер ажыглап болур.

Ажылывыс мооӊ-биле кызыгаарлаттынмас болгаш дараазында кылганывыс словарьжыгаштыӊ сөстери немежир бе дээш хайгаараар. База ук ажылдыӊ түӊнелдерин болгаш кылдынган словарьны тыва интернет-бөлүктерге парлап үндүрер сорулгалыг бис.

Ажыглаан литература

1.  Сидорова М.Ю. « Засоряют ли СМС –сообщения русский язык?,  или «На зеркало  неча пенять…». МГУ им.М.В. Ломоносова.

2. Социалдыг интернет-четки vk.ru

3. Чажыт информантыларныӊ СМС материалдары.

Кичээнгейлиг дыӊнааныӊар дээш четтирдим!

Капсырылга 1

Капсырылга 2

СМСтиӊ ажыглаттынып турар хевирлери

Капсырылга 6

Дылдыӊ нормаларын хажыдып турар частырыглар СМС дылында бар бе?