"Чанчылывыс утпаал, сагаазын дег камнаалл"

Муниципальное бюджетное образовательное учреждение

открытая (сменная) общеобразовательное школа

г. Шагонар

«Чанчылывыс утпаал, сагаазын дег камнаал»

Чолукшуур езулал

Езулалды бир чамдык кижилер шуут кылбастаан.

Езулалды бир чамдык кижилер шуут уткулаан.

Езулалды бир чамдык кижилер чылдын-на сагып чоруурлар.

Езулал дээрге тыва огбелернин база бир сагып чораан чуруму-дур.

Ажылды белеткээн: Сарыгбай Чингис Саянович

12 «В» кл.

Удуртукчу башкызы: Шагдыр-оол А.А.

Шагонар 2015 г.

Кыска бопчуру:

1.    Киирилде кезээ

2.    Кол кезээ

3.    Кижи

4.    Аъш-чем аймаа-биле холбашкан езулалдар

5.    Чолукшур езулал

6.    Амырлажыр езулал

7.    Туннелде кезээ

Киирилде кезээ

Кат-чимис чыыр, ан-мен аннаар, мал-маган азыраар, тараа тарыыр амыдыралды чораан бурун тываларда янзы-буру езулалдар тургулаан. Оларнын чамдыызы уттундурган. Оларнын бир чамдыызы чамдык черлерде ам-даа бар. Оларнын кончуг ховар чангы демиселинин дошкун чылдарында безин чоннун ыдыктыг чанчылдары бооп арткан.

Езулалды бир чамдык кижилер шуут кылбастаан.

Езулалды бир чамдык кижилер шуут уткулаан.

Езулалды бир чамдык кижилер чылдын-на сагып чоруурлар.

Езулал дээрге тыва огбелернин база бир сагып чораан чуруму-дур.

Тыва чоннун бурунгу езулалдары каран чудулгеден укталган болгаш шала чоорту янзы-буру хевирлерлиг болу берген. Тыва чон бурунгу огбелернин ыдыктыг езулалдарын салгалдар дамчыштыр сагып келген. Тывага сарыг шажын болгаш орус шажын кирип келгенинин соонда база Октябрь хувискаалынын соонда, бир янзы езулалдарын бар апарган болгаш тыва чоннун бурунгу езулалдарын дорамчылай берген.

Ыдыктыг езулалдарны чус-чус чылдарнын дургузунда сагып чораан болгаш поликтиктиг шаажылалдын кадыг-берге чылдарында бир салгалдан оске салгалче буду дамчыдып келген. Допчулап чугаалаарга, ыдыктыг езулалдарнын кучулуг дайзыннары коммунистер турганнар. Тывага тергиидеп турган революстуг намнын суртаалы кандыг-даа хоойлудан база кандыг-даа бурунгу езулалдан артык куштуг апарган, ынчангаш эрги шагнын бурунгу езулалын козулдур кылган кижи «арат чоннун каргыштыг дайзыннарынга» киир санаттырар уе турган.

Кол соруу - тыва чоннун ыдыктыг езулалдарынга хамаарышкан хензиг коргузуглер.

Ёзулал – чанчылдын бир хевири. Чанчылчаан чуулду херек кырында кылып кууседир сагылга. Ёзулалдар янзы-буру болгулаар. Чижээ, Шагаада ог-буле байырынга сагыыр ёзулалдар болгаш аалче киреринин ёзулалы, менди ёзулалы дээш оон-даа оске.

Чанчыл – чоннун чус-чус чылдарда амыдыралчы дуржулгазындан щилиттинген, кижилернин угаан-медерелинге быжыгып доктаай Берген, салгалдан салгал дамчып сагыттынып чоруур мораль-этиктиг нормалар, бижиттинмээн хоойлу-дурум, ниитилел ужур-уткалыг сагылгалар болур. Чанчыл дээрге чоннун бурунгу культуразынын чарылбас кезии.

Чанчыл дээрге кижи-дир. Чанчыл болза кижи амытаннын эки чанын база багай чанын илередип турар мозу хоойлузу болур. Чанчылдын назыны кончуг узун болгаш быжыг. Чер кырынга кандыг-бир чон кажан тывылган болдур, ол уеден эгелеп ол чоннун оске чоннардан ылгалыр онзагай чанчылы тыптып эгелээн.

Чанчыл болза ужук-ижик тыптырынын ырак мурнунда тывылган. Чанчыл болза чус-чус чылдарын ажып эрткен болгаш кандыг-бир чоннун бодуннунуре-салгалынгаарттырыппкааныдыктыгчагыыболур. Тыва чоннун чанчылдары болза кижи торелгетеннин эрте-бурунгу культуразынга шуут хаамаржыр болгаш унелиг эртине болур. Тыва чоннун эрте-бурун шагдан бээр тыптып келген чанчылы шала чоорту сайзырап келген. Тыва кижилер боттарынын ажы-толун чугле он уш харга чедир кижизидер чораан. Он уш хаарлыг оол-даа, кыс-даа чуну кылып болбазын албан билгент болур болгаш бугу назынында бодунун адын ханга былгаштырбас, довуракка боравас база торел аймаанын тоогузунге мозулуг кижи болурун дээди хоойлу кылдыр бодаар. Огбелернин ыдыктыг чанчылын хаажыткан оолдар болгаш кыстар бугу назынында ат-сывын бужаратканы ол болур. Тыва кижи хамыктын мурнунга, адын ажы-толунун мурнуга, ха-дунмазынын мурнунга болгаш торел аймаанын мурнунга ары-чаагай кылдыр арттырарын ыдыктыг хулээлге кылдыр коор.

Тыва чоннун ыдыктыг чанчылдары чоорту сайзырап келген.

Кижи

Чаш уруг иезинден торуттунуп келирге, ол кижи болур, ынчангаш торел-аймак ызыгуурлуг тывалар мынча дижир:

Кжи болуру чажындан эгелээр.

Аът болуру кулундан эгелээр.

Шаандагы тывалар чаш уругну бирден он уш харга чедир ада-огбелернин сагып чорааны чанчылдарны билир кылдыр доруктурар чораан. Чаш тол-даа, чаш шет-даа, чаш кулун-даа бир домей салым-чолдуг. Чаш толду бичиизинден эгелеп эки чанга доруктуруп остурерге, ол бугу назынында мозулуг кижи болур. Он уш харга чедир оолдар болгаш кыстар ада-иелернин аайындан эртпес болурлар. Бир эвес он уш харга чедир бичии оолак мегелеп чанчыккан болза, ол алдан бир харлыг ашак апаргаш безин мегечи бооп артарр дижир. Бир эвес чаш шетти ыргайтыр тыртып каар болза, ол улгадып келгеш безин ыргак дыт болур дижир. Бир эвес чаш кулунну хояр кылдыр чанчыктырып каар болза, ол кулун аът апаргаш безин тоштен хоярр дижир.

Ажы-толун эки чанчылдыг кылдыр доруктурары дээрге тыва чоннун дээди эртеми бооп чус-чус чылдар дамчып келген. Тывалар ажы-толун оорлавас кылдыр, мегелевес кылдыр, арагалавас кылдыр эрте чаштан доруктуруп чорааннар.

Эки кижээ

Эш ковей.

Эки аътка

Ээ ковей.

Улегер сос.

Аъш-чем аймаа-биле холбашкан езулалдар

Чай шагда кандыг-бир ог чайлаг чуртка кожуп келген болза, саган судун часка-биле азы тос-карак-биле дорт чукче чалбырып чажар. Судун чажарынын кол утказы болза оран ээлеринден, Танды ээлеринден, хемнер ээлеринден , суглар ээлеринден аас-кежикти дилеп турары болур, улуг оорушкуну хайырлаарын кущеп турары болур.Сут чажып дээрге тыва кижинин оран чуртунга чалбарааны болур.

Иртти догерип, эъдин улуг пашка дулген соонда, бир дугаарында оттува узе кеске эътти киир кааптар, огнун ээренинин мурнунга тавакка салган бир мочуну база салып каар. Чуве олургеш, мочу эъди салбаан болза, ол огнун ээрени киленнээр болгаш аарыг-ажык болур дижир.

Бир аалчы кижи хапка эъттиг келген болза, хамыкты мурнай бир кескиндини узе кескеш отче каар, азы оске-даа чемнер эккелген болза, ол-ла чемнерден бичиини отче кары албан турган, оон соонда ол-ла огнун улуг ээренинин мурнунга база бичи чемни делгеп салыр. Одун болгаш ээренин баштай чемгерип алгаш, оон соонда огде олурган кижилерге келген чемнерни таарыштыр улээр чанчылдыг чораан.

Чолукшуур езулал

Чолукшуур езулал болза кончуг ховар болур. Биче назылыг кижи мурнай чолукшуур чурумнуг. Шаандагы тывалар чолукшуурнун тус-тус уелерин кончуг барымдаалап чораанар.

Бир чыл болгаш, бир чолукшуур езулал бар. Ол болза эрги чылды удеп, чаа чылды Шагаа хуннеринде чолукшууру болур. Биче назылыг кижи боттарындан улуг назылыг авалары-биле, ачалары-биле, торелдери-биле болгаш торел аймактын эн улуг назылыг кижи-биле Шагааны уткуштур чылда бир катап чолукшуур.

Чолукшууру дээрге ийи кижи уткуштур адыштарын ору алзы чада сунчуру болур. Биче назынныг кижи улуг назынныг кижинин адыштарын ору корундур азы хунче корундур сунган холдарынын шенектеринин адаандан салгара хейдиктиргензиг карыштыр сунуп чолукшуур. Ийи кижинин холдарын карыштырып чолукшуур езулалынын ужур-утказы болза холда туткан оък-бижек чок, каргыштыг кара сеткил чок болгаш ханы найыралдыг дээнин коргузер турар.

Ийи кижи чолукшаан соонда, биче кижи улуг кижини ямбылыг олудунче чалаар. Оон соонда чанчыл болган айтырыглар эгелээр, харыыларны улуг назылыг кижи чазык-чаагай харыылагылаар.

Тыныш кижилер Шагаа хунуде ужурашпаан болза, ол-ла чылдын кандыг-даа уезинде бир-ле дугаар ужуражып келгеш, ийи боду бир катап чолукшуур. Биче назынныг кижи, азы карачал кижи эрге-дужаалдыг кижиден улуг холдарын демгилернин шенектеринин адаандан саргарылдыр хейдиктирген ышкаш карыштыр сунуп бараалгаар. Оон соонда айтырыглар болгаш харыылар болгулаар.

Айнын чаазында ат-сывы алдаржаан кижилери-биле, алдар-хундузу улуг кижилери-биле кадак тудуп чолукшуур узулалы турган. Дидим анчы хундулуг дужумеди-биле кадак тудуп чолукшааш, шаалдазынга кара киш кежин тудуп чолукшуур. Кым-биле чолукшуурун биче назынныг кижи боду шилип алыр. Оон утказы болза улуг назынныг кижинин назынын узадырын дилеп турары ол. Бурун шагда болза 81 харлыг турган кижизи мочуурге, соо багай болур дижир. Ынчангаш биче назынныг торелдери ол 81 харлыында бергедей берген кырганы-биле кадак тудуп чолукшуур, чараш чанын коргузер, найыралдыын коргузер. Оон соонда айтырыглар болгаш харыылар болгулаар. Кырган назылыг хундулуг кижизинге аныяк назылыг кижи баштай он талакы чаагын, оон соонда солагай талакы чаагын чыттадып алыр. Чыттаар чорук тыва кижилерде ынакшылдын арыг-чаагайын илередип турар. дижир.

Амырлажыр езулал

Амырлажыр езулал бир хонгаш-ла, албан болур. Кожа-хелбээ чурттап турар кижилер эртенин-не ужуражып келгеш, албан амырлажыр. Деннеп корунер. Чолукшуур езулал бир чылда бир катап болур, бир айда бир катап болур, ынчаарга амырлажыр езулал бир хонгаш-ла болур. Шаанда тывалар холл тудушпас, чугле амырлажып мендилежир турган. Чижээ:

- Амыр тур силер бе, ынар – деп, биче назылыг кижи айтырар.

- Амыр тур бис. Силер амыр тур силер бе, ынар?- деп, улуг назылыг кижи улаштырып харыылаар, айтырыр.

Оон улаштыр айтырыглар болгаш харыылар болгулаар.

Моолдап «Сайн байна?», орустап «Здравствуйте!» дээн состерден тывалап «Эки бе?» деп термин 1930 чылдын соолунде Тывага кончуг нептерээн.

Туннел. «Амыр-ла бе, ынар» дээри чингине тыва мендилээшкин.

Туннел кезээ

Тыва чоннун чаагай чанчылдары болгаш ёзулалдары-оларнын национал культуразынын чарылбас кезээ болур. Тыва чоннун бо соолгу чылдарда уттундуруп бар чыткан чараш чаагай чанчылдарын база ёзулалдарын катап тургузуп  оларны аныяк оскенни кижизидер чорукка ажыглап нептередири - хуннун чугула айтырыгларынын бирээзи бооп турар.

Чанчылдар болгаш ёзулалдар - ол дээрге улустун тоогу болгаш культура  талазы - биле унелиг чуулу- дур, салгалдан салгалче, улуглардан бичиилерже ол дамчып келген. Тыва улус «кижи болуру чажындан, аът болуру кулунун дан» дээр болгай. Кижизидилгеге чоннун чаагай чанчылдарын амгы уенин байдалы-биле дууштур ажыглап оорениири канчаар - даа аажок чугула дээштиг чепсектин бирээзи.

Тыва ёзу - чанчылдарны кижизидилгенин янзы - буру хевирлеринге ажыглап болур: куш - ажыл кижизидилгезинге, бойдуска ынак болгаш анаа   хумагалыг болурунга, эстетиктиг, этиктиг кижизидилге дээш оон-даа оске хевирлеринге.

Этиктиг кижизидилгеге хамаарышкан ёзу - чанчылдарны доктаап корээлинер: улугларны хундулээр, бичиилерни карактаар; кээргээчел,биче сеткилдиг, дузааргак, дириг амытаннарга ынак, оларга хумагалыг багай аажы чан чок…- бо чанчылдарны кижизидеринге ажыглап болур дыка хой чаагай чанчылдар бар.Тайбын сеткилди илереткен чанчылдарны тоолдарда, чижээ, мынчаар коргускен: эр кижинин эдилели  бижекке бурунгу улустун хамаарылгазы ыдыктыг, тоолда ону адаары безин онзагай - «кажан – даа дириг чувеже углап корбээн сарыг сыптыг кестик»;тоолда маадырлар ог-же кирерде,тайбын сеткил - биле келгенин илередип, бижээн курундан уш-тупаазып алыр чанчылдыг….

Бурунгу ужурларда чангыс иенин эмиинин судун ишкен кижилер алышкылар апаар азы чангыс савадан чем ишкен кижилер алышкы апаар турган. Хундулээчел, экииргек, торелзирек сагыш- сеткил синген эки чанчылдарга 

удур - дедир аалдажыыры , хап дуптээри, данза сунчуру,белек бержири дээн

чижектиг чанчылдар хамааржыр. Бурунгу кижилернин бойдуска хамаарылгазы , анаа хумагалыы , оон кежиин ойлеп алыры, бодун бойдус – биле ден эргелиг кылдыр, эш- ёзузу-биле коорун дараазында сагылга - хоруг лардан ап корээли : «ол ыяш кеспес», «ыяш кезерде тараа чажар», «чаш

толдуг ан атпас»…    Ынчангаш аас чогаалында илереттинген чоннун чаагай чанчылдарын уруглар кижизидилгезинге, ооредилгезинге ажыглаары - хуннун чугула айтырыы.

Ажыглаан номнары:

1.    Монгуш Кенин-Лопсан «Тыва чанчыл», Кызыл «Новости Тувы» 2000.