“Каюм Насыйри – күренекле мәгърифәтче”.

XIII межрегиональное юношеское научно- исследовательское чтение имени Каюма Насыйри

                                          Фәнни –эзләнү эше

Эшнең темасы: “Каюм Насыйри – күренекле мәгърифәтче”.

Эшне башкарды:

Гатауллина Алия 10 класс

МБОУ «РУССКО-ТАТАРСКАЯ СРЕДНЯЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ

ШКОЛА №  129»

ПРИВОЛЖСКОГО РАЙОНА г. КАЗАНИ

Фәнни җитәкче: Насыбуллина Гөлшат Камил кызы

                                                учитель татарского языка и литературы

 МБОУ «РУССКО-ТАТАРСКАЯ СРЕДНЯЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ

ШКОЛА №  129»

ПРИВОЛЖСКОГО РАЙОНА г. Казани

                                        Казань  2015

Эчтәлек

I. Кереш.

II.Төп өлеш.

1. Татар мәгърифәтчелегенең күренекле вәкиле.

2. Хезмәткә багышланган гомер.

3. Олуг мөгаллим.

III.Йомгаклау.

IV.Кулланылган әдәбият.

Кереш.

      Безнең фәнни эшнең темасы “Каюм Насыйри – күренекле мәгърифәтче”.

      XIX йөздә татар халкының үзаңында, иҗтимагый- тарихи күзаллавында билгеле бер үзгәрешләр туа.Үткән тарих белән кызыксыну, мөстәкыйль фикерләүне һәм эш-гамәлне яклау, башка халыкларның рухи мирасына игътибар көчәю-шуның ачык билгесе. Бу чор татар иҗтимагый һәм рухи фикер хәрәкәтенең башында Хөсәен Фәезханов, Шиһабеддин  Мәрҗани,  Габденнасыйр Курсави кебек мәшһүр затлар арасында галим, педагог, язучы, мәгърифәтче һәм башка исем- дәрәҗәләргә ия булган К. Насыйри хезмәтләре дә игътибарга лаеклы.

К. Насыйриның кыю фикерләре, әдәби, фәнни хезмәтләре үз чорында җитәрлек бәяләнмәгән. Әмма алар халыкның киләчәгенә нык ышанган патриот әдипне мәгърифәт эшеннән туктата алмаганнар. Ул әдәби, фәнни, педагогик хезмәтләрендә Россиягә, рус халкына мәхәббәтен, аның киләчәгенә зур өметләр баглавын күрсәтә. Башында К. Насыйри торган һәм татарлар арасында мәгърифәтчелек хәрәкәте дип исемләнергә хаклы булган хәрәкәт, халык мәнфәгатьләре белән нык бәйләнеп, үзенә үрнәкне рус мәгърифәтчеләреннән ала. Бөтен гомерен безнең халкыбызны агартып, аңа культура хезмәте, әдәби хезмәт күрсәтүгә багышлаган өлкән агабыз – бөек рус халкы ярдәмендә татар халкының да бәхетле тормышка ирешүенә чын күңелдән ышанган, татар балаларын, беренче буларак, русча укыту эшенә җиң сызганып керешеп, кагылу- сүгелүләргә, эзәрлекләүләргә карамастан, армый – талмый эшләгән К. Насыйринең хезмәтләре зур игътибар белән өйрәнелә, хөрмәт белән искә алына. Аның Ватанга мәхәббәт, халыклар арасындагы дуслык турында әйтелгән гади сүзләре бүген, тагын да тирәнрәк мәгънә алып, яңача яңгырый.  

     Мин бу фәнни эшемне халкыбызның күп гасырлык тарихи – мәдәни мирасын кайтару өлкәсендә гаять акыллы эшләгән киң колачлы талантлы галим, язучы, тәрҗемәче, мәгърифәтче К. Насыйри иҗатына багышлыйм.

     Эшебезнең максаты – олуг шәхес Каюм Насыйриның мәгърифәт өлкәсендәге эшчәнлеген өйрәнү. Әлеге максатка ирешү өчен түбәндәге бурычлар куелды:

• галимнең педагогик эшчәнлеген өйрәнү;
• тел, тарих, фольклор өлкәсендәге хезмәтләрен барлау һәм тикшерү;
• язучының әдәби иҗатын өйрәнү.

Төп өлеш.

1. Татар мәгърифәтчелегенең күренекле вәкиле.

       Күренекле галим, укытучы-педагог һәм әдип К. Насыйри татар мәгърифәтчелек хәрәкәте һәм әдәбияты үсешендә зур роль уйнаган. Аның күптармаклы һәм нәтиҗәле эшчәнлеге халыкка хезмәт итү, милләтнең аң-белемен күтәрү, киң күпчелеккә аңлаешлы татар әдәби телен гамәлгә ашыру теләге, демократик караш һәм халыкчанлык рухы белән сугарылган. Ул татар халкын үз традицион мәдәнияте нигезендә, гыйлем бабындагы түбәнчелектән заман югарылыгына күтәрү юнәлешендә конкрет практик эш алып бара. Бу – олылык билгесе.  77 яшендә вафат булган  бу игелекле зат ярты гасырдан артык, алны-ялны белмичә, милләткә хезмәт итә. Ул дауламый да, шауламый да, дәгъвалар  да куймый, бәхәс - конфликтка да керми – халыкның нәкъ  үзе кебек – меңләгән кыенлыкларны сабыр гына, тавышсыз-тынсыз гына җиңә-җиңә эшли дә эшли, эшли дә эшли. Аның өчен байлык та, дан-шөһрәт тә мөһим түгел. Каюм Насыйри  тырышлыгы белән күпләрне сокландырырлык . Каюм Насыйри соңгы көннәренә кадәр укуын һәм язуын ташламый. «Үзегез карт, күзләрегез зәгыйфъ  булса да, язуыгызны дәвам итәсез икән», – дигән кешегә ул: «Алла мине язар өчен яраткан, бу көннән язмый утыру аның хөкеменә каршылык булыр дип куркам», – дип җавап бирә торган була.

К. Насыйриның гыйльми-мәгърифәтчелек эшчәнлеге XIX гасыр урталарында яшь буынга төрле уку китаплары һәм дәреслекләр язудан башлана. Аның иң зур хезмәтләреннән берсе – тел өлкәсендәге эшчәнлеге. Телче буларак ул бик катлаулы, күп яклы хезмәтләр башкара: татар теленең әдәби һәм фән теле була алуын исбат итә.

Тел- укыту, тәрбия бирүнең, милли үзаңны үстерүнең төп предметы. Нәкъ менә шуңа күрә дә «олуг мөгаллим» төп игътибарын  телгә  юнәлтә. К. Насыйри язган китапларның шактый өлеше татар телен һәм  аны өйрәнү турында. Аның  иң беренче хезмәте – «Нәхү китабы», ягъни татар теле синтаксисы. Текстлар татар һәм рус телендә бирелгән.

Татар телен практик һәм фәнни эшкәртү юлында гаять зур эшчәнлек күрсәтә. К. Насыйри тел гыйлеме, сүзлекләр төзү буенча аеруча күп эшләр башкара. Бу өлкәдә ул кагылмаган, өлеш кертмәгән бер генә тармак та юк диярлек. Татар теленең аңлатмалы сүзлеген беренче булып ул төзи. Русча-татарча, татарча-русча сүзлекләр төзеп бастыра. Әдип математика, география һәм табигать фәннәре буенча киң массага аңлаешлы терминнар булдыру өстендә дә эшли.  Дөрес һәм матур язу кагыйдәләрен аңлаткан беренче кулланма - “Кавагыйде китабәт” (1892) хезмәтен яза. Татар теленең фәнни грамматикасын - “Әнмүзәҗ” (1895) төзүдә бик мөһим эш башкара. Тагын “Кыскача татар нәхүе”, “Ләһҗәи татари”(1895), “Иҗек”(1895) хезмәтләре бар. Аның бу хезмәтләре үз вакытында ук тел галимнәренең югары бәясен ала.

К. Насыйри татар теленең байлыгын рус теле белән чагыштырып карый. Рус матур әдәбиятындагы сурәтләүләрне татарчага уңышлы тәрҗемә итә.

«Татар теле ул – урам теле, ломовойлар теле, әдәби  гыйльми   тел булырга сәләте  юк аның», дигән карашлар яшәгән заманда, К. Насыйри халкыбызның туган телен  кайнар яклап чыкты: «Ялган, яла бу! Без – татарлар, телебез – татар теле, мөстәкыйль һәм төзек кагыйдәле камил тел. Бүтән телләрдән бер дә ким түгел, эшләмәгәнлек сәбәпле генә ул шулай артта калган», – дигән ялкынлы фикерләре белән эш алып бара. Татар теленең фән теле була алуын, моңа аның тулы хакы һәм мөмкинлекләре барлыгын исбат итә. К. Насыйри, телебезне гыйльми һәм гамәли яктан өйрәнеп,  татар лингвистик фәнен тудыруга үзеннән зур өлеш кертә.

2. Хезмәткә багышланган гомер.

Габделкаюм Габденнасыйр улы Насыйров (Каюм Насыйри) - 1825 елның иcкечә 14 (27) февралендә, элекке Казан губернасы, Зөя өязе (хәзерге Татарстан республикасы, Норлат районы), Югары Шырдан авылында туа. Каюм Насыйриның бабалары һәм атасы үз заманының шактый укымышлы булганнар. Башлангыч белемне ул ата - анасыннан ала.

1841 елда  Каюмны Казандагы бер мәдрәсәгә укырга бирәләр. 1855 елга кадәр ул мәдрәсәдә укып, гарәп-фарсы  телләрен өйрәнү өстендә, үзлегеннән татар телен дә яхшы үзләштерә. Яшерен рәвештә русча да укый.

1855 елда  аны Казандагы  Духовное училищесына татар теле укытырга чакыралар. Насыйриның  беренче практик эше – укытучылык хезмәте шунда башлана. Соңыннан ул  Духовная семенарында татар теле  укытучысы  булып  эшли. Анда укытучылар белән таныша, алар белән якыннан аралаша, алардан рус телен  һәм башка фәннәрне тырышып өйрәнүне дәвам иттерә.

Аннары ул, Казан университетына ирекле тыңлаучы булып йөреп, югары белем ала. 

 1876 елда Насыйри, мәктәпләр инспекторы Радиев белән икесе арасында чыккан каршылык аркасында, бу русча-татарча башлангыч белем бирү мәктәбендә укыту эшеннән туктый. К. Насыйриның учительлек хемәте моның белән генә чикләнми. Ул тагын ике - өч ел Яңа бистәдә рус-татар мәктәбендә укыта.

1879 елдан башлап, Насыйри калган гомерен, рәсми рәвештә бер җирдә дә хезмәт итмәстән, тик язучылык эшенә һәм фән хезмәтенә  генә багышлый. Аның иң яхшы әсәрләре шушы вакытларда языла.

          К. Насыйриның беренче фәнни хезмәтләре үк Петербург галимнәре тарафыннан уңай бәя ала. Ул этнография материалларын җыю өчен, гыйлми җәмгыятьләрнең утырышларында каралган программалар белән  дә тәэмин ителә. К. Насыйри картлык көннәренә кадәр Казан университеты янындагы Археология, тарих һәм этнография җәмгыятенең актив члены булып эшләвен дәвам иттерә: татар халык әдәбияты һәм гомумән культурасы буенча  материаллар җыеп, җәмгыять карамагына тапшыра бара, җәмгыятьнең утырышларында докладлар ясый.        

         К. Насыйриның китаплары басылып чыгу  реакцион  көчләрне аңарга каршы куйса, икенче яктан, ул заманының алдынгы кешеләре тарафыннан теләктәшлек тә таба. Аның китапларын сорап, Казан губернасыннән генә түгел, Россиядә татарлар яшәгән бик күп урыннардан бер-бер артлы хатлар килеп тора.

Шулай итеп, К. Насыйриның күпьяклы әдәби хезмәте, халык интересларын күздә тоткан мәгърифәтчелек эшчәнлеге көннән-көн үсә барган.

К. Насыйри гомерен, бөтенләй дип әйтерлек, Казанда яшәп, иҗат өстендә уздыра. Берничә мәртәбә агасы Габделхәт  янына Мәскәүгә бара, соңрак Уфада һәм Оренбургта була. Бу сәяхәтләреннән тыш, һәр язны дип әйтерлек, туган авылы Югары Шырданга кайта торган була. Шунда Зөя һәм гомумән Тау ягындагы авылларга чыгып, андагы тарихи истәлекләрне-һәйкәлләрне тикшереп-карап йөрергә яраткан. Ул бик күп иске кабер ташлардагы язмаларны җентекләп укыган, халыкның үз авызыннан  җырлар һәм гомумән фольклор материалларын җыйган.

Дәреслекләренә карталар сызу, рәсемнәр төшерү эшләрен дә үзе башкара. Ул бигрәк тә агачтан төрле әйберләр ясарга яраткан, кирәк булган әйберләрнең барсын да үзе эшләгән.

3. Олуг мөгаллим.

    К. Насыйри гыйльми-әдәби эшчәнлеген мәдрәсәдә уку елларында ук башлый. Аның үзе шәп вакытта гына  да татар һәм рус телләрендә  төрле зурлыктагы 40 лап китабы дөнья күрә. Болар арасында хәтта  600 биткә җиткәннәре дә бар.

Әдипнең тәрбия педагогика өлкәсендәге фикерләре дә гаять әһәмиятле. Ул зур тәҗрибәле укытучы-практик кына түгел, шул бай тәҗрибә нигезендә теоретик хезмәтләр язган педагаг та. 1891 елгы календаренда басылган “Тәрбия” исемле махсус мәкаләсендә мәгърифәтче галим “тәрбия” сүзенең эчтәлеген билгеләп: “Тәрбиядән морат ашатып, эчертеп, тәнне генә түгел, бәлки тәнне вә акылны, вә зиһенне тәрбия кылмактыр”,- ди. Шунда ук гаилә һәм тирәлек тәрбиясенең үз вакытында һәм камил булырга тиешлеген ассызыклый.

«Каюм бабаның йөз еллыгы» һәм «Башлангыч»  исемле мәкаләләрендә Г. Ибраһимов  К. Насыйрины Шәрыктан Гаребкә  (Көнбатышка, Европага) юл яручы, беренче сукмакны салучы «бөек реформатор» дип атый. «Каюм бабаның хезмәте, – ди ул, – гыйлем дөньясы  өчен яңа кануннар табып чыгаруда түгел, бәлки халыкара гыйльми мәгълүматны  татар халкына башлап бирүдә... ул бездә Европа гыйлемнәреннән беренче популяризатор иде».

Татарларда рус телен белүнең әһәмиятен яхшы аңлаган мәгърифәтче бу телне өйрәнү өчен уку китабын (Кыйраәте рус”, 1889), рус теле грамматикасын (“Нәмүнә. Яки Әнмүзәҗ”, 1891) төзеп бастыра. Укыту процессында ике телне чагыштыру алымын куллана. Бу – хәзерге көндә дә уңышлы кулланыла торган метод.

К. Насыйри тәрҗемә эшендә дә педагогик, мәгърифәтчел омтылышларына хуш килгән, яшьләрне этик һәм эстетик тәрбияләүгә юнәлтелгән әсәрләрне сайлап ала. Шундыйлардан “Кабуснамә” һәм башкаларны күрсәтергә була.

Язучының китапларын күздән кичергәч,  аны берүзе берничә фәнне укыткан «олуг мөгаллим, милләт педагогы» дип атарга мөмкин булыр иде. Аның укучылары – бөтен татар дөньясы. Каюм баба әйтерсең гомер буе тырыша-тырыша сабак бирә, үз халкын белемле, тәрбияле итәргә омтыла.

III Йомгаклау.

Күргәнебезчә, К. Насыйриның мәгърифәтчелек эшчәнлеге күпкырлы. Аның хезмәтләре татар халкын белемле, тәрбияле итүдә  үзенә күрә бер мәктәп, университет булырлык. Татарны  татар итеп  танытуда, аның милли үзаңын, рухи хәтерен  үстерүдә Каюм бабаның эшчәнлеге искиткеч зур. Ул шәрык, рус, Европа казанышларын   һәм тәҗрибәсен күрә, алардан иҗади файдалануның матур үрнәкләрен бирә. Әмма К. Насыйри өчен барыннан да элек татарның  үз җирлегендә, үзенең рухи мирасына таянып үсүе кыйммәт . Һәм шуңа күрә дә ул төп игътибарын  татарның телен, тарихын, гореф-гадәтләрен, сүз сәнгатен өйрәтүгә юнәлтә, таралып, сибелеп яткан күп кенә хәзинәләрне  замандашларына һәм киләчәк буын укучыларына җиткерүгә ирешә.

«Бармыни бездә гомумән чын кеше кадерен белү?! Без аны кайдин белик, мискин үлеп аңламагач?!» Тукайның бу юллары Хөсәен Ямашев үлеме уңае белән язылган, әмма аларны Каюм бабага карата да кулланырга  мөмкин. Чөнки ул, ярты гасырдан артык, ат кебек эшләсә дә, үзе исән вакытта кадер – хөрмәт тә, юньле тормыш та күрмәгән. Әмма аның иҗат мирасы еллар узган саен кыйммәтен арттыра бара. «Олуг мөгаллим» хакында  төрле телләрдә күп санлы мәкалә-хезмәтләр язылуы, китапларның кат-кат басылуы ачык билгесе. К. Насыйри шәхесе әдәби әсәрләрдә дә гәүдәләнеш тоткан. Аның  хакында  М. Галинең документаль повесте һәм шушы ук авторның Х. Уразиков белән берлектә язган «Каюм Насыйри» дигән тарихи пьесасы да бар.

Фәнни-тикшеренү эше барышында максатыма ирештем дип уйлыйм. Татар халкының горурлыгы – Каюм Насыйри турында бик күп материал тупланды. Әдип күптән вафат булса да, аның үлемсез әсәрләре яши. Без шул әсәрләрне укып үзебезгә рухи көч алабыз, алар белән сокланабыз.

Кулланылган әдәбият.

1. Ахунов А. “... Ят яраткан раббысы”. // Татарстан.- 2005, №1.
2. Каюм Насыйри. Сайланма әсәрләр (2 басмасы). Таткнигоиздат. Матур әдәбият редакциясе, 1956 ел.
3. Каюм Насыйри. Сайланма әсәрләр (икенче том). Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1975 ел.
4. Рәсүлева З., Хуҗиәхмәтов Ә. Мәърифәт йолдызлыгында.-Казан: “Матбугат йорты” нәшрияты, 1998.
5. Рахмани Р. Мәгърифәтнең мәгарәсе хуҗасы. //“Мәдәни җомга”.- 11 февраль, 2000 ел.
6. Х. Миңнегулов, Ш. Садретдинов. Әдәбият, 9 класс. Казан, «Мәгариф» 1994.
7. Х. Миңнегулов, Н. Гыймадиева. Татар Әдәбияты. Казан, «Мәгариф» нәшрияты, 1996 ел.