"Описание дворца в эпосе "Джангар"

Муниципальн дунд сурһулин бүрдәмҗ

«Элстин 21-гч тойгта дунд школ»

«ҖАҢҺРИН БӘӘШҢ»

Күцәснь: Манҗин Кермн,

6в классин сурһульч

Багш: Санджиева Л.Г.

        Элст балһсн, 2015.

Орц үг.

     Олна амн үгин билг: тууль, тууҗ, домг, үлгүр, цецн үг, тәәлвртә тууль, дун – өргн, эң зах уга уурхан саң болдг болв чигн теднәс өндртән үлҗ һарсн, олна сана зүрк хойр авлсн берк эрднь болснь – өөрд-хальмг улсин баатрльг дуулвр «Җаңһр».

     Хальмг баатрльг дуулвр «Җаңһр» - нарт делкәд нер һарсн кесг эпическ поэмсин дунд эврә өөдән чинртә орман эзлсн болдг.   «Җаңһр» Әрәсән 100 эркн биш умшгдх утх-зокъялмудын заагт орсмн.

     Алдршсн нертә дуулвриг мана үй күртл хадһлҗ авч ирснь – өөрд хальмгин дууч билгтә улс – җаңһрчнр. Тедн дунд аһу ик нертә җаңһрчнр Ээлән Овла, Басңга Мукөвүн, Шавалин Дава, Бадмин Мөңкнасн, Коозан Анҗука, Лиҗин Төөлт, Балдра Наснк, Орһан Николай болн нань чигн дуучнрин нерд темдгтә.

     «Җаңһр» хальмг улст өлсхднь – идән, ундасхднь – киитн булгин усн болад, даархднь – хувцн болад йовдг бәәсинь олна тууҗ медүлнә.    

     Кезәнә  хальмг улс нүүһәд йовдг улс бәәҗ. Нүүдг улсин бәәдг гернь – ишкә. Энүг дарунь цуцад авад йовдг бәәсмн. Болв «Җаӊһрт» Алдр Богд Җаӊһрт ик бәәшӊ тосхснь үзүлгдҗәнә. Эн йовдл намаг йир икәр соньмсулв.

    Бәәшӊ тосхлһна тускар сәәнәр медҗ авх күсл тәвв.

Һол әңг

     Алдр баатрлг дуулвр «Җаңһр» хальмг улсин ухан-билгин чилшго зөөр болдг. «Җаңһр»  үүдәгдсн цагас авн эндр өдр күртл чинрән геелго келгдҗ, дуулгдҗ йовна.

   Улсин сойлын өдгә цагин төлҗлтт баатрлг дуулврт ик оньг өггдҗәнә. Хальмг Таңһчд 2015 җил «Җаңһрт» нерәдгдҗәнә.

  Хальмг улсин дуулвриг альк болвчн халхас авч хәләҗ болҗана. Мана номтнр, шинҗләчнр «Җаңһрин» келнә өвәрц, олн-зүсн авъяс, бурхн шаҗна ном, урһмлын йиртмҗ, мал-аһрусна тоот, эсвин тооһин тускар чигн, сурһмҗин болн нань чигн төрмүдәр күн болһн эврә халхар гүн чимлһнь олҗ  шинҗлнә.

 Нанд болхла, эн баатрлг дуулврин Богд Җаңһртан бәрсн бәәшңгин тускар тодрхаһар медх дурн күрв.    Юңгад гихлә, Җаңһрин бәәшңгиг җаңһрчнр йир сәәнәр, тодрхаһар дүрслҗ орулҗ.

  Негдвәр болхла, хальмг улс нүүдг улс. Эднә бәәдг гернь - ишкә гер. Дуулврт болхла, ик арвн давхр бәәшңгин тускар келгдҗәнә.

  Хойрдвар болхла, бәәшңгин тосхлтд соньн эд орулгдҗ бәәнә.

 Эн хамгиг медҗ авхин төлә би иим көдлмш кевв:

1. Тосхлтд орулгдсн хамг тоосхсла(строительный материал) таньлдлһн.
2. Бәәшңгин зургуд шинҗллһн.
3. Бәәх бәәшңгүдтә дүңцүллһн.
4. Ашлвр һарһлһн.

1. Тосхлтд орулгдсн хамг тоосхсла (строительный материал) таньлдлһн.

           Бәрсн бәәшңгнь, һарин кегдл болв чигн һәәхҗ, ханҗ болшго күцәвр болҗ    келгднә. Эн нарн дор  уга берк бәәшң болҗ һарна. Бәәшңгин тускар иигҗ келгдҗәнә:

Шурар девсүр тәвәд,

Сувсар термләд

Һазак дөрвн өнцгинь

Һал шиләр нүдлгсн,

Дотадк дөрвн өнцгинь

Догшн болдар товчлгсн,

Арвн давхр өндр

Алтн торлң сәәхн,-гинә.

Дөрвн үзг талан

Дәәсән дарн талваһад,

Дүңгәһәд бәәдг,- гинә.

Бәәшңгин өмн үүднднь делсәд

Бәәдг өндр шар цоохр тугнь, - гинә.

2. Бәәшңгин зургуд шинҗллһн.

     Нер һарсн зурач В.А.Фаворский «Җаңһриг» сәәхн зурад, баатрмудын зургудыг айта сәәхн тодлла, мөңкрүллә.

С.М.Попенко, Э.Э.Сангаджиев 16 бөлгтә дегтр зургуд зурҗ һарһсмн. Болн нань чигн зурачнр зургуд болн бумблвс «Җаңһрар» үүдәсмн. Болв Җаңһрин бәәшңгиг, зуг В.А.Фаворскийин зургт үзҗ болҗана. Ташр бәәшң зургин ар бийд нег өнцгнь үзгдҗ бәәнә.

Моңһл улсин зургудт бәәшңгин зургуд бас уга.

3. Бәәх  бәәшңгүдтә дүңцүллһн.

   Деер заагдсн тосхлтд орулгдсн эдәр шинҗлт кехлә, шур, сувс болн алт олзлҗ тосхсн бәәшңгүд Китд, Төвдт, Моңһлд бәәнә.

  Үлгүрнь Урмч балһснд Җаңһрин бәәшң бәәнә.  Төвдин Потала бәәшң бас сувсар, шурар болн алтар кеерүлгдҗ. Моңһлд болхла,  Богд гегәнә бәәшң бас тиим чолуһар керүлсн бәәҗ.

                                                                 Ашлвр

     Хальмг баатрлг дуулвр «Җаңһр»  амн урн үгин зөөр болвчн энүгәр дамҗад һарин кегдлин тускар медҗ болҗана.

     «Җаңһриг»  умшад шинҗлхлә, мана өвкнр кезәнә  олн зүсн тоосхсин эд меддг бәәҗ. Шур болн сувсн теңгсәс болн далаһас авдмн. Тегәд мана урдкс талдан һазрт бәәсиг үзүлҗәнә. Энүг бас талдан олн темдг үзүлҗәнә. Болв эннь дәкәд нег немр факт болҗана. Дәкәд болхла, цагин туршарт хальмгуд бәәсн һазран соляд, нүүдг болсндан, миниһәр болхла, ишкә герин кеерүллһ бас орулҗ келҗәнә.

   Юңгад би тиигҗ санҗанав гихлә, бәәшң арвн давхр, девсүрнь  чолун болн эрсмүднь шиләр кеерүлгдҗ терүн деернь бас буһ марлын арсар кеерүлгдҗ. Өндр давхр тавн  шаната (бумблвта) болхлаг яһҗ арсар кеерүлсмб?

    Миниһәр болхла, эн бәәшңгин тускар келхләрн талдан бәәрн һазрт бәәхләрн үүдәсн дуулвртан цагин холд, һазрин холд һарсндан ишкә герин кеерүллһ немҗ үүдәсмн гиҗ санҗанав.

 Эн уха бас чаңһагчнь: Китдин, Төвдин болн Моңһлын һазрт бәәх бәәшңгүд. Эднә тосхлтд шур болн сувсн орулгдҗ болв арсн орулгдҗ уга.

  Харм төрхд, зурачнр бәәшңгиг тодрхаһар зурҗ уга. В.А.Фаворскийин зургт бәәшңгин нег өнцгнь үзгдҗ бәәнә. Талдан зурачнр бәәшң зурҗ уга. Болв зәрм зургудт болҗах үүлдврмүд ишкә гер дотр болҗахиг үзүлҗәнә.

    Кемр өдгә цагин зурачнр номтнрла хамдан эн төр шалһад, Җаңһрин бәәшң зурсн болхла йир сән болх билә.