Тожу диалектизинде одуректер аттары

Министерство образования и науки Республики Тыва

Администрация муниципального района

Тоджинский район Республики Тыва

МБОУ Адыр-Кежигская средняя общеобразовательная школа

XVII научно-практическая конференция учащихся Республики Тыва

Направление: тувинский язык

Тема: Тыва дылдың тожу диалектизинде өдүректер аттары

(Названия уток в тоджинском диалекте тувинского языка)

Выполнила: ученица 8 класса

МБОУ Адыр-Кежигской СОШ

Тоджинского района Монгуш Айдана.

Руководитель: Тойлу Менги Вадимовна,

 учитель родного языка и литературы.

Киирилде

Тываның диалектилер картазын көөр болза, дөрт диалектилер (төп, барыын, соңгу-чөөн, мурнуу-чөөн) болгаш холушкак аялгалар (каа-хем, тере-хөл) көстүп турар. Тыва дылдың өске диалектилеринден болгаш аялгаларындан лексика талазы-биле тожу диалектизи онзагай ылгалып турар, ында чүгле тус черниң чурттакчылары ажыглап турары сөстер бар: иви мал, аңныыр ажыл-агыйы-биле, оран-савазы-биле, дириг амытаннар аттары-биле холбашкан лексика дээш оон-даа өске. Тожу чүгле ивижилер, аңчылар, балыкчылар-биле онзаланып ылгалбайн турар. Ооң кижи ис баспаан карак четпес тайгаларында дириг амытаннары, чиндигир ногаан эзимнеринде куштары, «тооруктуг долгай таңдыларында» аңы-меңи, шапкын хемнеринде, ак-көк хөлдеринде улуг-биче балыктары бистиң улуг чуртувустуң янзы-бүрү булуңнарындан кижилерни чайгаар-ла хаара тудуп турар. Чүгле аңнаар, балыктаар сорулгалыг эвес, а ол дириг амытаннарның, куштарның, балыктарның аттарын шинчилээр дээш база. Тыва дылдың диалектилерин шинчилээри 1861 чылда академик В.В. Радловтуң Барыын Тываже аян чоруундан эгелээн болуп турар [М.И. Черемисина 2006: 23].

Тыва дылды болгаш ооң диалектилерин шинчилээр ажылга кончуг улуг үлүүн Ф.Г. Исхаков, А.А. Пальмбах, Ш.Ч. Сат, А.Ч. Кунаа, Я.Ш. Хертек, Б.И. Татаринцев,  З.Б. Чадамба, Е.М. Куулар кииргеннер.

Ажылдың объектизи: тыва дылдың тожу диалектизи.

        Ук ажылдың материалы: Тожу кожууннуң девискээринден (Адыр-Кежиг суур) чыгдынган болгаш тыва дылдың янзы-бүрү словарьларында кирген өдүректер аттары.

        Ажылдың чугулазы: Ынчангаш тожу диалектизинде өдүректер аттарын чыып, дыл талазы-биле сайгарылгазын кылыры тыва дылда база бир солун айтырыгларның бирээзи, ынчангаш ону системажыдып сайгарары чугула айтырыг бооп турар.

        Ажылдың чаа чүүлү: тыва дылдың тожу диалектизинде өдүректер аттары тускай айтырыг кылдыр чедир ажылдап кылдынмаан, ынчангаш тожу диалектизинде өдүректер аттарын чыып, тайылбырлааны болгаш деңнелге анализти кылганы ажылдың чаа чүүлү болур.

        Ажылдың сорулгазы:  өдүректер аттарын дыл талазы-биле сайгарылгазын кылыры.

        Ук сорулганы чедип алырда шиитпирлээр айтырыглар:

        - өдүректер аттарын чыып, системажыдар;

- өдүректер аттарының литературлуг дыл-биле деңнелге сайгарылгазын кылыр.

        Ажыглаан арга, методтар: тайылбырлап бижиириниң, хайгаарал, деңнелге сайгарылга методу.

        Ажылдың теоретиктиг үндезиннери: З.Б. Чадамба «Тоджинский диалект».

        Ажылдың ажыглалы: янзы-бүрү словарьлар тургузарда шинчилел ажылының материалын ажыглап болур.

Ажылдың тургузуу: киирилде, кол кезээ, түңнел, ажыглаан литература болгаш информантылар даңзызы.

§ 1. Өдүректерниң аттарының  бөлүктээшкини

Тыва дыка бай байлак чурт дээрзин кижи бүрүзү билир. Чаңгыс куштары безин чүс-чүс аңгы хевирлерлиг. Тожу диалектизинде өске диалектилерде таварышпайн турар куштарның янзы-бүрү аттары бар дээрзин З. Чадамба (1974) демдеглээн. Ылаңгыя өдүрек аттары онза солун болуп турар. З. Чадамбаның шинчилел ажылдары эрткен чүс чылдың орта үезинде чоруттунуп турган. Бис амгы үеде тожунуң чону ук аттарны ажыглап турар бе, өскерилгелер болган бе деп айтырыгларны шиитпирлевишаан, деңнелге ажылын чоруткан бис.

Өдүрек – калбак чыпшынчак хаайлыг, кыска моюннуг, чолдак-даа болза, чатпагар таваңгайлыг буттарлыг суг кужу деп тыва дылдың тайылбырлыг словарында берип турар [ТСТЯ 2011:  489].

Тожу диалектизинде өдүрек деп ниити ады литературлуг дыл-биле дүгжүп турар, а тере-хөл диалектизинде өтүрек деп адап турар [ Материалы XLVIII МНСК 2010: 180].

Ниитизи-биле 14 лексема чыгдынган. Тожунуң чону өдүректер аттарын колдуунда даштыкы хевирин барымдаалааш берген бооп турар. Ук аттарны бис өң-чүзүн болгаш хемчээл талазы-биле бөлүктээн бис.

Өң-чүзүнүн барымдаалаан:

Кайы-даа чоннуң сөс курлавырындан көөрге, чүвелерге атты өң-чүзүнүн көрүп тургаш адаары чаңчыл болу берген. Тыва дылдың тожу диалектизинде өдүректер аттарындан безин ук чүүлдү көрүп болур.

Ала –  ак-шокар өдүрек, тере-хөл диал. – алакшын (гоголь).

Хүрең-ала – хүрең болгаш шокар өдүрек.

Кара-шар – кара өңнүг өдүрек.

Ак даъргат – эр ак өңнүг өдүрек (белый крохаль).

Кара даъргат – кыс кара-хүрең өңнүг өдүрек (черный крохаль).

Хараал – чырык хүрең өңнүг өдүрек. Эриниң думчуунда кара өңнүг чүве бар. Кызының думчуунда чок, кызыл думчуктуг боор. Чылыг чурттардан эң сөөлүнде, 6 айда, июньда, ужуп кээр. Думчуу боо хараалы дег боорга  ынчаар адаан (пеганка).

Бос – куу-даа, хүрең-даа болгулаар. Эриниң бажы ногаан. Дыка өңгүр өдүрек болур (кряква).

Бос – эр өдүрек. – селезень [ТСТЯ 2003: 292].

Хемчээл талазы-биле:

Сиъргей – эң бичии өдүрек. Өөр чоруур өдүректер. Тере-Хөл диалектизинде – сирхей. Литературлуг дылда – сиргей [ТСТЯ 2011: 686] (чирок-трескунок).

Оъңгук – эң улуг, тайга өдүрээ (нырок).

 Оңгук - калбак хаайлыг, узун моюннуг, буттарының таваңгайы чымчак болгаш херилчек, кара чүзүннүг суг кужу деп тайылбырлыг словарьда берген [ТСТЯ 2011: 446].

Өдүрек-хаай – биче болгаш калбак думчуктуг өдүрек (широконоска).

Дыъргый – биче, хүрең өңнүг. Тыва дылдың тайылбыр словарында даргый – чирок-свистунок [ТСТЯ 2003: 686]

Хыл–кудурук – тере-хөл – хыл кутурук (шилохвост), лит. – шиш-кудурук.

Чыъргыраа – бичии, сарыг-сарыг, мойну куу өдүрек. Лит. – чыргыраа (чирок-свистунок).

З. Чадамбаның ажылында (1974: 66) доъймаш (касатка), ырыксыс болгаш боракшин (серая утка) деп өдүректер аттары бар.  Амгы үеде ук өдүректер Тожунуң девискээринде чок бооп турарындан («Азас» заповеднигиниң орнитологунуң демдеглелдеринден) бердинген сөстер ажыглаттынмайн турары илереттинген. Тожунуң улуг-даа назылыг улузу ук аттарны билбес бооп турар.

Ниитизи-биле тожу диалектизинде өдүректер аттарын хемчээл болгаш өң-чүзүнүнүң аайы-биле бөлүктээн бис. Амгы үеде Тожуда өдүректерниң аттарын шоолуг-ла ажыглавайн, анаа-ла даштыкы овур-хевирин барымдаалап адаар апарганын инормантылар-биле ажыл үезинде эскерген бис. Чижээ: ала дээриниң орнунда шокар өдүрек, хараал дээриниң орнунга кончуг улуг, семис өдүрек деп турарлар. Бо чүүл тожу диалектизиниң амгы үеде кандыг байдалда келгенин херечилеп турар. Диалектиниң эдилекчилери колдуу улуг назылыг чон бооп турар.

§ 2. Өдүректер аттарының этимологиязы

Дылда бар сөстер тывылган төөгүзүнүң аайы-биле чаңгыс аай эвес болур. Тыва дылдың словарь фондузунда чингине тыва сөстер-биле чергелештир ниити түрк уктуг сөстер, орус дылдан үлегерлээн сөстер, моол болгаш өске дылдардан үлегерлээн сөстер кирип турар. Ынчангаш сөстерниң тывылган угун, өске төрел сөстер-биле харылзаазын болгаш сөстүң баштайгы утказын дыл эртеминиң этимология (< гр. etimologa < etymon «шын» +  logos «өөредиг») деп адыры өөренир. Сөстүң тывылган угун болгаш баштайгы утказын тодарадырының аргаларын, ылаңгыя аңгы-аңгы төрел дылдарның материалдарын деңнээрин, читкен утканы сөстүң тургузуунга укталдырып тайылбырлаарын дыл эртеминде делгереңгей ажыглап турар.

Ниити түрк уктуг өдүректер аттары

        Ниити дазылдыг түрк уктуг сөстерни ниити түрк лексика дээр. Ук сөстер бот-боттарындан улуг ылгашпас. Амгы түрк дылдарда болгаш эртеги түрк дылда-даа дөмей уткалыг, чамдык таварылгаларда уткалары чоокшулашкак, харын-даа адаттынары безин дөмей сөстер бар болганы ук дылдарның эрте-бурунгу чаңгыс дылдан тывылганын херечилеп турар. Ынчангаш тыва дылдың словарь составының кол ооргазын ниити түрк уктуг сөстер тургузуп турар.

        Бис чамдык өдүректер аттарының этимологиязын тодарадырын оралдашкан бис.

Кара-шар – кара өңнүг өдүрек. кара ниити түрк сөс, кол янзызы кара ‘караңгы өң’.

Кара даъргат – кыс кара-хүрең өңнүг (черный крохаль).

        Ак даъргат – эр ак өңнүг (белый крохаль). Ак - ук сөстүң тывылган угун тодарадырының талазы-биле эртемденнерниң бодалдары аңгы-аңгы: О.Н. Туна, кандыг-даа үндезин чокка, үлегерлеттинген; И.Бенцинг тохар дылдан келген чадавас; К.Менгес, М.Расянен, К.Брокельман кыдат дылдан (āк< *hāq < кит. рāк) келген деп турарлар. Ынчалза-даа ук сөс түрк дылдарда эң нептереңгей: казах., ккал. а:к ~ ак, кбал. аксыл, татар. акхыл ‘аксымаар’ деп уткалыг [ЭСТЯ 1974: 117].

Хыл-кудурук – ниити түрк сөс: тофа кудурук, эртеги түрк – quduruq, qudruq, хак. – хузурух, алт. –куйрук [ЭСТЯ III 2004: 268].

Өдүрек-хаай – ниити түрк: тофа – өдрек, өдiрек, өдүрек [ЭСТЯ IV 2008: 363].

Тыва дылдың тожу диалектизинде өдүректер аттарында ниити түрк лексика кирип турарын чижектер бадыткап турар.

§ 3. Өдүректер аттарының тургузуунуң аайы-биле бөлүктээни

        Бо эгеге тожу диалектизинде өдүректер аттарының тургуузунуң болгаш оларның чогаадылгазының модельдерин сайгарып көрген бис.

Тыва дылда сөс чогаадылгазының айтырыгларын Н.Ф. Катанов (1903), Ф.Г. Исхаков биле А.А. Пальмбах (1961), Ш.Ч. Сат, Е.Б. Салзынмаа (1981), М.В. Бавуу-Сюрюн (2007) шинчилээн. Ш.Ч. Сат литературлуг тыва дылда дараазында сөс чогаадыр аргалар бар деп санап турар: лексика-семантиктиг, кожумактыг (морфологтуг) болгаш синтаксистиг [Сат 1973: 128].

        Ынчангаш  тожу диалектизинде өдүректер аттарының тургузуунуң аайы-биле бөдүүн болгаш нарын деп ийи бөлүкке чарып турар бис.

 Бөдүүн

        Бөдүүн чүве аттары чаңгыс дазылдан тургустунган болур. Оларны боттарының хуузунда укталган болгаш укталбаан деп аңгылап турар.

Укталбаан бөдүүн өдүректер аттары

        Укталбаан сөстерге дазылга чогаадылга кожумаа немешпээн сөстер хамааржыр. Тожу диалектизиниң өдүректер аттарында укталбаан аттар база бар:

Бос,  ала, даъргат, оъңгук.

Укталган бөдүүн өдүректер аттары

Укталган  чүве аттарынга янзы-бүрү чогаадылга кожумактарының дузазы-биле тургустунган сөстерни хамаарыштырып болур. Тыва дыл бүдүрүкчүлүүнүң аайы-биле аңгы-аңгы чогаадылга кожумактары-биле бай. Укталган өдүректер аттары:

Хараал > хара + -ал

Чыъргыраа > чыргы + -раа

Тыва дылда чаа сөс чогаадыр эң-не нептереңгей арга – морфологтуг азы кожумактыг арга болуп турар.

Нарын

        Тыва дылда нарын сөстер колдуу синтаксистиг болгаш морфолог-синтаксистиг арга-биле укталган болур. Ам оларны тус-тузунда модельдерге аңгылавышаан көрээлиңер.

        Арыг синтаксистиг арга-биле укталган 2 компонентилиг аттарны дараазында модельдерге чарган бис: демдек ады + чүве ады

Чижээ: кара-шар – кара + шар;

хыл - кудурук – хыл + кудурук.

Модель: чүве ады + чүве ады:

Чижээ: өдүрек - хаай – өдүрек +хаай.

Модель: демдек ады + демдек ады:

Чижээ: хүрең-ала – хүрең + ала.

Нарын өдүректер аттары эвээш бооп турарын чижектер бадыткап турар.

Тыва дылда өдүректер аттары нарын болгаш бөдүүн тургузуглуг бооп турар.

Түңнел

        Тыва дылдың база бир солун диалектизи болур соңгу-чөөн диалектиде ниити түңү 13 өдүректер аттарын  чыып, оларның дыл талазы-биле сайгарылгазын кылырын оралдажып көрдүвүс. Тожуда куштарның янзы-бүрү хевирлери элбээ-биле бар. Оларның аттары база-ла онзагай. Ылаңгыя өдүректер аттары хөй болгаш тускай адаттынып турар.

        Тожунуң чону өдүректер аттарын колдуунда даштыкы хевирин барымдаалааш адап  турар бооп турар. Ук аттарның уткаларын бис өң-чүзүн болгаш хемчээл талазы-биле бөлүктээн бис.

        Амгы үеде чамдык өдүректер Тожунуң девискээринде чок бооп турарындан («Азас» заповеднигиниң орнитологунуң демдеглелдеринден) доъймаш, боракшин, ырыксыс дээн сөстер ажыглаттынмайн турары илереттинген. З.Б. Чадамбаның «Тожу диалектизи» (1974) деп ажылында кирбейн турар лексемалар база бар бооп турар. Чижээ: өдүрек-хаай, дыргый.

        Чамдык өдүректер аттарының этимологиязын тодарадырын оралдашкан бис. Тыва дылдың тожу диалектизинде өдүректер аттарында ниити түрк уктуг сөстер барын  чижектер бадыткап турар.

        Тургузуг талазы-биле өдүректер аттары тыва дылда сөс тургузуу-биле дөмей бооп турар.

        Литературлуг дыл болгаш тере-хөл диалектизи-биле чамдык сөстерниң деңнелге ажылының түңнелинде өдүректер аттарында фонетиктиг болгаш лексиктиг диалектизмнер бар дээрзи тодараттынган. Чижээ: сиъргей – сирхей – сиргей.

        Ниитизи-биле түңнеп чугаалаарга, тыва дылдың тожу диалектизинде өдүректер аттарын шоолуг ажыглавайн турарындан ук аттар чоорту чиде бээриниң барымдаазы бар.

Ажыглаан литература даңзызы

1. Бавуу-Сюрюн М.В., Куулар Ч.К. Тыва дылдың лексиказынга факультативтер.- Кызыл, 2005.- 116 с.
2. Бавуу-Сюрюн М.В., Ондар О.М. Тыва дыл талазы-биле сургуулдарның эртем-шинчилел ажылдарының тематиказы болгаш үлегерлери. - Абакан, 2007. - 122 с.
3. Сат Ш.Ч., Салзынмаа Е.Б. Амгы тыва литературлуг дыл. - Кызыл, 1980. - 257 с.
4.  Сат Ш.Ч. Тыва диалектология. - Кызыл, 1987. - 104 с.
5. Чадамба З.Б. Тоджинский диалект тувинского языка. - Кызыл, 1974. - 136 с.

Словарьлар:

1. Краткий русско-тувинский словарь. – Кызыл, 1994. – 430 с.
2. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. – М., 1999. – 944 с.
3. Русско-тувинский словарь /Под ред. Д.А. Монгуша. - М.: Русский язык, 1980. - 560 с.
4. Татаринцев Б.И. Этимологический словарь тувинского языка. – Новосибирск: Наука, 2002. Т.II: Д-Й. – 388 с.
5. Татаринцев Б.И. Этимологический словарь тувинского языка. – Новосибирск: Наука, 2004. Т.III: К, Л. – 440 с.
6. Толковый словарь тувинского языка.- Новосибирск: Наука, 2002.- 596 с.
7. Тувинско-русский словарь /Под ред. Э.Р. Тенишева. - М.: Сов. Энциклопедия, 1968. - 648 с.

Информантылар даңзызы

1. Амбаржы Альберт Андреевич, 1964, Адыр-Кежиг суур.
2. Бараан Виктор Шур-оолович, 1957, Адыр-Кежиг суур.
3. Бараан Хараал Дугуровна, 1937, Адыр-Кежиг суур.
4. Дамбаа Когел Вадимович, 1989, Адыр-Кежиг суур.
5. Дугур Седеней Бараанович, 1945, Адыр-Кежиг суур.
6. Дугур Владимир Бараанович, 1950, Адыр-Кежиг суур.
7. Кол Чойган Вадимович, 1987, Адыр-Кежиг суур.
8. Кол Олимпий Васильевич, 1981, Адыр-Кежиг суур.
9.  Лопсан Валерий Доржуевич, 1951, Адыр-Кежиг суур.
10. Мырлаа Олег Дембиринович, 1962, Адыр-Кежиг суур.
11.  Орай-оол Орлан Бараанович, 1966, Адыр-Кежиг суур.
12.  Севек Екатерина Киим-ооловна, 1958, Адыр-Кежиг суур.
13.  Серенмаа Алексей Ак-оолович, 1961, Адыр-Кежиг суур.
14.  Танзын Аркадий Элдепойович, 1964, Адыр-Кежиг суур.
15.  Чоргаадай Саглы Бараанович, 1946, Адыр-Кежиг суур.