Тожу кожууннун Адыр-Кежиг суурунун диалект онзагайлыг черлер аттарынын дыл талазы-биле сайгарылгазын кылганы
Вложение | Размер |
---|---|
alena_nir_dialekt_onzagaylyg_cherler_attary.docx | 29.09 КБ |
Министерство образования и науки Республики Тыва
Администрация муниципального района
Тоджинский район Республики Тыва
МБОУ Адыр-Кежигская средняя общеобразовательная школа
XVIII научно-практическая конференция учащихся Республики Тыва
Направление: тувинский язык
Тема: Адыр-Кежиг суурнуң девискээринде диалект онзагайлыг черлер аттары
Выполнила: ученица 8 класса
МБОУ Адыр-Кежигской СОШ
Тоджинского районаКол Алена.
Руководитель: Тойлу Менги Вадимовна,
учитель родного языка и литературы.
Киирилде
Черлер аттарынга бистер боттарывыстың өкпе, чүрээвиске өөренип каанывыс ышкаш боттары үе-үе болгаш билиндирбес болза, оларны эскербейн чоруур бис. А географтыг аттарга бис базым бүрүзүнде таваржып турар бис. Олар чокта хоорайга, суурга, кыдыг черге-даа ориентир чок болур. Чагаа-даа чоргузуп, аян чорук-даа кылып шыдавас бис.
Амгы үениң эртеми хөй адырларлыг. Оларның бирээзи – дыл эртеми. Дылда ажыглаттынып турар хуу аттарның баштайгы уткаларын база кайы дылдан канчаар тывылганын шинчилээр эртемни ономастика – грек дылдан очулдурарга «…ат бээр уран чүүл…» дээр (ономастика < onoma «ат», logia «эртем».) Аныяк эртем болуп турар, ынчалза-даа ооң тыптып кээринге чедир үелерде черлер аттары кымны-даа сонуургатпайн турган эвес. Аян чорукчулар чаа ырак черлерни ажыдып, чаа оруктар-биле чоруп тура, ол черлерге чаа аттарны берип, ол чурттарга, черлерге чурттап турган чоннардан эрги аттарын айтырып ап, бижип турганнар.
Ономастикаже элээн каш аттар бөлүктери кирип турар. Ооң бир солун бөлүүнге топоним (грек дылдан - topos «чер» база onima «ат») – географтыг объектиниң хуу ады хамааржыр. Черлер аттарын топонимикага шинчилеп, сайгарып турар. Географтыг аттар кижилерниң кичээнгейин хаара тудуп, хөлзедип чоруур айтырыгларның бирээзи.
Чурттакчылыг черниң чоок-кавызында хөй-ле биче-биче объектилер бар болур. Чаңгыс тодаргай девискээрде ажыглаттынып турар аттарны микротопонимнер дээр. Географтыг ат бүрүзүнүң бодунуң төөгүзү, бодунуң салымы бар: ол шинчилекчи кижиге дыка хөйнү чугаалап бээр.
Тывада черлер аттары база онзагай. Ук аттардан ооң рельевин, кандыг дириг амытаннар барын, үнүш-бойдузунуң онзагайын билип ап болур. Тыва черниң чүгле улуг-улуг хемнери, даг-сыннары тускай аттарлыг эвес, а тей, шаттар, чоога бүрүзү аттарлыг.
Тываның топонимиязын өөрениринге Г.Е. Грум-Гржимайло, С.И. Вайнштейн, Л.Р. Кызласов, Л.П. Потапов, Н.А. Сердобов, М.Б. Кенин-Лопсан дээн ышкаш эртемденнерниң шинчилелдери улуг дузалыг болуп турар. Тыва топонимияның эртем талазы-биле өөренип эгелээнин Ш.Ч. Саттың ады-биле холбап турар. Ооң ажылдары Тываның географтыг аттарының (даглар, хемнер, хөлдер, суурлар) тывылганының дугайында эртемнии-биле чырыткан.
Б.И. Татаринцев этимологтуг метод ажыглап, тыва топонимия дугайында ажылдарны ханы шинчилелдиг, барымдаалыг тайылбыр материалдарлыг кылдыр кылып турар.
Сөөлгү чылдарда Тываның черлер аттарынга хамаарыштыр долу, ханы сайгарылгалыг ажылдарны Б.К. Ондар кылып турган. Б.К. Ондарның «Топонимический словарь Тувы» (2004, 2007) деп словары үнген. Ук словарьда 3 муң ажыг топонимнер кирип турар. 2008 чылда Тываның топонимиязының Мурнуу Сибирьниң болгаш чамдык түрк дылдыг девискээрлерниң топонимиязы-биле деңнелге сайгарылгалыг ажылы үнген.
Сөөлгү каш чылдарда Тываның аңгы-аңгы кожууннарында хоорай, суурларның микротопонимиказын шинчилээр ажылдар база чоруттунуп турар апарган.
Хөй чылдар бурунгаар тывылган черлер аттары салгалдан салгалче дамчып, төөгүзүнге өскерилге чок хевээр артып, өскен-төрээн черинге ынак болурунга, ону хумагалап билиринге аныяк өскенни кижизидеринге чугула рольду ойнап, оларның төрээн чериниң төөгүзүнче сонуургалын улгаттырар. Ынчангаш бис Тываның онзагай, каас чараш бойдустуг девискээриниң бирээзи Тожу кожууннуң Адыр-Кежиг сумузунуң девискээринде черлер аттарының шинчилеттинмээнин барыымдалап, ук черде черлер аттарын дыл талазы-биле сайгарары-биле шилип алган бис.
Шинчилел ажылының объектизи: тыва дылдың микротопонимнери.
Ук ажылдың материалы: Адыр-Кежиг сумузунуң девискээринден чыгдынган черлер аттары.
Ажылдың чугулазы: Девискээр аайы-биле шинчилеттинген черлер аттарында Тожу кожууннуң Адыр-Кежиг сумузунуң микротопонимнери чедир кылдынмааны, ону тускай шинчилээри тыва дылдың ономастиказының бир көрдүнмээни кезээ, ынчангаш ону системажыдып сайгарары чугула айтырыг бооп турар.
Шинчилел ажылының чаа чүүлү: Адыр-Кежиг сумузунуң девискээринде диалектизмнер-биле адаттынган черлер аттарын тодаратканы.
Ажылдың сорулгазы: Адыр-Кежиг сумузунуң микротопонимиказында диалектизмнер-биле адаан черлер аттарының сайгарылгазын кылыры.
Ук сорулганы чедип алырда шиитпирлээр айтырыглар:
- Адыр-Кежиг сумузунуң микротопонимиказын долузу-биле тургузар;
- диалект сөстер-биле адаттынган микротопонимнерни болгаш оларның бөлүктерин тодарадыр;
- микротопонимнерниң тыптыр аргаларының онзагайларын тодарадыр
Ажыглаан арга, методтар: тайылбырлап бижиириниң, хайгаарал методу.
Ажылдың теоретиктиг үндезиннери:
З.Б. Чадамба «Тоджинский диалект», Б.К. Ондарның «Тувинская топонимия. Сопоставительный анализ топонимии Тувы с топонимией Южной Сибири и других тюркоязычных территорий» деп ажылдарны удуртулга кылдыр алган бис.
Ажылдың ажыглалы: янзы-бүрү словарьлар тургузарда, шинчилел ажылының материалын ажыглап болур.
Шинчилел ажылының тургузуу: киирилде, кол кезээ, түңнел, ажыглаан литература, капсырылгалар болгаш информантылар даңзызы.
Адыр-Кежиг суурнуң микротопонимнериниң онзагайы
Суурну долгандыр турар черлер аттарында ук черниң бойдус-байлаа, ооң бодунуң онзагай чүүлдери болгаш өске-даа демдектери сиңниккен.
Тожу чонунуң чугаазы тыва дылдың соңгу-чөөн диалектизи, азы тожу диалектизинге хамааржыр. Тожу диалектизи амгы үеде кадагалаттынып артып калган диалект бооп турар. Чүге дизе, Тываның төп кожууннары-биле аргыжары кончуг берге, оруу багай чер бооп турар. Тожу кожууннуң Адыр-Кежиг сумузунуң девискээринде черлер аттарын чыып, оларны системажыдып, дыл талазы-биле сайгарылгазын кылып тургаш, диалект сөстер-биле адаан микротопонимнерни тыпкан бис. Ынчангаш бис оларны диалект сөстерни барымдаалап ийи бөлүкке чарып көрген бис.
1. Лексиктиг онзагайы
Тывалар, ылаңгыя тожулар, аңчы чон. Аңныыр болгаш балыктаар ажыл-агый тожуларның үндезин ажылы-ижи болуп турар. Аңчылар аңнаар черлерин боттары адап ап чораан.
Тожама – тош амалаар дээн уткалыг. Ук черде тош хөй болуп турар. Тошту амыргалап кыйгырып тургаш аңнап алыр.
Дуспаар-Хем – диал. дуспаар - аңнаарының бир хевири. Бо хемниң чоогунда хайырга аңнарның кужур чылгап турар үезинде аңнаары.
Дикпелээр - тожу диал. дикпе – лит. балык четкизи. Ук хөлге четки-биле балыктаарынга таарымчалыг болуп турар.
Улуг-Аң-Хөл – диал. улуг аң, лит. тош. Изигде тоштар ук хөлге эштир борга ынчаар адаан.
Хөмер-Мээзи – мээстиг даг ады. Аңчылар аң аткаш, сойгаш, чүгле эъдин, кежин алырлар. Арткан кезектерин черге хөөп каарлар. Ук ат ынчаар тывылган.
Чыгдынган материалдардан мындыг чижектиг аттарны тыпкан бис. Микротопонимнерниң кезектеринде диалектизм сөстер бары тожу аңчыларның аңнаарының онзагайын, өскелерден ылгалдыын чугаалап турарлар.
Тываның хемнер, хөлдериниң хөй кезии Тожу девискээринде чыдар. Ол чүл дээрге, Тожу - балык-байлаңы-биле байлак оран. Тожуда улустарның чылдың дөрт эргилдезинде үргүлчү кылыр бир кол ажылы – балыктаары. Ынчангаш балык-байлаң-биле холбап адаан черлер аттары эвээш эвес таваржып чоруурун эскерип болур.
Шуруш-Хөл – ‘шуруш’ – диал. - ‘шортан’ лит. деп балыктың хөй болганындан хөлдү ынчаар адаан [ТСТ 2007: 521].
Алагалыг-Хөл – ‘алага’ диал. – ‘ала-буга’ лит. Хөй ала-бугаларлыг хөл [ТСТ 2007: 100]. Оон аңгыда Адыр-Кежигниң девискээринде бо балыкты солдат-балык деп база адап турар.
Алагалыг-Хөл-Таңмаа – хем ады; ‘алага’ диал. – ‘ала-буга’ лит. таңмак – шапкын агымныг сеп. Алагалыг-Хөлдүң сеп чери [ТСТ 2007: 100].
Шорлуг – хем, Хараал хемниң солагай талазында. Тожу диал. шор ‘плотва’. Хөй шор балыктыг хем.
Шор-Хөл – шорлуг чер. Шор дээрге балык.
Шерештиг-Хөл – Шыйлашкынныг-Хемниң оң талакы адыры. ‘Шереш’ диал. Бо хөлде шереш деп балыктар хөй бооп турар, ынчангаш бо атты берген [ТСТ 2007: 512].
Шерештээ-Хөл – май айда шерештээр хөл.
Бердинген аттардан тожу диалектизиниң лексиктиг онзагайлары болур – балыктар аттарын көрүп болур. Бо чүүл шинчилеттинип турар девискээрниң географтыг объектилериниң аттарын өске девискээрлерден онзаландырып турар.
Чаат-Суг – хем ады. Ивиниң чиир оъду – чаат ук хемниң чоогунда байлак үнүп турар.
Сылдыстыг-Орук – ‘сылдыс’ диалект – дыт дазылы. Шаанда Тожудан Иркутскиже көжүп чоруткан тожу тываларының оруу деп турар. Хөй улус көжүп эрткен соонда чернин хөрзүнү адырлы бергенинден ыяштарнын дазылдары көстү берген дижир.
Сарапсалыг – тайга ады. ‘Сарапса’ – диал. Лит. дылда – сараспан. Сарапсалар хөй үнгенин барымдаалап, ук атты берген.
Кузук – хем ады. диал. кузук, лит. тоорук. Хөй тооруктуг пөштер үнген девискээрде хемни ынчаар адаан.
Кузукчу-Мээзи – диал. кузук, лит. тоорук. А кузукчу дээрге адыгны тооруктап чиир боорга, ойзу адааны – диалект эвфемизм бооп турар. Ирейлиг мээс чер.
Доң-Кузуктуг-Ой – чер ады. диал. кузук. лит. тоорук. Хөлегелиг черде турар болгаш, ук девискээрде пөштерниң тооруктары бышпас, доң болур.
Мыя-Хаш – аржаан ады. диал. мыя – лит. чоок. Чоок хаш чер дээн уткалыг.
Дөвүлер-Хөл – диал. дөвү, лит. бичии даг, бедигээш. Бичии бедигээштерлиг черниң чаныда хөлдүң ады.
Кара-Чул - чул - дамырак дээн диалект сөс бооп турар. Кара сугларлыг, дамырактар агып чыдар чер.
Чазылар – чер ады. диал. чазы, лит. шөл, дески чер. Дески шөлдүг черлерлиг черниң ады.
Каът-Чазы – чер ады. диал. чазы, лит. шөл, дески чер. Каът-каът шолдерлиг черниң ады.
Чар – диалект - улуг эвес шөл, хем кыдыы шык чер. Ук компонентилиг черлер аттары база таваржып турар: Чар, Көк-Чар.
Чалың-Чар – шөл ады. Чиргилчинниг, изиг эртенги уеде бусталып чыдар боорга ынчаар адаан.
Үстүнде берген чижектеривистен көөрүвүске, тожу диалектизиниң лексиктиг онзагайлары илереп кээр. Микротопонимнер этнографтыг диалектизмнер-биле адаттынган деп чүүлдү база тодараткан бис. Этнографтыг диалектизмнер-биле адаттынган топонимнерниң хөй кезии гидронимнер бооп турар.
Лексиктиг онзагайларындан аңгыда, фонетиктиг онзагайларын база эскерип болур.
м//б
Малдырганныг – диал. малдырган, лит. балдырган – ук үнүштүң элбээ-биле үнүп турарын барымдаалап адаан шөл.
х//с
Хелескелиг-Хем – диал. хелеске, лит. селеске. Ук хемниң эриктеринде селескелиг боорга, ук атты берген.
й//ж
Куштуг-Кейиг – бичии хем ады. Диал. кейиг, лит. кежиг. Хемни кежер черинде хөй куштарлыг боорга ынчаар адаан.
Шөл-Байы – чер ады. Диал. байы, лит. бажы. Улуг шөлдүг девискээрниң башкы, үстүкү кезээн ынчаар адаан.
х//к
Хымыскалыг-Хөл - диал. хымыска, хамыска лит. кымыскаяк. Хөлдүң эриктеринде кымыскаяктар хөйү-биле бар болуп турар.
Улуг-Хадыр – диал. хадыр, лит. кадыр. Бедик кадыр черниң ады.
Тыва дылдың өске диалектилеринден болгаш аялгаларындан лексика талазы-биле тожу диалектизи онзагай ылгалып турар, ында чүгле тус черниң чурттакчылары ажыглап турары сөстер бар: иви мал, аңныыр ажыл-агыйы-биле, оран-савазы-биле, дириг амытаннар аттары-биле холбашкан лексика дээш оон-даа өске. Бо чүүлдү Адыр-Кежиг суурнуң девискээринден чыгдынган микротопонимнерден база көрүп болур.
Бойдузу чараш, казар байлаа, аң-меңи, кат-чимизи, эм оъду элбек, аржаан сугларлыг, арыг хемнерлиг, эгээртинмес үнелиг арга-ыяш байлактыг, хөй санныг куштарлыг, балык-байлаңныг Тожуну «байлак Тожу» дээриниң ужуру ында. Тожу кожууннуң суурларының бирээзи – Адыр-Кежигниң девискээринде кандыг-кандыг черлерни чок дээр. Географтыг объект бүрүзү аттарлыг, ат бүрүзүнде тускай, тывызыксыг, онза утка сиңниккен болуп турар.
Түңнел
Адыр-Кежиг суурнуң девискээринден ниити түңү 138 черлер аттарын чыып, оларның дыл талазы-биле сайгарылгазын кылырын оралдажып көрдүвүс.
Суурну долгандыр турар черлер – хемнер, хөлдер, тайга-таңдылар аттары дээрге-ле тус черниң агаар-бойдузунуң, ажык-байлааның, кижилериниң, оларның амыдырал-чуртталгазының үнген дөзүн тодарадып адаан төөгүлүг аттары болур. Ук географтыг аттар колдуунда Тываның чөөн чүгүнге чурттап чораан тайга чурттуг бурунгу кижилерниң адап кааны төөгүлүг аттары-дыр.
Ук девискээрде черлер аттарының уткалыг бөлүктери колдуунда өске-даа девискээрлерден тодараттынган черлер аттарындан улуг ылгал чок. Ындыг-даа болза, ук девискээрниң чонунуң чугаазының онзагайын илереткен черлер аттарын: диалектизмнер-биле адаан микротопонимнерни, ылаңгыя аңныыр ажыл-агыйга хамаарышкан микротопонимнерни, онзалап, демдеглеп болур, чижээ: Алагалыг-Хөл – ‘алага’ диал. – ‘ала-буга’ лит. Хөй ала-бугаларлыг хөл; Дикпелээр - тожу диал. дикпе – лит. балык четкизи. Четки-биле балыктаар хөл ады дээн ышкаш.
Нарын тургузуглуг аттарда ажыглаттынып турар апеллятивтер аразында чүгле Тожу девискээринде ажыглаттанып турар диалект терминнерниң нептереңгей болуп турары, чижээ: Мыя-Хаш, Каът-Чазы, Дииң-Чул.
Суурну долгандыр черлер аттары тус черниң төөгүзүн, культуразын, ажыл-агыйын, экономиктиг болгаш социал байдалдарын база тодарадып чоруурлар. Чер, девискээрниң тодаргай аттарының тывылганын уктап, улуг назылыг кижилер-биле чугаалажып таныжарга дыка солун болгаш өөредиглиг болур.
Ажыглаан литература даңзызы
Словарьлар:
Информантылар даңзызы
Кто должен измениться?
Что есть на свете красота?
Свинья под дубом
Домик зимней ночью
Упрямый зяблик