Минии тγрγγшын туршалганууд

Курумканское районное управление

МОУ «Улюнханская средняя общеобразовательная школа»

Научно-практическая конференция «Шаг в будущее»

«Минии тγрγγшын туршалганууд»

(произведения собственного сочинения)

Творческая секция: журналистика

Работу выполнил: Ачитуев Булат,

ученик 10-го класса

Руководитель: Бубеева М.В.,

Учитель бурятского языка и литературы

с.Улюнхан

2011 г

Оглавление

Введение

1. Основная часть

1. Моя малая Родина
2. Наран шэнги эжымни

1.3. Альган дээрээ γргэhэн алтанhаа γнэтэй эжымнай

1.4. Бар хγсэтэй γбгэн абамни

            1.5. Агууехэ дайн

            1.6. Бидэ элγγр энхын тγлѳѳ!

            1.7. Минии алтан нютаг

            1.8. Тоо бγридхэл

   Заключение

Введение

Если человек научится воспринимать мир  красивым и добрым, то он научится беречь этот мир и никогда его не разрушит. Я думаю, что творчество в этом очень помогает. Я начал открывать мир через поэзию, так как она учит выражать словами свои чувства, ощущения  и настроение.

Я люблю читать биографии бурятских писателей и их произведения. На их примерах я начал писать стихи, статьи, очерки на своем родном, бурятском языке.

Актуальность выбранной темы заключается в том, что в наше время молодежь стала меньше разговаривать на своем родном языке, мало читает.  Я думаю, что мы должны делать все, чтобы наш язык развивался, чтобы последующее поколение относилось бережно к красоте родного слова, пользовался богатством и многогранностью бурятского языка. Я считаю, чтобы творческие  стремления начинающих не погасли, необходимо поддерживать и развивать их.

Цель моей работы: выразить доброе отношение к людям,  миру, природе через стихи собственного сочинения, рассказать о своих творческих увлечениях.  Главной задачей своей работы считаю рассказ о своем опыте написания стихотворений на собственном родном языке, о написании рассказов, статей.

Предмет исследования: работы собственного сочинения.

Методы исследования: 

- работа с литературой

- наблюдения        

- практический

- беседы

Сейчас я учусь в 10 классе. В моей школьной жизни было очень много творчества. Сочинения, очерки, рецензии, сказки, стихотворения, статьи… Мне всегда нравилось размышлять, придумывать, писать, используя творческое начало.  Меня всегда интересовала судьба  моей прабабушки. Я удивлялся,  как она могла выдержать суровые испытания жизни, ведь ее жизнь легкой не назовешь. Поэтому моя первая статья была написана про мою прабабушку. Дальше я начал писать о своих родственниках, о друзьях, о красоте родной природы, о своих учителях. Я считаю, что литературное творчество развивает личность, обогащает человека и делает его интересным собеседником.

1. Моя малая Родина

«Все, что может трогать сердце,

Наполнять и возвышать душу,

Есть поэзия».

Н.А.Бестужев.

Моя Родина – знаменитая Баргузинская долина, величавый Боолон-Тумэр, увенчанный как корона высокими вершинами гольцов.

Кто не слыхал про знаменитого баргузинского соболя, драгоценный мех которого можно добыть лишь в девственной тайге, окаймляющей красивейшую долину, вытянутую вдоль течения стремительной реки Баргузин. Здесь, в краю скотоводов, охотников и рыбаков, среди которых некогда провели годы ссылки братья Кюхельбекеры, у подножья легендарной Бархан-горы прошли мои чудесные годы.

Пленительна красота родной природы, ласков и суров северный ветер. Стремителен бег реки Улгана. Чудодейственны лечебные источники Умхей, Сэю, Кучигер. Легок и ароматен здесь воздух. В дебрях глухой тайги слышны рев изюбров, пение птиц… Это  - моя Родина, моя Земля, Земля отцов и дедов. Это – мое Отечество. Это – мой Улюнхан!

Нютагни

Сэбэр аршаан булагуудтай,

Табан хушуу малнуудтай

Сэлгеэ номин Хурамхааяа

Бархан уулань сахидаг юм.

Хамагhаа γнэтэй,

Арадтаа солотой,

             Амгалан тоонтомни,

            Хододоо hалбарыш!

   Уланхаан

Тγхэреэн минии Уланхаан

Тала дайдаар баян даа!

Yлзы баян аршаануудаар

Дэлхэй дайдаар суурхаhан даа!

   Буурал Боолон-Тγмэрhөө эхи татажа,

Yндэр саhата хадын хормойдо,

Суута Баргажан мγрэнэй                    эрьедэ,                                                           Хойто зγгэй адагта оршодог даа!

 Yбэлдѳѳ

Намдуу γбэлэй сагаан саhан, 

Хγнэй нюдэ гэрэлтγγлнэ,

Yбэлэй аажам hалхин,

Ой модо саhаар бурьюулна…

Уланхаанай эгсэ уула хаданууд,

Номин саhаар хушагданхай,

Нютагаймнай  гол мγрэнγγд

Сэнхир мγльhѳѳр хγлдэнхэй…

Мγнхэ хγхэ тэнгэри харахада,

Минии сэдьхэл тэнюун лэ.

Yбэлэй сэбэр агаараар  амилхада,

hанаан бодолни арюун лэ…

Уланхаан нютагтамнай айлшалан ерэгты!

Уланхаан нютагни Бархан уулын хормойдо, Баргажан мγрэнэй эрьедэ оршодог. Тойроод Кавказhаа дутахагγй γндэр эгсэ хадануудтай, элдэб амитадаар баян ой тайгатай, тунгалаг сэбэр агаартай, Бөөлэн-Тγмэрhөө эхи абажа, харьялма урдадаг Улгана мγрэнтэй. Yмхэй, hэюу, Хγшэгөөр аршаануудаар бγхы буряад ороноороо ба бэшэшье хариин газарнуудаар суурхагданхай.

Уланхаан нютаг Хурамхаан аймагай эгээ холын хойто зγгэй тосхон болоно. Эндэ ажалша, соел болбосоролоороо баян, эбтэй арад ажаhуудаг юм. Одоошье ород, буряад, хамнаган, татаршье арад дундаа нγхэсэжэ, гэр бγлэшье боложо сугтаа hуудаг лэ.

Yмхэй, hэюу, Хγшэгөөр аршаануудта бэеэ аргалхаа гγ, али иимэ hайхан газарта амархаяа ерэhэн хγнγγдые сагаан эдеэгээр, халуун сайгаар угтахал даа. Манай арад γрэ нимгэн, сагаан сэдьхэлтэй, хайхарамжатай хγндэ асуудал бии болоо hаань, хэзээдэшье туhалха лэ.

Уланхаан орохотойтнай сасуу буян хэшэгтэй Субарга ба онгосо мэтэ ордон hургуули таниие угтаха юм.  

 Иимэ hайхан нютагыемни хγрэжэ ерэхыетнай уринаб!

1.2. Наран шэнги эжымни 

Эжы, эжы, эльгэ зγрхэнш

Эгээл дγтэл намдаа,

Эжы, эжы, оршон ябыш,

Элγγр энхэ зандаа.

(дуунhаа)

Эжы! Яагаа нангин γгэ гээшэб?! Гурбахан γзэгhөө бγридэhэн энэ γгэ ямар гγнзэгы удхатайб! Аршаан булагтал тунгалаг шэнгеэр hанагдана. Энэ γгэ минии баяр баясхалантаймни, зол жаргалтаймни, энхэ тайбан байдалтаймни нягта холбоотой гэжэ би γнэн зγрхэнhөө мэдэрнэб.

Эжы… Эдэ мγрнγγдые бэшэжэ hуухадаа, илдам hайхан харасатай, энэрхы зөөлэн сэдьхэлтэй тγрэhэн эжыеэ hанаандаа оруулнам. Эжымништаа – зэндэмэнимништаа.

Эжымни энэ юртэмсэ дэлхэй дээрэ намдаа эгээл hайхан. Хγн эгээ тγрγγн аманда ороходоо, «эжы» гэжэ γгγγлдэг, тиимэhээ иимэ hайхан, hайн гээшэ гγ? Эжыдээ зγрхэ сэдьхэл соогоо хадагалжа ябаhанаа хуу хөөрэдэгби, хөөрэхэшьеб, юушье эжыhээ нюужа шадахагγйш. Эжы шинии нюурыешни хараhаар хуу ойлгохол даа.

Минии эжы Ачитуева Надежда Геннадьевна  Хурамхаан аймагай Уланхаан нютагта тγрэhэн намтартай. Хγндэмγγшэ, зугааша, налгай hайхан абари зантай. Бууhан айлшаниие халуухан сайгаараа угтан абажа, дулаахан γгөөрөө γдэшэн байдаг. Тэрэнэй сухалдажа, гааража байхыень хараагγйб.

Минии эжы юртэмсэ дэлхэй дээрэ тγрэhөөр энэ жэлдэ 38 наhатай болоо. 38 наhан соогоо хэды юумэ γзэhэн, хараhан гээшэб. Гэр бγлэдөө дγрбэн γхибγγдэй эгэшэнь хадаа, бага наhанhаа ажал хэжэ hураhан, эжы абадаа туhалжа, дγγнэрээ харалсажа, дундаа эбтэй эетэй ябаха гэжэ ойлгожо абаhан. Минии аба Ачитуев Эрдэм Даши-Нимаевичтай хуби заяагаа холбожо, хоер хγбγγтэй болоhон. Мγнөө маанадтаа «Дундаа эбтэй ябагты, бэе бэедээ туhалсагты» гэжэ хэлэжэл байдаг. Эжымнай иимэ нангин нимгэн зγрхэтэй ха юм. Эжымни гγн ухаан бодолтой, хөөрγγ зугаатай, номдо багаhаа дуратай хадаа Улаан –Yдын хγгжэмэй училищи дγγргэhэн. Манай эжы дэлхэй дээрэ эгээ hайхан, эгээ бэрхэ. Эжы шэнги hайхан хγн γгы бшуу. Теэд хγн бγхэнэй эжынэр хуу адлихан hайхан ааб даа.

Минии эжы аалин номгон, даруу зантай, хонгор сагаан сэдьхэлтэй, хγндэ ходо hайниие хγсэжэ, hайн hайхан зγбшэл заабари γгэжэ ябадаг. Эжын хэлэhэн γгэнγγд ходол зγб байдаг юм. Иимэл эжытэйб! Тиимын тула бидэ эжынэрээ hайнаар адуулжа, хэлэhэн γгыень ходо бγтээжэ, сэдьхэлыень арюудхажа, оршон тойронхиень сэбэрлэжэ байха еhотойбди.

Эжыдээ элγγр энхые, ута наhа, амар амгалан hуухые γнэн зγрхэнhөө хγсэнэб!

Агууехэ Илалтын 65 жэлэй ойн баярта зорюулагдана…

1.3. Альган дээрээ γргэhэн алтанhаа γнэтэй эжымнай

  Би ехэ жаргалтайб, юундэб гэхэдэ,  хоер хγгшэн эжыдэ эрхэлγγлγγлжэ, адуулуулжа ябадагби. Минии хγгшэн эжы - Сызема Ганданжаповна - абымни эжы болоно. Тиихэдэ элинсэг эхэмни – γбгэн абымни эжы – Ачитуева Ойдоб Ринчиновна болоно. Би ѳѳрынгѳѳ элинсэг эхэ (прабабушка) тухайгаа, хγндэ хγшэр  бага наhан тухайнь хѳѳрэхэеэ hананам. Буряад арадайнгаа тγγхээр hонирхожо, ямар сагта ажаhуудагыень мэдэжэ байхада ехэ hонин байдаг. Манай буряад хэлэнэй багша ходо иигэжэ хэлэдэг:  «Бγмбэрсэг дэлхэйе мэдэхэеэ hанаа hаа, тγрγγн ѳѳрынгѳѳ нютаг hайса   шэнжэлэ! Ѳѳрынгѳѳ уг гарбал, мэдээжэ хγнγγдыень, намтарыень hайса мэдэ!» Минии элинсэг эхын намтар соо тэрэ γеын байдал харагдана бшуу.

  Ачитуева Ойдоб Ринчиновна 1926 ондо Мγншѳѳ гэhэн hууринда (заимхада)  бγлэдѳѳ дγрбэдэхи басаган боложо тγрэhэн юм. Эжынь Будаева Засагма Борбоновна, абань Ачитуев Ринчин Аюшеевич - таряашан хγндэ хγшэр ажалтай hэн. Гэр бγлэдѳѳ олон байгаа, аяар табан ахатай ба нэгэ дγγ басагатай hэн.

  1937 ондо   хγгшэн эжыгэймни   арбан нэгэтэй байхадань, эжынь хγндэ γбшэндэ дайрагдажа, наhа барашоо hэн. Аяар долоон γхибγγдтэ,  бишыхан басаганда, эжыгэйнь наhа барахада, хэлэшэгγй хγшэр байдал тохёолдоо ха юм.  Бγхы хγндэ хγшэр ажал, гэр бγлэеэ адуулалга эгээ ехэ басаганайнь мγр дээрэ гэнтэ унашаhан байна. Дулма олон дγγнэртээ эжыень hэлгэбэ, тγшэхэ тγшэлгэниинь болобо ха юм.

  Теэд муу юумэн hалаха бэшэ,  «Муу юумэ модон голтой» гэдэгтэл тэрэ γеын репресси энэ  бγлыемнай дайрашаба. Арадай дайсан гэжэ хардалгада ороод, абань тγрмэдэ хаагдашаба.  Yншэрhэн γхибγγдтэ бγришье хγндэ байдал тохёолдошобо ха юм. Yлдэхые,  даарахые мэдэхэhээ гадна, нэгэшье hайн γгэ, энхэрэлгые дуулахагγй γхибγγдтэ ямар гээшэб! Энээнhээ боложо, хайрата хоёр басагадынь  наhа барашоо hэн.  Минии элинсэг эхыемни, Ойдобые хайрлажа, Софья  Гавриловна гэжэ хγгшэншэг эжы γргэжэ абаа hэн.  Харин тэрээндэ нэгэ жэл соо байhанай hγγлээрнь,  абань табигдажа, басагаяа хѳѳргэнь абаhан юм.

  Ойдоб эжыгэймни hая хоердохи класста  ороод байхадань,  Агууехэ дайн эхилээ hэн. Тон ганса урдаа хараха Очир гэжэ нэрэтэй ахаяа тэдэнэр сэрэгтэ ябуулаа.  Бγхы аханар зоной  хγндэ хγшэр ажал тэдэ басагадай  ээм дээрэ унашаба ха юм.  Тиихэдэ ямар hургуули байхаб даа! hургуулияа орхижо, элдэбын ажалда хамсыгаа шуун ороhон юм.  Ойдоб γхибγγнэй ба бэшэшье эгэшэнэрэйнь  балшар бага наhан иимэ хγшэрѳѳр, хайратайгаар γнгэрѳѳ ха юм. Баарhад даа, нэгэшье наадахые, хγхихые, жаргахые, эжыдээ таалуулхые, садатараа эдеэлхыешье γзѳѳгγй байна ха юм.  Yхибγγдэй хэхэгγй юумэ хэжэ, шадахагγй юумэ шадажа ябаhан байна даа.

  Минии хγгшэн эжымни,  арбан табатай басаган, дайнай шэрγγн жэлнγγдтэ Тазы эльгээгдэжэ, колхозой  элдэб ажал хэжэ эхилhэн.  Yбhэ абаха, таряа тариха г.м. ажал барагдашагγй hэн.   Yшѳѳ тиихэдэ, γдэшэндѳѳ hуужа,  Агууехэ дайнда ошоhон Очир ахадаа бэшэг бэшэхэ, сэрэгшэдтэ  дулаан хубсаhа оёжо, оймhо нэхэжэ эльгээдэг hэн.

  Агууехэ дайнай дγγрэхэдэньшье,  ажалынь нэгэшье хγнгэн болоогγй. Ойдобые ба бэшэшье Уланхаан нютагай басагадые аяар холын Тγрхэ ажал хэхыень ябагаар эльгээhэн юм.  Хажуудань ганса нэгэ шаргатай мори γгэhэн юм.  Yбэлэй янгинама хγйтэндэ аяар  300 гаран модо гаталжа, гγрэнэйнгѳѳ даабари дγγргэхын тγлѳѳ ошоhон ха юм.  Тэндэ ганса эхэнэрнγγд  модо унагаадаг ажалтай байгаа.  Томо бγдγγн мододые гараараа  отолхо гээшэ ямар хγшэр гээшэб! Иигэжэ минии γбгэн абымни эжы олон ушарнуудтай дайралдаhан, бэе дээрээ γлэниие, хγйтэниие γзэhэн, олон хγнγγдэй наhа барахыень хараhан юм.  Тиихэдэ, модо унагаажа байхадаа, олон зон  модондо дайрагдажа, наhа бараhан байна. «Нэгэ шэрэм пеэшэтэй  бишыхан таhалга соо хореод эхэнэр байдаг байгаа hэнди. Хэды γлэншье, эсэhэншье hаа, ажалдаа ошодог hэмди, амархые мэдэдэггγй hэмди» -гэжэ элинсэг эхэмни намда хѳѳрэдэг.  1947 оной  апрель hара соо Ойдоб Ринчиновна гэртээ бусажа ерээ hэн. Иигэжэ бγхы hайхан залуу наhаниинь  Илалтын тγлѳѳ,  ажалда зорюулагдаhан байна.

  Наhанайнгаа амаралтада гаратараа, Ойдоб Ринчиновна олон жэлнγγдтэ хонишоноор хγдэлѳѳ. Нэгэ отарадань 500-600 хонид байгаа, зуун эхэ хонинhоо зуун хурьгадые абажа байдаг hэн. Хонишоной ажалай хγшэрыень булта мэдэнэбди даа!   Амжалатай хγдэлhэнэйнгээ тγлѳѳ оло дахин грамотануудаар ба медальнуудаар шагнагдаhан юм.  

Бэедээ саг γлээнгγй ажалаашье  hаа, хэды хγшэр хγндэ байдалай байгаашье hаань, урдаа хараха баян бардам γхибγγдые гаргажа, мγнѳѳ дээрээ жаргалтай, элγγр энхэ ажаhууна. Yхибγγдыень нэрлэбэл, эгээ аха ууган хγбγγниинь Даша-Нима, басаганиинь Санжидма, эхир хγγбγγдынь Сэсэгма ба Даша-Дондоб болоно. Гэр бγлэ болоhон γхибγγдээ, аша зээнэрээ хаража, адуулжа, hургаал заабари γгэжэ байхадаа, би мγнѳѳ ехэ жаргалтайб гэжэ элинсэг эхэмни хэлэдэг. Элинсэг эхэмнай баян даа: 15 аша зээнэртэй, аяар 15 гушанартай болоhон. Бидэ бултадаа, аша зээнэрынь, гушанарынь элинсэг эхэдээ γнэн зγрхэнhѳѳ хамаг дэлхэйн hайханиие, ута наhые хγсэжэ, иигэжэ γреэхэ байнабди:

Энэрхы урихан энебхилгэеэ γршѳѳгшэ,

Энээхэн наhандамнай хайратай эжымнай,

Этигэл найдалыетнай харюулхаартнай баярлажа,

Энхэ тайбан, шарай сарюун

Аялга хонгео энэ замдаа

Аятай зугаатай хододоо ябыт даа!

       Бидэ  тандаа, манай хайрата Ойдоб Ринчиновна, дуратайбди, ашыетнай харюулжа ябахабди гэжэ хэлэхэ байнабди.

4. Бар хγсэтэй γбгэн абамни

Ѳѳрын γндэhэн тγхэлтэй,

Онсо буряад маягтай,

Эрын бэе бэелγγлдэг,

Эрэлхэг зориг нэмээдэг

Бγхэ барилдаамнай.

   Би арбадахи классай hурагшаб. Yбгэн абадаа адли барилдааша, шиираг томо бэетэй, γндэр сэбэр шарайтай, hайн hанаатай, нютагаархидтаа хγндэтэй болохоео оролдодогби.

  Минии γбгэн абые, Ачитуев Даши-Нима  Ринчиновичые  Хурамхаанай, Баргажанай аймагуудта бэрхэ  бγхэ барилдаашан гэжэ мэдэхэ. Бага наhанhаа эжыгээ дахалдажа, хγндэ хγшэр ажал хэжэ бэень бэхижэжэ, дγй дγршэлтэй боложо, γхибγγдээр барилдажа  ябадаг hэн. Бар ехэ хγсэтэй байhанаа харуулжа, элдэб олон мγрысѳѳнγγдтэ оло дохин тγрγγшын hуури эзэлhэн юм. Уланхаан нютагайнгаа Сурхарбаанда, обоо тахилганда, Сагаалганда  г.м hайндэрнγγдтэ эдэбхитээгээр хабаадажа, абсолютна чемпион гэhэн нэрэ зэргэдэ оло дохин хγртэhэн юм. Хэды олон хони эдиhэниинь тоолошогγй юм ааб даа. Уланхаан нютагаа сурхуулжа,  Хурамхаан аймагтаа эрхимээр  барилдажа, гурба дахин абсолютна чемпион болоhон  юм. Бγхэ барилдаашад булта γбгэн абыемни таниха, мэдэхэ юм. Yбгэн абымни сугтаа барилдадаг  нγхэдынь Доржиев Михаил Батуевич ба Вандаев Бато Дондупович гэгшэд баhа мэдээжэ бγхэнγγд гээшэ.

 Yбгэн абамни намда бγхэ барилдаанай онол аргануудые, еhо гуримые, мэхэ гохые  заажа γгэжэл байдаг. "Барилдахада ганса тамир хэрэгтэй бэшэ, харин γшѳѳ ухаан бодол хэрэгтэй юм. Иигэжэ ороо hаамни, тэрэмни хайшан гэхэб, саашанхи ябадалынь ямар бэ гэжэ шэбшэхэ хэрэгтэй", «Эртэ урда сагhаа бишыхан γхибγγд эрын бэе бэелжэ эхилхэдээ, эгээл тγрγγн барилдажа hурадаг байгаа, тиимэhээ ши нэн тγрγγн барилдаанда hураха ёhотойш» -г.м заабаринуудые хэлэжэл байдаг. Би бγхэ барилдаанай секцидэ ябадагби, элдэб найр наадануудта хγсэ шадалаа γзэлсэжэл байдагби.  Би γбгэн абадаа дуратайб,  γбгэн абаараа омогорхоноб!

                Минии хγгшэн аба 1950 ондо Гарааhан гэhэн нютагта тγрэhэн юм. Эжынь Ойдоб Ринчиновна хонишон ажалтай hэн. Бага наhанhаа хойшо эжыгээ дахалдажа, минии γбгэн аба Гарааhанай γргэн тала  дайдаар зунай халуун наранда, γбэлэй янгинама хγйтэндэ хони манадаг hэн. Таба наhатай болотороо эжын ганса монсог хγбγγн ябаа, тиигээд Санжидмаа гэжэ дγγ басагатай, эхир хγбγγн Сэсэгма ба Даши-Дондоб гэжэ дγγнγγдтэй болоhон юм. Минии γбгэн абамни аха гэhэн нэрэеэ дээрэ γргэжэ, эжын тγшэг тулгабари боложо, дγγнэрээ hайнаар адуулдаг hэн. Гарааhан гэhэн заимкань Уланхаан hууриhаа аяар найман модо болодог, Улгана мγрэнэй саана эрьедэнь hэн. Yбгэн абамни ехэ бγлэеэ эдеэ хоолоор дутахагγйн тула γргэн ехэ Улгана мγрэеэ тамаржа гараад, магазинhаа эдеэ хоол  ба хилээмыень абажа асардаг hэн.

         Зургаатайдаа Ягдагай дγрбэн классай hургуулида ороhон юм. Санжидмаа гэжэ дγγгээ hургуулида орожо эхилхэдэнь, γдэр бγхэндэ дγγгээ нюрган дээрээ hуулгажа,  уhаяа гарадаг hэн.  Эжынь бγхэли γдэртѳѳ хонидоо  манадаг hэн. Тиимэhээ бγхы Уланхаанда бγтээхэ хэрэгγγдээ ехэ хγбγγндээ найдадаг hэн. hургуулиингаа  хажуугаар гэрэйнгээ ажал хэхэ, дγγнэрээ адуулха, хонидоо маналсаха. Иигэжэ γбгэн абымни балшар бага наhан γнгэрhэн байна.

          Ягдагай дγрбэн класс дγγргээд, саашаа эрдэм hуралсалтай болохын тγлѳѳ Хилгана нютаг Цэрмаа нагсагшадаа ошоhон юм. Тэндэ найман класс  дγγргэжэ ерэhэн юм.

   1969 ондо сэрэгэй албанда татагдажа, хоер жэлэй туршада Монгол орондо алба гараhан намтартай.  Эрэ хγнэйнгээ уялга дγγргэжэ ерээд, нютагтаа барилгашанаар хγдэлжэ эхилhэн юм. Уланхаан нютагаа hэргээжэ, томо шэнэ байшангуудые олоор бариhан юм. Сугтаа хγдэлдэг нγхэдынь Сансанов Баир, Балсанов Жаргал, Балданов Баир ба бэшэ барилгашад ехэ мэдээжэ, уран барилгашад hэн. Тэдэнэр шэнэ гэрнγγдые барижа, шэнэ Юбилейнэ гэhэн γйлсэ бии болгоожо, залуу гэр бγлэнγγдтэ баярай ехэ баяр асарhан юм.

   70-аад онуудта Уланхаан нютагтамнай томо гое амбулатори нээгдэхэдэнь, аяар Хонхинын залуу Доржиева Сызема Ганданжаповна хγдэлэхэеэ ерэhэн байна. Минии γбгэн абада, γндэр, сэбэр, залуухан хγбγγндэ дураа буляалгаба.  Удааншье болоогγй 1972 ондо тγрэ наада хэжэ, γнэр баян айл болоhон юм. Хγгшэн эжымни хойно хойноhоо 5 γхибγγдые γбгэн абадам бэлэглэhэн  байна. Эгээ ехэ хγбγγниинь минии аба болоно, хойноhоонь 4 hайхан дангинар гараhан юм.

    Мγнѳѳ γбгэн абамни наhанайнгаа амаралтада гаранхай, тиигээшье hаа, haнаа амар амаржа hуудагγй.  Баргажан аймагай мэдээжэ "Джергинскэ заповеднигтэ" инспекторээр  ажалладаг юм. Улаан ном соо ороhон γнэтэ амитадые ба элдэбын ургамалнуудые харадаг, γшѳѳ тиихэдэ амитадые хюдадаг  зонhоо аршалдаг юм. Зундаа  мореор, γбэлдѳѳ машинаар ажалдаа ошодог. Бишье ехэ дуратайгаар ошолдодогби: ехэ гое, hайхан газарнууд, тунгалаг сэбэр агаар,  γнгэтэ  байгаали, эгсэ γндэр хаданууд, харьялан урдаhан Джирга ба  элдэб амитад угтан шамайе байдаг. Хэлэшэгγй hайхан ааб даа, харин ѳѳhэдѳѳ ошожо, хоер нюдѳѳрѳѳ харахыень бултанда хγсэхэ байнаб.

           Хγгшэн эжы ба γбгэн аба хоерни арад зондоо хγндэтэй, ажалдаа амжалтатай, амгалан тайлан ажаhууна. Би хγгшэн эжыдээ ба γбгэн абадаа элγγр энхые, γнэр баяниие, ута наhые хγcэнэб!

Агууехэ дайн

Арадай дундаhаа баатар тγрэдэг,

                                                    Адуун сооhоо хγлэг гарадаг.

(оньhон γгэ)

Агууехэ дайн… Арад зондо хэды хγшэр байдал тогтоо гээшэб даа! Тиигээшье hаа, хγн зомной нэгэ хγсэл, нэгэ бодол доро орожо, Эсэгэ  ороноо фашис амитадhаа хамгаалжа, арад зоной жаргалай тγлѳѳ баатарлигаар тэмсэhэн байна.

Хγн бγхэниие дайн илгангγй дайраhан юм. Агууехэ дайнда хэнэйшье гэр бγлэhѳѳ эхэ эсэгэнэр, аха дγγнэр, хани нγхэрнγγд хабаадалсаhан байна.

 Энэ γедэ хγдѳѳгэй ажабайдал бγхы нютагуудта хγшэр хγндэ байhан юм. Манай Уланхаан нютагhаа аяар 382 хγн Эсэгэ ороноо хамгаалхаяа ошоhон байна. Тэдээнhээ аяар 250 гаран сэрэгшэдынь баатарай γхэлѳѳр дайнай талмайда унаhан гэжэ би мэдэнэб.  Минии уг гарбал сооhоошье  дайнда ошоhон хγнγγд бии. Минии абын γбгэн аба тэндэhээ  гэртээ бусаагγй,  Смоленскын талмайда  баатарлигай γхэлѳѳр наhа бараhан  юм.

Бидэ, бγхэроссин арад Агууехэ Илалтын 65 жэлэй  ойн баяр ехэ γргэнѳѳр тэмдэглэбэбди. Жэл бγри ѳѳрын нютагайнгаа ветерануудые суглуулаад, баярыень хубаалдалсажа, тэдээндэ гое hайхан концерт, наада харуулжа, бэлэгγγдые  γгэжэ, баярай γгэнγγдые хэлэжэ, тэдэнэрээ хγндэлдэгбди. Тэдэ ветерануудай сугтаа суглараад, ехэ гоеор хѳѳрэлдэдэгые, нюдэнhѳѳ баярай нулимса гаргажашье байдагые хараад, шагнаад, бидэ, hурагшад, ехэ уярдагбди, баярай нулимсануудые ѳѳhэдѳѳшье гаргадагбди. Бидэ энэ дайн нэгэшье мартаагγйбди, мартахашьегγйбди!

  Агууехэ дайн…

Шуhата муухай дайн…

hанахадашье уйдхартай лэ…

Хэды мянган хγнγγд унаа бэ?

Тоолохо аргашье γгыл…

Баатараар унаhан сэрэгγγдые,

Наhандаашье  мартахагγйбди,

Илалтын γдэртѳѳ баясажа,

Доро дохин мγргэнэбди!

5. Бидэ элγγр энхын тγлѳѳ!

Мγнѳѳ унгэрhэн 2010 ондо Уланхаан нютагтамнай бултанда мэдээжэ эмшэн Бадуев Николай Кимович ерэhэн байна. Тэрэ хадаа «Трезвей! Тэлэрыш!» гэhэн организациин даагша болоно. Николай Кимович манай hургуулиин hурагшадта архи ба тэрэ мэтын мухай алкоголь тухай арбан γдэр соо лекци уншаhан юм. Бидэндэ, hургуулин hурагшадта γдэртэ хоер хэшээлэй хугасаа  соо лекци уншажа, ехэ гоеор хорото  зγйл тухайнь ойлгуулдаг hэн. Лекциин дγγрэхэлээр заабол гэрэй даабари γгэдэг байгаа. Гэрэйнгээ ажал дγγргэhэн γхибγγдые арбан солхообоор,  эрхимээр дγγргэhэдыень бγри хорин солхообоор шагнадаг байгаа. Гэрэймнай ажал юуб гэхэдэ, хээшээлдээ гараhан темэеэ, ойлгоhоноо бэхижγγлжэ найруулга болгоод бэшэхэ еhотой байгаабди. Бидэ булта гэрэйнгээ даабари эдэбхитэйгээр бэшэдэг hэмбди. Илангаяа ахамад классай hурагшад ехэ hайнаар, эрхимээр лекцинγγдыень шагнажа hуугаабди гэжэ тэмдэглэхэ  байнам. Харин бишыхан хγбγγд басагад нэгэ заа хγшэр лекцинγγдыень ойлгоогуй байжа болохо. Тиимын тула Николай Кимовичые жэл бγри Уланхаан нютагтаа урижа байгаа hаа ямар гоё гээшэб. Минии hанахада, энэ Бадуевай  хѳѳрэhэн лекцинγγд бидэндэ ехэ  туhа хγргэhэн байна. Би мγнѳѳ болотор архи гээшэ тиимэ мухай наркотик байна гэжэ мэдээгγй байгааб. Хγнэй архи уухадань, наhанhаань арбан наhа хорооно, харин тамхи татахадань, табан жэл хорооно гээшэ гэжэ мэдээбди. Теэд hанаад γзэхэдэ, аяар арбан табан жэл соо юушье бγтээжэ болохоор байна бшуу… Тиимын тула бидэ булта тэрэ мухай хара архи эдеэн хоол сооhоо γгы болгоохо еhотойбди.

Гол шухала хорониинь гэхэдэ, архи нэгэ багашье  хэмжээн уубал, хγнэй хадуудаг hанаан (память)  бага болоно. Yдэр бγхэндэ архи уудаг  хγнэй хадуудаг hанаан  ямар байхаб гэжэ hананат?

 Архи уудаг залуухан  хγбγγд басагад  γбшэн γхибγγ гаргадаг гэжэ ойлгуулаа. Бэхи, hайн гэр бγлэтэй болохын тула, архиин амта наhандаа мартаха болоно гээшэ.

Эдэ муухай хоро тухай телевизорээр, газетэ журналаар ходо харуулжа, элдэбын реклама гаргана. Эдээнhээ гадна, мγнѳѳхи залуу артистнар алкоголь, наркотик тухай дуу дууладаг болобо.   Би иимэ рекламануудые муу тээшэнь харуулна гэжэ hананаб, харин архи тамхи хоёрые харуулхаяа болихогγйень мэдэhэндээ ехээр гунигланаб.

    Архи ууhан хγн ама бардам, тэнэг, хэрγγлшэ байдаг, тэдэнэй γгэдэнь найдахаар, этигэхээр бэшэ. Тиимэ хγнγγдээр холбооролдохогγй ёhотойбди.  Архи багаар уухада, бэедэ hайн гэжэ урданай хγнγγд хэлэдэг байhан, харин мγнѳѳнэй медицинын ёhоор, архи багааршье уухада, хγнэй бэедэ ехэ хоро хγргэдэг гэжэ бидэ ойлгообди.

   Yшѳѳ тиихэдэ Н.К.Бадуев ехэ зондо «Трезвей! Тэлэрыш!» гэhэн программаяа бэелγγлээ. Yдэр бγхэндэ γдэшын 5 сагhаа 10 саг болотор манай нютагай 100-гаад хγн эрхимээр ябажа, архи тамхияа хаяа юм. Элγγр  тγрэлхидѳѳ хаража байхада,  бидэндэ, γхибγγдтэ ямар гоё гээшэб!  Бидэ эхэ эсэгэнэртээ иигэжэ хандаха байнабди: «Булта эбтэйгээр, хэрγγлгγйгѳѳр, гол шухала архи уунгγйгѳѳр, тамхи татангγйгѳѳр, жаргалтай ажаhууя».

   Би булта Уланхаан нютагаархидhаа Николай Кимович Бадуевта hайниие хγргэжэ, γшѳѳ дахин маанадта ерэхыень, буянтай жаргалтай ябахыень хγсэнэб.

   Манай элинсэг хулинсагууднай эртэ урда сагта хорото мухай зγйлнγγдые хэрэглэдэггγй байгаа. Архи ба тэрэ мэтын хоро тухай олон оньhонь γгэнγγдээр γхибγγдээ хγмγγжγγлдэг байгаа. Жэшээлхэдэ «Тархида тамхин хоротой,      Аминда архи хоротой»,    «Архи тархи бараха, Аляа зѳѳри бараха», «Ажар архи хоёр – эрхим адаг хоёр», «Алаг шаазгай мяхаша, архинша хγн хэрγγлшэ», «Азарга унаhан хγнэй ала бардам, архи ууhан хγнэй аманиинь бардам»   г.м.  Тиимэhээ  арадайнгаа сэсэн γгыень шагнажа, элγγр энхэ булта ябая!

Буряад ороной Россин гγрэндэ ороhоор 350 жэлэй ойн баярта зорюулагдана…

6. Минии алтан нютаг

Буряад ороной Россин гγрэндэ ороhоор 350 жэлэй ойн баяр энэ жэлдэ тэмдэглэгдэжэ байнабди. Аяар тэрэ онhоо хойшо ород, буряад, хамнагад гэхэ мэтын арадууд хамтаржа, эбтэй ажаhууна гээшэ.

Хани барисаан тухай олон зохеолшод элдэб гоё зохеолнуудые  бэшэhэн байна. Жэшээнь, манай Хурамхаан аймагай поэт Солбон Ангабаев “Минии нγхэд олон юм даа” гэжэ ехэ гоё шγлэг бэшэhэн юм. Энэ шγлэг уншаад, олон арадуудаар нγхэсэхэдэ, hайн байна гэжэ ойлгообиб. Юундэб гэхэдэ, тэдэ нγхэдшни хγндэ хγшэр байдалhаа абаржа болохо бшуу. Намда олон нγхэд Хурумхаан аймагаар, Агын аймагаар, Хэжэнгын аймагаар, Улаан-Yдээр, Эрхγγгээр г.м. газарнуудаар ба хотонуудаар бии юм.  Минии хани нγхэд соо ямаршье яhатан бии гэжэ тэмдэглэхэ байнаб.

Би Хурамхаан аймагай Уланхаан нютагта ажаhуудагби. Манай нютагта ехэ эбтэйгээр сугтаа хамнаган, буряд, ород, татаршье арад ажаhуудаг. Бэе бэетэеэ гэрлэдэгшье, хамтаа ажалладагшье. Би 10-дахи класста hурадагби. Минии класс соо дγрбэн хамнаган, нэгэн ород басаган, арбан буряадууд сугтаа hурадагбди. Теэд бидэ бэе бэеэ илгангγй, бэе бэедээ адляар  хандажа, эбтэйгээр ябадагбди.

Манай Уланхаан соо бэе бэеэ баhаа, илгаа гэжэ нэгэшье дуулаагγй hэм. Тиигээд энээндэ би ехэ баяртай байнам!

Буряадууд, хамнагадууд, ородуудшье ѳѳр ѳѳрын ёhо заншалтай, зан абаритай, hайндэрнγγдтэйшье байдаг. Тиимэhээ бидэ бэе бэеынгээ ёhо заншалнуудые хундэлдэгбди, заримдаа сугтаа хабаадалсадагбди. Жэшээнь, бултанда мэдээжэ хамнагадай ”Болдёор”, манай ёhото “Сагаалган”, ородуудай «Масленица»  гэхэ мэтэ hайндэрнγγд байна.

Иигэжэ энэ найруулгаяа ѳѳрынгѳѳ зохеоhон мγрнγγдээр дууhахаяа hананаб:

Минии Хурамхаан аймагта

Олон яhатад ажаhууна юм даа.

Ород, буряад, хамнагадай

Эбтэйгээр байhаниинь γнинэй юм даа.

Намда хани нγхэд олон лэ!  Ямарханшье яhатантай нγхэсэдэгби. hургуулияа дγγргээд, оюутан болоходомни, γшѳѳ олон нγхэд бии болохо гэжэ найданаб.  

7. Тоо бγридхэл

Дγтэлhэн тоо бγридхэлэй болзор соо арад зон тухай хэрэгтэй мэдээсэл суглуулха зорилготойгоор тоо бγридхэлэй программа зохеон абтаа. Энэ захяа октябриин 14-hѳѳ 25 болотор γнгэргэгдэhэн.

Минии Уланхаан нютагта тоо бγридхэхэ хγдэлмэригшэд γйлсэ γйлсѳѳрѳѳ хубаараа hэн.  Минии γйлсѳѳр Марина Дармаевна ябаhан бэлэй. Гγрэн эдэ хγдэлмэришэдтэ хγхэ γнгын зѳѳлэн шарф ба малгай, гое дулаан куртка γгэhэн байна. Иигэжэ хубсалhан хγниие  аяар холоhоо абан танихаар лэ.  Эртэ γглѳѳнhѳѳ харанхы hγни болотор айлнуудаар γдэр γдэрhѳѳ анкетэ бэшэжэ ябаа hэн. Марина Дармаевна манай гэртэ хγрэжэ ерэбэ. Тγрγγн эжы абаhаа асуудалнуудые hураба, hγγлээрнь намдашье хγрэбэ. Теэд би анкетын асуудалнуудта харюусажа, ѳѳр тухайгаа мэдээсэл γгѳѳбиб. Тэрэ анкетэ соонь Ямар ши γндэhэтэйбши? Хэды наhатайбши? Хэзээ, хаанаа тγрѳѳбши? Ямар хэлэнγγдые мэдэхэбши? Хадамтай гγш, али γгы гγ? Хэды хγγгэдтэйбши? Ямар гэр байратайбши? Ажалтай гуш, али γгы гγ? гэхэ мэтэ асуудалнууд байгаа бэлэй. Би ехэ hонирхожо, асуудалнуудтань харюусаабиб.

Энэ тоо бγридэл юундэ хэнэб гэхэдэ, манай Росси гγрэмнай дутуу уйлэ хэрэгγγдые γзэжэ, саашадаа мγнѳѳхи сагаа γшѳѳ hайн болгоохоео иимэ хэрэг бγтээнэ гээшэ эжэ би ойлгооб. Энээнhээ дулдыдажа манай гγрэмнай хγγгэдэй сэсэрлигγγдые, hургуулинуудые, поликлиникануудые барихаяа оролдохо бшуу.

Тиимын тула, хγн бγхэн энэ шухала удхатай хэмжээ ябулгада эдэбхитэйгээр хабаадажа, республикын хγгжэлтын шухала зорилгонуудые шиидхэлгэдэ туhалха аргатай.

Хγн зоной тоо бγридхэл хадаа гγрэнэй ехэ удха шанартай γйлэ хэрэг гээшэ юм гэжэ булта мэдэжэ ябая!

                                                     Туберкулез γбшэн

Туберкулез гээшэ жэжэ хорхойнуудаар тараhан халдабарита γбшэн юм. Туберкулёз ехэнхидээ уушха харбадаг, харин  бѳѳри, нюдэ, яhа гэхэ мэтэ                                           соо дэлбэрдэг.

Яахадаа иммунитет hулардаг бэ?

-дутуу гγ, али буруугаар эдеэ хоол барихада;

-тамхи татахада;

-гэр соогоо сэбэрлээгγй байхада;

-архи уухада г.м. болоно.

Тубекулезоор γбдэhэн хγнэй нёлбоhон соо 2-3 миллион жэжэ хорхойнууд байдаг. Туберкулезоор γбдэhэн хγнэй ханяахада гγ, али найтахада, γбшэнэй хорхойнууд агаарта тарадаг. Тэрэ агаараар амилбал, γбдэжэ болохо. Ехэнхидээ γбшэн хγнэй амилхада, таалалдахада, нэгэ аяга сооhоо уухада, хамтаа эдеэлхэдэ, сугтаа нэгэ тамхи татахада халдажа магадгγй.  Тооhотой, муугаар сэбэрлэhэн гэр соо туберкулезой хорхойнууд тγргэн γдэдэг. Тиимэhээ γдэр бγхэндэ сонхоёо  нээжэ, сэбэр агаар оруулха хэрэгтэй. Ѳѳhэдѳѳшье сэбэр агаараар амилжа, спортоор бэеэ шангадхажа байхада γлγγ болохогγй юм ааб даа.

Туберкулезоор γбшэлhэн хγн ехээр турадаг, халуурдаг, бэень hулардаг, шуhаар ханяадаг, сээжэ γбшэнтэйгѳѳр хадхадаг юм.

Туберкулезhоо аргалхын тула 6-12 hара соо хорхойень дарадаг эм домоор аргалдаг. Рентгендэ харуулхадаа, hая бии боложо байhан γбшэ даража болохо. Тиимэhээ жэл бγри 15 наhатайhаа дээшэ зон рентгендэ харуулха ёhотой. Yшѳѳ жэл бγхэндэ мантуу  табигдадаг. Тэрээнhээ гадна бидэ хадаа бэеэ сэбэрээр абажа ябаха, эдеэ хоолоо hайнаар шанажа эдихэ, тамхи татахагγй, архи уухагγй, сэбэр агаараар амилха, хэрэгтэй сагта рентген гараха, мантуу табюулха балайшье хγндэ хэрэг бэшэ ха юм даа. Минии hанахада, бэеын элγγр юунhээшье γнэтэйл!

Заключение

 Действительно, творчество позволяет о привычных вещах, явлениях природы сказать более образно, красочно. Поэзия помогает взлетать на облака, промчаться по небу, и вместе со сказочными героями осуществить заметную мечту.

Моя творческая работа «Минии тγрγγшын туршалганууд» это результат моих размышлений, наблюдений, куда включены стихотворения и рассказы собственного сочинения.

 Когда  я писал, то пришел к выводу, что  мой родной язык богат, красив, певуч, мелодичен.

  Я думаю, что в дальнейшем  не остонавливаясь на достигнутом, буду пробовать писать в разных жанрах. Так я участвую в различных творческих конкурсах, как в республиканских, так и в районных.

  Я горд тем, что мои публикации напечаны в газетах. Но тем не менее, я очень волнуюсь публиковаться, так как  мне еще учиться и учиться, развиваться и стремиться к лучшим результатам.

Муниципальное Образование «Курумканский район»

Управление Образования

МОУ «Улюнханская средняя общеобразовательная школа»

671632, Республика Бурятия, с. Улюнхан, ул. Новая 1. тел. факс 8 (30149) 91-5-24

Рецензия на творческую работу

«Минии тγрγγшын туршалганууд»

Ачитуева Булата, ученика 10 го класса

МОУ «Улюнханской средней общеобразовательной школы»

       Встреча с поэзией – всегда творчество, открытие. Юный поэт признается, что к размышлению и внутреннему беспокойству его приводит разное: события. Случай, друзья, красота природы. Строки раскрывают состояние его души. Они полны ликования, иногда  грусти.  Автор творческих работ глубоко искренен, чувствуется . что пишет от всего сердца.

Его статьи печатаются в школьной, сельской газете, в газете «Огни Курумкана». Надеюсь, что на этом не остановится. Рекомендую начинающему поэту, может журналитсу не останавливаясь на достигнутом, пробовать писать и дальше в жанре прози и драмы. Желаю творческих успехов.

Бубеева М.В.__________________учитель бурятского языка и литературы.

Директор школы _______________Э.З.Надмитов