Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Хову-Аксынская средняя общеобразовательная школа»

Чеди-Хольского кожууна Республики Тыва

Юрий Кюнзегештиӊ «Маяковский» деп шүлүүнде

орус дылдың сөстерин ажыглааны

Автор: Бады Бегзи

Ученик 5 «в» класса

МБОУ «Хову-Аксынская СОШ»

Чеди-Хольского кожууна

Руководитель: Оюн Зоя Даржааевна,

учитель тувинского языка и литературы

МБОУ «Хову-Аксынская СОШ»

Февраль, 2015 г.

Допчузу

Киирилде эге        

Юрий Кюнзегештиң «Маяковский» деп шүлүүнде                                                                       орус дылдың сөстерин ажыглааны        

Түңнел        

Библиография        

Словарьлар        

Капсырылга        

Киирилде эге

        Юрий Шойдакович Кюнзегеш – тыва литератураның кайгамчык чараш үннүг чогаалчы. Ооӊ шүлүктери тема, утка, жанр болгаш хевири-биле хөй талалыг. Шүлүк чогаалыныӊ бир кол темазы – Совет Эвилелиниң  составынга эки тура-биле киргениниң төөгүлүг ужур-дузазының дугайында тыва чогаалчылар сорук кирген сеткилин чогаалдарынга хөйү-биле илередип турган. Юрий Кюнзегештиң шүлүктериниң бедик публицистиг көдүрлүүшкүнүн бистиң төөгүвүстүң совет үе-чадазында деп чогаал шинчилекчилери, критиктер онзагайлап демдеглеп турган. Ооң ол үеде бижээн шүлүктери «Октябрьга йөрээл», «Россияның ырлары», «Хоочун большевик», «Төрээн чуртумнуң хүнү» дээш оон-даа хөйнү адап болур бис. Бо үениң чогаалдары колдуунда чаа ниитилел тургузуун социализм болгаш коммунизмни алгаан, оон Тывага, бөдүүн кижилерге чедирген эки салдарын чырыдып бижээн шүлүктер болур.

        Бистер ажылывыста Юрий Кюнзегештиң «Маяковский» деп шүлүүнде чаа ниитилел тургузуун чырыдып көргүзерде, орус дылдың сөстерин ажыглаанын көөр сорулгалыг бис.

Шинчилээр ажылывыстыӊ актуалдыы (чугулазы):

               Бо шүлүк школа программазында кирбейн турары-биле, ылаӊгыя, улуг класстарныӊ өөреникчилеринге класстан дашкаар номчулга кичээлдеринге, элективтиг курстарга  ажыглаары-биле негеттинип турар болгаш Россия биле Тываныӊ демнежилгезиниӊ 100 чылынга, Тиилелегениң 70 чылынга хамаарыштыр эрттирер класс шактарынга ажыглап болур.

Ажылдыӊ сорулгазы: шүлүктү сайгаргаш, чаа ниитилел тургузуун чырыдып көргүзерде, орус дылдың сөстерин ажыглаанын көөрү.

Сорулгазын чедип алырда, кылган ажылдар:

1. Юрий Шойдакович Кюнзегештиӊ бот-намдарын бижээн ажылдар-биле таныжары.
2. Чогаалдарынга хамаарышкан критика-сайгарылгалыг ажылдары-биле ажыл чорудары.
3. Шүлүктүӊ сайгарылгазын чорудары.

Шинчилээр чүүлүвүс: Юрий Шойдакович Кюнзегештиӊ «Маяковский» деп шүлүү.

Шинчилелдиӊ арга-методтары:

1. Хайгаарал методу
2. Дилеп-тывар метод
3. Тайылбырлыг метод

Ажылывыстыӊ теоретиктиг үндезиннери: ажылывысты кылып тура, ук темага хамаарышкан ажылдарны ажыглаан бис.

1. А.К.Калзан «Тыва литература» Кызыл, 1987 ч.
2. У.А.Донгак, Н.Куууларныӊ философчу лириказы. // «Улуг-Хем», 2012 ч., № 5, арын 127.
3. «Толковый словарь тувинского языка. Тыва дылдың тайылбырлыг словары», 2003ч. (Д.А.Монгуштуң редакторлааны-биле)
4. «Орус-тыва словарь». Д.А.Монгуштуң редакторлааны-биле 32000 сөстүг. Москва «Русский язык» 1980 ч.
5. «Орус  дылдың тайылбырлыг словары». С.И.Ожегов, Н.Ю.Шведова, 2006 ч. «Толковый словарь русского языка».
6. Л.Мижит «Шүлүкчүнүң оруу». // Улуг-Хем. 2003 ч., № 1 (35) 111., арын 137.

Ажылдыӊ тургузуу: ажыл киирилде, кол кезек болгаш түӊнел, ажыглаан ажылдарныӊ даӊзызындан болгаш капсырылгалардан тургустунган.

Юрий Кюнзегештиң «Маяковский» деп шүлүүнде                                                                       орус дылдың сөстерин ажыглааны

        Юрий Кюнзегеш – философ шүлүкчү. Ол кайгамчык ханы уткалыг поэзияның автору. Ону Александр Даржай «Юрий Кюнзегеш – Советтиг Тываның ындынныг, улуг шүлүкчүзү база ол амгы үениң Тывазының эң-не сураглыг, билдингир шүлүкчүзү» деп чугаалаан. Юрий Шойдакович Кюнзегештиң тыва шүлүктү утка-хевир талазы-биле чаартырынга киирген үлүг-хуузу канчаар-даа аажок улуг. Ооң шүлүктеринде, шүлүглелдеринде бистиң амыдыралывыстың бүгү талалары, төөгүлүг болуушкуннары уран-чечен арга-биле чуруттунган. «…Шүлүкчүнүң сагыш-сеткилиниң көрүнчүүнден бис хары угда хөйнү көөр аргалыг болуп турар бис: бөгүнгү хүннү, эрткен төөгүвүстү, ырак-чоокта чүүлдерни, ыш-бус өттүр көстүр даартагы хүнүвүстү-даа…» (А.Даржай).

        Шүлүкчүнү сорук киирип келген темалар чүүл-бүрү: революция, партия, улустарныӊ найыралы, социалистиг интернационализм, тыва улустуӊ төөгүлүг салым-чолу, социализм, ону дээш демисежип турар кижилер, төрээн чериниӊ байлак бойдузу болгаш оон-даа өске.

               Юрий Кюнзегеш – социалистиг реализмниң салым-чаяанныг төлээлериниң бирээзи. Ол социалистиг амыдыралды уран-чечен сөстүң дузазы-биле ол-ла хевээр чуруп көргүскен чогаалчы.  «… Ю.Ш.Кюнзегештиң чогаадыкчы ажылының, шүлүкчү салым-чаяанының төлептиин, мээң бодалым-биле, улуг шүлүкчүнүң иштики культуразының бедиинде, сеткилиниң бичезинде база амыдыралче көрүжүнүң арыг, чырыында. Ю.Кюнзегештиң чогаадыкчы бот-тускайлаңы тыва культураның катаптаттынмас үүжези болур. Төөгүнүң чадалары чогаалчы кижиниң шүлүктеринге илереп көстүп кээп болур – ону номчааш, ол ындыг чылда болган болуушкун-дур азы бо чүс чылдың төнчүзү-дүр деп билип болур». (Л.Мижит, арын 144).

Шынап-ла, Юрий Кюнзегештиң «Маяковский» деп шүлүүн номчуурга, ооң кайы үеде бижиттингени каракка чуруттунуп кээр. Бо ажылывыста Юрий Кюнзегештиң  «Маяковский» деп шүлүүнде чаа ниитилел тургузуун чырыдып көргүзерде, орус дылдың сөстерин ажыглаанын сайгарарын оралдаштывыс. Шүлүкчү чаа амыдыралды чуруп көргүзерде, революсчу шүлүкчү Владимир Маяковскийниң овур-хевирин алган. Шүлүк 1950 чылда бижиттинген. Үези-биле алыр болза, Тываның ССРЭ-ниң составынче киргениниң чаа-ла алды дугаар чылы. Шүлүктүң ниити тургузуу Маяковскийниң бодунуң ажыглаары аян бооп турар. Марш аялгалыг.

Маяковский – агитатор,

трибун,

маадыр…

А трубач Маяковский

омак,

сергек –

Колонналар мурнунда, ырактан илдең…

        Агитатор, трибун, трубач Маяковскийниң шүлүктериниң аянынга тааржып турар сөстерни шүлүкчү хевээр арттырган. Бо сөстер чаа коммунистиг үени чырыдарынга эң-не бедик хөөннүг сөстер болур. Трибун, трубач деп сөстер шүлүктүң одуруунуң марш аянынга тургустунарынга дузалыг. Агитатор – чаа амыдыралдың, чаа политиктиг чуртталганың чырыдыкчызы, нептередикчизи деп ажыглаттынган. Орус шүлүкчү Владимир Маяковский революция үезинде, ооң соонда Совет Эвилелин, Коммунистиг партияның идеяларын алгап, мактаан ёзулуг агитатор бооп турган деп көргүскен.

        Трибун – орус дылда бедик стильдиң сөзү, кончуг шылгараңгай оратор дээн уткалыг. (Ожегов, 811). Бо сөс-биле хөй ниити кижилерниң мурнунга чүве чугаалаарынга мергежээн кижини ынчаар адаар. Маяковский – Октябрь революциязының трубуну турган деп билир бис. Юрий Кюнзегеш тыва литературада трибун, трубач деп орус дылдың сөстерин ажыглаан бир дугаар шүлүкчү бооп турар. А агитатор деп сөс тыва чогаалда бо-ла таваржыр. Аңаа бадыткал кылдыр «Агитатор» деп тыва улустуң ырызын адаарга-ла, четчир деп бодаар-дыр бис.

        Оон ыңай шүлүктүң бо одуруунуң сөөлгү сөзү – маадыр. Ук сөс коргуш чок, дидим дээн утканы дамчыдып турар. Маяковский бодунуң шүлүктери-биле чаа ниитилел тургузуунуң быжыгарынга үлүг-хуузун киирген шүлүкчү. Ол чаа тургузугну дораан хүлээп алган боорда, ооң ёзулуг тарадыкчызы, агитатору болган. Ийи аңгы аңгы демисели чоруп турда, ол маадырлыг чорукка дең болуру чугаажок. Ол дугайында дараазында одуруглардан билип алыр бис.

Чогаалывыс,

хлебивис,

амы-тынывыс дээш,

чолуктарга удур

дошкун тулчуушкунга

шүлүкчү

анаа дайынчы дег киришкен.

        Чаа хостуг амыдыралды Владимир Маяковскийниң бодунуң «Хорошо» деп шүлүүн тыва дылче очулдурган хевирин «Эки-дир!» деп сөс-биле төндүрген. Владимир Маяковскийниң «Хорошо» деп поэмазы бар деп билир бис. Шүлүктүң адын Юрий Кюнзегеш бодалды төндүреринге дыка таптыг ажыглаан.

Сесерликте

селгүүстээн чалыы кыстар-даа,

чулар дергилээн

колхозчу

шалып оолдар-даа

Чуртталгазын

Маяковский дег:

«Эки-дир!» дээр.

Сөөлгү одуругда трубач Маяковский деп киирген. Трубач -  труба деп үрер хөгжүмге ойнаар хөгжүмчү (Ожегов, 813). Владимир Маяковскийниң үнү чоон боорда ыыткыр турган. База ооң чогаалдары ыыткыр үнге тааржыр, ынчангаш Юрий Кюнзегеш ону трубага ойнаар хөгжүмчүге деңнээн боор. Бо одуругда трубач оон ыңай трибун деп сөс-биле аяннажып турар боорда, утка талазы-биле чоок кылдыр ажыглаттынган деп бодап тур бис.

А трубач Маяковский

омак, сергек –

колонналар мурнунда,

ырактан илдең,

ак-ак аъттарлыг

тукчуларга үдеттирген

алгыг-делгем

базым-биле

кылаштап бар чор.

        Шак бо одуругдан бистиң караавыска революсчу плакат көстүп кээр. Хөй кижилер, а эң мурнунда – Маяковский. Ону кижилерден узун, бедик, калбак делгем хөректиг кылдыр чураан. Бо одуругнуң дамчытканы утка мооң мурнунда трибун, трубач деп сөстер-биле чоокшулажып турар. Баштайгы одуругларда чаңгыс сөстер-биле дамчыткан болза, сөөлгү одуругда «алгыг-делгем базым» деп сөс каттыжыышкыны-биле чырыдып көргүскен. Мында бир талазында, Владимир Маяковскийниң бодунуң дурт-сыны узун (ол 189 см.), ынчангаш кылажы делгем деп билип алыр бис, а ийи дугаарында, бо одуругда аңгыларга ылгавас чаа ниитилел тургузуу тургустунган, ынчангаш чон чоргаар, хостуг деп бодал бар.

        Колонналар – хөй чыскаалган кижилер. (Ожегов, 279 ). Маяковский революцияның трибуну, трубачызы болганда, хөй чыскаалган кижилерниң эң мурнунда турары албан. Юрий Кюнзегеш база-ла орус сөстү ажыглаан. Бир-бир бодаарга, шүлүкчү ол плакатты көрүп алгаш бижип турган-даа ышкаш.

        Юрий Кюнзегеш – Тывага чаа ниитилел тургузуунуң ёзулуг тарадыкчызы, ол билдингир орус шүлүкчү Маяковскийниң овур-хевири-биле, ооң чогаалдарын, аянын ажыглап тургаш, улустарның аразында найыралын база көргүзер сорулга-биле мыныдыг онзагай чогаалды бижээн. «Маяковский» - тыва чогаалда бир дугаар марш аянныг бижиттинген чогаал болур. Ук шүлүктү бис эрги деп саназывысса-даа, ол бистиң чуртувустуң чурттап эрткен төөгүзү, а төөгү балаттынмас.

Түңнел

        Юрий Шойдакович Кюнзегеш амыдыралды өөренип көрүп, чогаалдарынга янзы-бүрү овур-хевирлерниң дузазы-биле амыдыралдың ол үеде болуп турар эң-не көскү болуушкуннарын чуруп көргүзүп чоруур чогаалчы бооп турар. Бо «Маяковский» деп шүлүктү база бижээни таварылга эвес, мында Маяковскийниң овур-хевирин дамчыштыр социалистиг амыдыралды уран-чечен сөстүң дузазы-биле көргүскен, төөгү-биле тудуш харылзаалыг чогаал.

        Ажылывыстың түңнели кылдыр Александр Даржайның Юрий Шойдакович дугайында сөстерни киирер-дир бис. «50-60-70 чылдар тыва чечен чогаалдың ёзулуг быжып мандаан чылдары-дыр. Юрий Кюнзегеш – Советтиг Тываның ындынныг, улуг шүлүкчүзү-дүр деп чоргаарал-биле адаар эргелиг бис, ооң-биле кады ону эрткен үениң шүлүкчүзү деп адаар кандыг-даа барымдаа чок».  

Библиография

1. А.К.Калзан «Тыва литература» Кызыл, 1987 ч.
2. У.А.Донгак, Н.Куууларныӊ философчу лириказы. // «Улуг-Хем», 2012 ч., № 5, арын 127.
3. Ю.Ш.Кюнзегеш «Чаңгыс өнчүүм – уян ырым» Кызыл, 2002 ч.
4. Ю.Ш.Кюнзегеш «Чогаалдар чыындызы» Кызыл, 1997 ч.
5. Л.Мижит «Шүлүкчүнүң оруу». // Улуг-Хем. 2003 ч., № 1 (35) 111., арын 137.

Словарьлар

1. Толковый словарь тувинского языка. Под редакцией Д.А.Монгуша. Новосибирск «Наука» 2003 г.
2. Тыва дылдыӊ офрографтыг словары. Тываның ном үндүрер чери, Кызыл 1967 ч.
3. С.И. Ожегов «Толковый словарь русского языка».
4. Русско-тувинский словарь. Под редакцией Д.А.Монгуша. Москва «Русский язык» 1980 г.

Капсырылга

Ю.Кюнзегеш «Маяковский»

Маяковский –

агитатор,

трибун, маадыр.

Сеткилим

Шүлүкчүнү ынчаар кадагалаан.

Маңаа

Тайылбыр херек чок деп бодаар мен.

Сесерликте

селгүүстээн чалыы кыстар-даа,

чулар дергилээн

колхозчу

шалып оолдар-даа

Чуртталгазын

Маяковский дег: «Эки-дир!» дээр.

Янзы-бүрү өң-кештиг

хөй сая чонга

язы-омаа чокка ылгал-чокка бараалгаан

Чоргаарывыс

Маяковский бистиң-биле!

Чогаалывыс,

хлебивис,

амы-тынывыс дээш

Чолуктарга удур

дошкун тулчуушкунга

Шүлүкчү

анаа дайынчы дег киришкен.

Шүглүп үнген чоннуң

Алдарлыг наадымын

Анаа дайынчы

Шүлүкчү дег йөрээген.

Алыр, каарын шилиттингеш,

Бистиң чон ам

Коммунизмче

бурунгаар базыпкан.

А трубач Маяковский

Омак, сергек –

Колонналар мурнунда,

ырактан илдең,

ак-ак аъттарлыг

тукчуларга үдеттирген

алгыг-делгем

базым-биле

кылаштап бар чор.