Дьеьегей о5ото барахсан

МБОУ – Кырыкыйская основная общеобразовательная школа

Дьіґігій о±ото барахсан

(дакылаат, проект)

Кырыкый сµрµн оскуолатын

1 кылааґын µірэнээччитэ

Федорова Арина µлэтэ

Салайааччы: Федорова Анастасия

Алексеевна, нач.кыл. учуутала

2014 с.

Иґинээ±итэ

1. Киирии тыл ……………………………………………………………………………3
2. Саха сылгыта ……………………………….…………………………………………..3
3. Сылгы – саха тыына………………………………………………………………….5
4. Тµмµк …………………………………………………………………………………….6
5. Туґаныллыбыт литература …………………………………………………………..7
6. Сыґыарыылар ………………………………………………………………………….8

Киирии тыл

Сылгы саамай ійдііх, тулуурдаах дьиэ сµіґµтэ. Дьіґігій о±ото, онноо±ор кыыдааннаах кыґын ортотугар хотоІІо турбакка, халыІ хаары туйа±ынан хаґан аґылыгын бэйэтэ булунар. Сылгын иитэн минньигэс эти, хартаны, быары, субай хааны сиибит, кымыґы иґэбит. Тириитэ, кыла, сиэлэ – барыта туґалаах.

Саха сылгыта бэйэтэ кыра орто со±ус уІуохтаах буолан баран, кэлбит-барбыт, тµргэн, кµµстээх хамсаныылаах, модьу кірµІнээх, илин ірті кµµскэ сайдыылаах, хойуу сымна±ас тµµлээх, сиэлэ, кутуруга тыйыс кыллаах. Саха сылгыта боруода быґыытынан, ССРС Госагропромун 1987 сыл бала±ан ыйын 2 кµнµнээ±и 680 нµімэрдээх бирикээґинэн бигэргэтиллибитэ.

Тема актуальноґа: Саха дьоно тірµт былыргыттан сылгы иитиитин баґылаан, Аан дойду саамай хоту сирин айыл±атын тулуйан µіскµµр Саха сылгыта диэн ураты туспа удьуор сылгыны тэниппиттэр. Ол туґунан элбэ±и билиэхпин-кірµіхпµн ба±ардым.

Проект аата аата: Дьіґігій о±ото барахсан

Ґлэм сыала: «Дьіґігій о±ото барахсан» учууталларга, µірэнээччилэргэ аналлаах буклет оІоруу.

Ґлэм соруга:

1. Сылгы туґунан билиини хаІатыы:

        -саха сылгытын µтµі хаачыстыбатын;

        - сахалар сылгыны сааґынан араарыыларын;

        -сылгыны дьµґµнµнэн наардааґын;

        - саха сылгытын кірµІнэрин.

        2. Кырыкый нэґилиэгэр сылгы иитии туґунан элбэ±и билии.

        3. “Діґігій о±ото барахсан” диэн о±олорго, учууталларга, иитээччилэргэ  аналлаах буклет оІорон дьоІІо сэргэ±э тириэрдии.

        Проект оІоруу этаптара:

1 . Сылгы туґунан элбэх литератураны аа±ыы, µірэтии. – Тохсунньу ый.

2.  Кырыкый нэґилиэгин Тыа хаґаайыстыбатын салайааччытын кытта кірсµґµµ, сылгы ахсаанын билии. – Олунньу ый са±аланыыта.

3. Буклет оІоруу – Олунньу ый иккис аІара.

        Ґлэ тµмµгэ:  “Діґігій о±ото барахсан” диэн о±олорго, учууталларга, иитээччилэргэ  аналлаах буклеты  дьоІІо-сэргэ±э таґаарыы.

        Проегы оІорон таґаарарга элбэх литература,  нэґилиэк тыа хаґаайыстыбатын сылгы туґунан дааннайдара, компьютер, цветной принтер наада.

1. Саха сылгыта

Саха сылгыта тымныыны тулуйумтуо. Кини 40 сааґыгар диэри тиийэ олорор, ортотунан 20-30 сыл барар. Тыыннаах ыйааґына 400-500 килограмІа тиийэр. Саха сылгыларын олохторун µгµс ірті тымныы кэмнэргэ буолан, айыл±а кинилэри µірдµмсэх гына, кыраларыттан тиийэ до±ордоґон сылдьарга иитэн-µіскэтэн таґаарбыта. Ол курдук атыыр µірдэрэ тус-туспа буолаллар. Бу саха сылгыларыгар саамай дириІник иІмит µтµі хаачыстыбаларыттан биирдэстэрэ буолар.

Сылгы боруодата, ааттара

Сылгы диэн уопсай аат. Кулун, биэ, убаьа, тый – барыта сылгы дэнэр. Саха сылгытын биэс боруода кірµІнэргэ араараллар: тірµт сылгы, дьааІы уонна халыма сылгылара, бідіІсµтµллµбµт уонна мэІэдьэк сылгылара.

Тірµт сылгы – кыра кээмэйдээх уонна кыра ыйааґыннаах сылгылар, ол гынан баран аґара тулуурдаахтар.

ДьааІы сылгыта - ДьааІы уонна Индигир ірµс тардыыларынан тµілбэлээн µіскэтиллэр. Тас кірµІµнэн саха тірµт сылгытыгар маарынныыллар, ол эрэн кээмэйдэринэн уонна ыйааґыннарынан кинилэри баґыйаллар.

Халыма сылгыта – Халыма уонна Алаґыай ірµстэр сµнньµлэринэн µіскэтиллэр. Атыырдара биэлэриттэн кээмэйдэринэн улаханнык араастаспаттар.

БідіІсµтµллµбµт сылгы – атын боруодаларынан ханнык-эмэтик сиэнчэрдэммит сылгылар. Онон кээмэйэ уонна ыйааґына улааппыт.

МэІэдьэк сылгыта – бу саха сылгытын саІа кірµІэ. Саха сылгытын кытта кузнецкай сылгы уонна нуучча боруодатын кытта булкаастаспыта.  Саамай бідіІ кірµІ.

Сылгыны сааґынан араараллар.

1. Кулун (ат кулун, тыґы кулун) тірµі±µттэн 굴µІІэ диэри сылгы о±ото – 6,7 ыйыгар диэри (жеребенок)

Убаґа – (ат, биэ убаґа) – 6-7 ыйыттан 1 сааґыгар диэри

Тый – кыстаабыт, сайылаабыт убаґа 굴µн итинник ааттанар – 1-тэн 2 сааґыгар диэри

Эскэл (эмньик) тый – тірµі±µттэн ийэтин эмэ сылдьар тый

2. Атыыр - µір сылгыны баґылаан-кіґµлээн илдьэ сылдьар. Сиэлэ, кутуруга сэлбиллибэт буолан олус уґуннар. (жеребец)

Толуу атыыр – кырдьа±ас улахан атыыр.

Соно±ос атыыр – эдэр атыыр.

3. Биэ – тыґыта, нууччалыы эттэххэ кобыла.

Уулаах биэ – тіріірµ сылдьар биэ

Ґтµрµм биэ – тіріібµт биэ

Баайтаґын биэ – тіріібітіх эмис биэ

МиІэ биэ – кілµллэ, мииниллэ µірµйэх биэ

А±ам биэ – саастаах, кырдьа±ас биэ

Кытыт биэ – 4-5 саастаах эдэр биэ

ТиІэґэ биэ – 3 саастаах биэ

4. Ат – аттаммыт сылгы, кілµнэргэ, миинэргэ эрэ аналлаах.

Дьоруо ат – уІа, илин, хаІас илин, кэлин атахтарын бииргэ уочаратынан сы±арытан айанныыр

Сэлиик ат

Аллаах ат – соруйтарыыта суох бэйэтэ тµргэтиир, сыыдам сырыылаах сэргэх ат.

Ахсым ат – тэґии, тургэн-сытыы ат

Нэс ат – таґыйдахха да соччо кыґаллыбат, бытаан айаннаах на±ыл ат

Сылгы дьµґµнэ

Былыргы сахалар сылгыны табатык дьµґµннµµллэрэ.

Хара, манан, кі±іччір (сивый), хара кі±іччір (темно-серый), сырдык кі±іччір (светло-серый), улаан (чалый), орохтоох систээх улан – (чалый, вдоль спины с черной полосой), чуо±ур (чубарый), буулуур (чалый), тура±ас (гнедой), сырдык тура±ас (светло-гнедой).

Сылгы – саха тыына

Сылгы  – до±ор, айаІІа миинэр миІэ, курэхтэґиигэ – дьµккµірдээх кµін кірсііччµ, µлэ±э – буула±а бухатыыр, идэґэлэннэххэ – эмис эт, ыан истэххэ – уохтаах кымыс, таІыннахха – талба таІас.

Былыр сахалар урууга уонна ыґыахха ат ыІыырын, киэргэлин наґаа симииллэрэ. Ордук ыІыыр арахсыспат чаастара буолбут чаппараахтары, кычымнары ойуу тµґэрэн киэргэтэллэрэ.

Сылгы сиэлэ – абааґыны – куґа±аны µтэйэр. Сиэл дэйбиир былыр саха бала±аныгар киирэр ааІІа ыйанан турар буолара, ібµгэлэрбит итэ±эллэринэн кыл ыраастыыр, киртэн харыстыыр суолталаа±а.

Билигин биґиги нэґилиэкпитигэр 2015 сыл кірдірµµтµнэн  331 сылгы баар. Олортон: биэ – 173, атыыр- 28, ат – 35, убаґа – 34, тый- 52.

Бу кірдірµµ кэлиІІи сылларга кыралаан эбиллэн иґэр. ДьиІнээх саха сылгытын боруодата суох.

Саамай элбэх сылгылаах Васильев Николай Васильевич, Ойуун кµілµгэр олорор.

Сылгы иитиитинэн дьарыктанар 4 хаґаайыстыба баар. Олортон саамай элбэх сылгылаах «Бочуот» хаґаайыстыба буолар. (Борисова Раиса Романовна, 99 сылгылаах). Ону таґынан «Ийэ уус» (Васильев Анатолий Николаевич, 45 сылгылаах), «Виктория» (Семенов Виктор Афанасьевич, 16 сылгылаах), «Чэчир» (Харлампьев Вячеслав Вячеславович, 10 сылгылаах) хаґаайыстыбалар бааллар.  

Биґиги нэґилиэкпитигэр сылгы ахсаана сыллата элбии турар. Онон Кырыкыйга сылгы ахсаанын элбэтиигэ элбэх µлэ ыытыллара кістір.

Тµмµк

Тµмµкпэр этиэхпин ба±арабын, саха киґитигэр сылгы – чугас до±ор эрэ буолбатах, ону таґынан эмис этэ, уохтаах кымыґа киґи доруобуйатыгар олус туґалаах.

Саха республикатын государственнай дьаралыгар былаа±ы кµірэппит аттаах киґи ойууламмыт. Бу – ібµгэлэрбит Јлµінэ очуостарын сымара тааґыгар тµІ былыр тµґэрэн хаалларбыт ойуулара. Сахалар сылгы таІаратыгар Дьіґігійгі былыр-былыргыттан сµгµрµйэллэр. Онон сахалар сылгыны ынахтаа±ар ордук сыаналыыр эбиттэр.

Киґи аймах былыр былыргыттан сылгыны µірэтэн билэ сатыыра кµн бµгµІІэ диэри сал±анан бара турар уонна сал±ана да туруо±а.

Бол±омто±ут иґин баґыыбаларыІ!  

Туґаныллыбыт литература:

1.  Алексеев Н.Д.  Сылгы иитиитин тірµттэрэ/ Дьокуускай, 2005
2. Васильев П.К., Федоров И.Г. Ойуу тылдьыт. 5-9 кылаастарга аналлаах µірэнэр пособие. 2-с тахсыыта. – Дьокуускай: Бичик, 1998
3. Винокурова Е.И. Јбµгэ µгэґэ: иккис кылааска µірэнэр кинигэ. – Дьокуускай: Бийик, 2009
4. Чуораанчык: кыра саастаах уонна алын сµґµіх о±олоругар аналлаах сурунаал. №2, 2014