Сагаан Нуга

МКУ «Закаменское районное управление»

МБОУ «Мылинская средняя общеобразовательная школа»

Научно-практическая конференция «Шаг в будущее»

Секция «Краеведение»

Сагаан-Нуга:

түүхэ ба мүнөөнэй байдал

                                                                           Выполнила: Жалсанова Долсона,

                                                                           ученица 10 класса

                Руководитель: Дамбаева Д.Ц,

учитель бурятского языка и литературы.

Мыла

2015

1.Оролто үгэ ....................................................................................................... 3

2. Гол хуби.

        1) Сагаан-Нугын түүхэ ............................................................................... 4

        2) Сагаан-Нугын мүнөөнэй байдал  .......................................................... 7

3.Түгэсхэл ...................................................................................................... .... 8

4.Хэрэглэгдэһэн литература ...............................................................................9

Оролто үгэ

Сагаан –Нуга Мэлэ нютагһаа 40-өөд километр саана оршодог. Мүнөө Сагаан-Нуга эм домтой аршаануудаараа хүн бүхэндэ мэдээжэ болонхой. Минии таабай, Ломбоев Жамсаран Ломбоевич, 1910 ондо Сагаан-Нугада түрэһэн юм гэхэ. Тиимэһээ үбгэн эсэгынгээ тоонто нютаг тухай шэнжэлэлгэ хэхэ хүсэлтэй байгааб. Мэлын зоной олонхи элинсэг хулинсагуудынь Сагаан-Нугаһаа тоонтотой юм. Хүн бүхэн түрэл тоонто нютагаа сахижа ябаха ёһотой бшуу. Мүнөө үе сагта залуушуул арадайнгаа түүхэ, уг гарбалаашье, тоонто нютагайнгаа түүхые һайн мэдэхэгүй байна. Сагаан-Нугын зоной ажабайдал тухай нэгэшье баримтанууд, мэдээсэлнүүд мүнөө  үгы. Тиин энэ асуудалаар  шэнжэлэлгэ хэхэ, наһатайшуулһаа түүхэ тухай һуража, мэдэжэ абаха зорилго табигдаба.

Тиимэһээ тус шэнжэлэлгын гол зорилго хадаа Сагаан-Нуга нютагай түүхэ үзэлгэ болоно.

 Гол зорилгын хүсэлдэхын тула иимэ асуудалнууд шиидхэгдэбэ:

1. Мэлэ нютагай зоной түүхэ үзэлгэ;
2. Сагаан-Нугын түүхэ ба зон  тухай наһатай зонһоо мэдээсэл абалга;
3. Суглуулһан материал шүүмжэлгэ, анализ хэлгэ, согсолборилго.

Шэнжэлэлгэдэ анализ, опрос, түүхэтэ баримтануудые үзэлгын арганууд хэрэглэгдэбэ.

Тус шэнжэлэлгын материалнууд Мэлэ нютагай зондо, һургуулиин шабинарта, багшанарта хэрэгтэй болохо бэзэ гэжэ һанагдана.

II. Гол хуби

1. Сагаан-Нугын түүхэ

Революциин урда бүхыдөө аяар 56-57 үрхэ айл ажаһууһан юм. Газарай хэмжээгээр Дээдэ Жабарта гэдэг газарһаа Боймото хүрэтэр газар эзэлдэг бэлэй. Газарайнгаа түлөө тэрэ үедэ налог түлэдэг байгаа. Һара бүхэндэ нэгэ тэргэ тоһо тушаадаг байһан.

19-дэхи зуун жэлэй һүүл багаар олонхи нютаг газарнууд Захааминай ведомствэдэ булаг гэжэ нэрлэгдэдэг байгаа гэжэ Г.Р. Галданова “Захааминай буряадууд” гэһэн шэнжэлэлгэ соогоо тэмдэглэнэ. 1898 оной тэмдэглэлээр Армагай инородно управада 12 хүдөө ажахынууд ородог һэн, тэдэнэй тоодо Сагаан-нуга ородог бэлэй.

1928 ондо Захааминай аймагта хэдэн сомонууд ородог һэн. Тэдэнэй тоодо Мэлэ-Борто ородог байгаа. Сагаан-Нуга Мэлэ-Бортын сомоной тоодо ородог һэн гэжэ Г. Галдановагай шэнжэлэлгэ соо хэлэгдэнэ.

Янжимаев Жамсаран Янжимаевичай хэлээшээр Сагаан-Нугада Пүнсэг үбгэнэйхид, Мүнхэжэб таабайнхид, Ломбоевтон, Баандайн Нима, Шоён Дашынхид (уран дархан, хүгжэмэй хэрэгсэлнүүдые дархалдаг байһан), Дамбаевтан, Бааһани Банзарагшынхид, Баяртуевтан, Гонгортон, Гасаранайхид, Лодойтон, Түгэд, Бодеевтон, Дарима төөбии, Янжамын Санжай, Аюуша үбгэн, Мүнхын Бадма, Янжамын Ринчин, Багалдайн Бадма, Ширапова Дулма, Тарна үбгэн, Шойсорон Сэдэнжаб, Сэндэбан, Парба үбгэн, Тубаан (Лубсан), Цэдэн таабайнхид, Полхой үбгэн, г м. гэдэг зон ажаһууһан юм.

Тэрэ үедэ таряа тариха гэжэ юумэ мэдэхэгүй, гансал адуу малаа үдхэдэг һэн. Шугыта, Тарбагатайн адаг, Урда Тарбагатайһаа дээшэ Үлгы Адагта мал баридаг һэн, Сабуудай уһа гараад, Баанай, Хойто Үлгы Адагта 2-3 үрхэ  адуу мал харюулдаг һэн. Сүхын Нуга гэдэг газарта 3-4 айл ажаһуужа байтараа доошоо буужа түбхинэһэн юм. Элхинэй Адагта нэгэ һүрэг малтай зон һуудаг байгаа. Саанаханань Эхэри Палига үбгэн ажаһууһан юм гэхэ. Хабарзаанда 2-3 айл, Тансагта – 1 һүрэг ямаатай, хонитой 2 айл ажаһууһан юм. Тэдэнэй байрые брынзын гэр гэдэг һэн. Хаалигтаһаа наана Тарбажа гэдэг газарта 3-4 айл үнсэдэ байдаг һэн. Һалаабшада - 1 хүн, Хойто Бэеын баруун талада Маржаанда Мария гэдэг ганса эхэнэр байрладаг һэн.

Сагаан –Нугын зон  баян зон гэжэ нэрэжэһэн юм. Хурим түрэмөөр ерээ бол, басаганай түлөө олон мал асардаг байгаа. Хэрбэеэ басага хүргэжэ асараа бол, заатагүй арбаад хүдэһэн дэгэлнүүдтэй, айхабтар баянаар хүргэдэг һэн.

 Тиин 1930 ондо Сагаан-Нугаһаа Тарбагатай хүрэтэр газар хахалжа, таряа хаяжа эхилһэн байха.

1932-1933 онуудаар колхозууд Сагаан-Нугада “Сталин” гэһэн колхоз эмхидхэбэ. Колхозой түрүүшын түрүүлэгшэ хадаа Гасаран гэжэ нэрэтэй хүн байһан гэжэ ахатан зон хөөрэлдэдэг. Гасаранай һүүлээр Дамбаев Бадма болоһон гэхэ. Һүүлдэнь Шагдуров Палига Дулмаевич түрүүлэгшээр томилогдоһон юм.

1937 онһоо Сагаан-Нугын зондо ехэ хүндэ хүшэр саг ерэһэн юм. 1937 ондо олон зонииень кулагууд гэжэ хардажа, мал адууень буляагаад, түрмэдэ эльгээһэн гэхэ. Тэдэнэй тоодо минии үбгэн эсэгэ лама байһанайнгаа түлөө баһа сүлэгдэһэн юм. Сүлэдэһэн бүхы ламанар бурханайнгаа номуудые Дунда бүлэг, Оросо гэдэг газарта хээрын нүхэн соо нюугаа гэлсэдэг. Тэдэ номуудынь мүнөөшье болотор хадагалаатай юм. Тэдэниие абаан лама хорлуулжа наһа бараа гэдэг. Олон малтай Хандажаб ба Хабардаан баһа сүлэгдэһэн юм.

Тиин үни болонгүй Агууехэ дайн эхилээ бэлэй. Булта эрэшүүл дайнда мордоо. Колхоздо эхэнэрнүүд, үхибүүд, наһатайшуул үлэһэн юм. Дайнһаа хахадыньшье болохогүй шархатаһан эрэшүүл бусажа ерээ һэн. Колхозой түрүүлэгшэ Палига үбгэн гансаараа тулиха зобохые мэдэжэ, колхозойнгоо моридоор газар хахалжа, хэмгүй ехэ таряа хуряажа абадаг байгаа. Дайнһаа ерэһэн извещени нюудаг байгаа юм гэжэ хэлсэдэг.

1947 ондо Сагаан-Нугада 4 класстай һургуули баригдаһан юм. Ломбоев таабайн сүлэгдэһэнэй һүүлдэ гэрыень Мухар Тарбагата асаржа клуб болгоһон юм гэдэг.

1951 онһоо захалжа, Сагаан-Нугын “Сталин” ба Мэлын “40 лет Окятбря” гэдэн хоёр колхозууд нэгэдожэ, олон зон Мэлэ руу зөөжэ эхилһэн юм. Заримашуул Бүргэ руу, Алцаг руу бууһан гэхэ. Эгээ түрүүн Янжамын Санжай Мэлэ руу нүүһэн юм. Һүүлээрнь Ломбоев таабайтан буужа ерэһэн гэдэг. 1954-1955 онуудаар булта зон нүүжэ ерэһэн юм. Наһатай зоной хэлээшээр Сагаан-Нугын зониие Хамни нютаг руу нүүхэтнай гү, али Мэлэ руу нүүхэ гүт гэхэдэнь, Сагаан-Нугынхид Мэлэ руу нүүхэбди гэжэ шиидхэбэри гаргаһан гэдэг.  

Сагаан-Нуга иимэ һонин түүхэтэй байба. Ямар ехэ хүшэр сагуудай зоболониие  Сагаан-Нугын зон хуби заяандаа үзөө гээшэб. Сүлэлгэ, дайн, ондоо нютаг руу нүүлгэ... Мэлэдээ нютагжажа, амар заяа үзөө ха юм.

2. Сагаан-Нугын мүнөөнэй байдал

Мүнөө Сагаан-Нугада нэгэ хэды айлнууд адуу малаа үдхэжэ байдаг. Ехэнхидээ зон аршаанда амархаяа ошодог юм. Хүн бүхэн Сагаан-Нугые шэдитэ орон гэлсэдэг. Тойроод байһан үнгэтэ баян байгаалинь, арюун агаарынь юунтэйшье жэшэхээр бэшэ. Элдэб алим жэмэс элбэгээр жэл бүхэндэ гарадаг, оройдоошье үзэгдэдэггүй улаалзай сэсэгүүд тала дайдыень шэмэглэдэг юм. Пахаашхын аршаан үбэлдөө хүрэдэггүй, зунай халуунда хүйтэн мэлюун зандаа байдаг. Ханяаданда, доторой үбшэндэ һайн, элдэб үбшэнүүдые эмшэлдэг.

Мүнөө Сагаан-Нугын талаар сэнгэжэ ябахадаа, зуугаад жэлэй саада тээ элинсэг хулинсагууднай эндэ ажаһуугаа гэжэ ойндоо оруулхада гайхалтай байна.

Түгэсхэл

Тус шэнжэлэлгын гол зорилго хадаа Сагаан-Нуга нютагай түүхэ үзэлгэ байгаа.

 Гол зорилгын хүсэлдэхын тула иимэ асуудалнууд шиидхэгдэбэ:

1. Мэлэ нютагай зоной түүхэ үзэгдөө;
2. Сагаан-Нугын түүхэ ба зон  тухай наһатай зонһоо мэдээсэл абагдаа;
3. Суглуулһан материал шүүмжэлгэ, анализ болон согсолборилго хэгдээ.

Шэнжэлэлгын түгэсхэлдэ иимэ дүнгүүдые гаргабабди:

Нэгэдэхеэр, революциин урда Сагаан-Нугада 56-57 үрхэ айл ажаһууһан, тэдэнэр адуу малаа үдхэдэг һэн.

Хоёрдохёор, 1937 ондо олон зониинь кулагууд гэжэ хардагдаад сүлэгдэһэн юм. Тэдэнэй тоодо олон ламанар байгаа.

Гурбадахяар, 1941 ондо Агууехэ дайнай эхилхэдэ, булта эрэшүүл дайнда мордоо. Тэдэнэй хахадһаань үсөөниинь бусаа.

Дүрбэдэхеэр, Сагаан-Нуга тэрэ үедэ ехэ хүгжэжэ байһан нютаг байгаа гэхэдэ алдуу болохогүй. Юундэб гэхэдэ, “Сталин” гэдэг колхозтой байгаа, 4 класстай һургуули бариһан, клубтай, фермэнүүдтэй байгаа бэлэй.

Теэд 1950-яад онуудай эхеэр хоёр колхозуудай нэгэдэхэдэ, сагаан-нугаархид Мэлэ руу нүүхэ баатай болоо һэн.

Мүнөө Сагаан-Нугада 3-4 айл адуу малаа баряад байдаг. Ехэнхидээ зунай сагта Пахаашхын аршаанда амархаяа ошодог заншалтай болоо.

Энэ шэнжэлэлгэ хэхэдээ би Жамсаран таабайнгаа тоонто нютаг тухай, тэрэнэй түүхэтэй танилсабаб.

Тус шэнжэлэлгын материалнууд Мэлэ нютагай зондо, һургуулиин шабинарта, багшанарта хэрэгтэй болохо бэзэ гэжэ һанагдана.

Хэрэглэгдэһэн литература

1. Галданова Г.Р. Закаменские буряты. – Новосибирск, 1992.
2. Интернедэй материалнууд.

Информаторнууд:

1. Янжимаев Жамсаран Янжимаевич (82 наһатай).
2. Ломбоева Валентина Жамсарановна (54 наһатай).
3. Гомбоева Наталья Дансаруновна (68 наһатай).
4. Гармаев Виктор Ганжипович (61 наһатай).