С. Б. Пюрбюнуң «Эргеппейниң тоожузунда» көжүрген уткада сөстерниң ажыглалы.

ДОПЧУЗУ

Киирилде

I эге.  С. Б. Пюрбюнуң «Эргеппейниң тоожузунда» көжүрген уткада сөстерниң ажыглалы.

II эге. «Эргеппейниң тоожузунда» сөстерниң уткалыг харылзааларының аайы-биле бөлүктери.

1.  Синонимнерниң ажыглалы.
2.  Антонимнерниң ажыглалы.

III эге. «Эргеппейниң тоожузунда» сөстерни ажыглалының аайы-биле бөлүктээри.

3.1.  Ховар ажыглалдың сөстери.

3.2. Кызыгаарлыг ажыглалдың сөстери.

IV. «Эргеппейниң тоожузунда» сөстерни тывылган угунуң аайы-биле бөлүктээри.

4.1. Орус дылдан үлегерлээн сөстер.

4.2. Моол дылдан үлегерлээн сөстер.

V. Фразеологизмнер.

VI. Ономастика

Түңнел

Литература

Капсырылга

КИИРИЛДЕ

Тываның  улустуң чогаалчызы Сергей Бакизович Пюрбюнуң «Эргеппейниң тоожузу» (1956) – чоннуң  хосталга дээш революстуг демиселин көргүскен чогаал. Чогаалдың кол маадыры Эргеппей – Ленинниң идеяларын арат чон ортузунга нептередип, оларны социал чөптүг чорук дээш демиселче көдүрген арат.

С. Пюрбю – уран сөстүң мастери. Ооң кайы-даа чогаалының уран-чечен дылын сайгарар  болза, эгээртинмес эртине болур. Чогаалчының  «Эргеппейниң тоожузу» деп чогаалы өскелеринден утка болгаш тургузуунуң база дылының онзагайы-биле ылгалып кээр.

Бо ажылга «Эргеппейниң тоожузузунуң» лексиктиг курлавырының сайгарылгазын кылырын оралдаштывыс.

Тыва чогаалдарның лексиктиг болгаш грамматиктиг сайгарылгаларын филология эртемнериниң кандидады Доржу К.Б.  [Доржу] эгелеп, элээн хөй ажылдарны кылган. Ынчалза-даа  С. Пюрбюнуң «Эргеппейниң тоожузунуң» лексиктиг сайгарылгазын  шинчилээн тускай ажылдар чок болганындан бистиң ажылывыстың чугулазы (актуалдыы)  билдинип  турар.

        Шинчилел ажылының кол сорулгазы – «Эргеппейниң тоожузунуң» лексиктиг онзагайын тодарадыры. Объектизи – чогаалдың дыл, домаа, оларның тургузуу болгаш утказы. Материалы – С. Пюрбюнуң «Эргеппейниң тоожузу». Салдынган сорулганы чедип алырда, шиитпирлээр айтырыглар:

1. Тоожунуң лексика талазы-биле бүгү-ле онзагайларын тодарадыр.
2. Лексиканың адырларының ук сөстерни бөлүктээр.

С. Пюрбюнуң «Эргеппейниң тоожузунуң» лексиктиг сайгарылгазы чок болганындан, бистиң шинчилел ажылывыс  баштайгыларның бирээзи бооп турар. Ооң  чаа чүүлү – чогаалда көжүрген уткада сөстерниң, синонимнерниң,  антропонимнерниң ажыглалын тодаратканы болур.  

Ажылдың теоретиктиг үндезини кылдыр тыва дыл  чогаалдарның лексиктиг онзагайын сайгарган  К. Б. Доржунуң ажылдарын алган бис.

Ажылдың  практиктиг  ужур-дузазы – тыва дылдың лексиказын, тыва чогаалды башкылаарынга  шинчилел ажылының теоретиктиг түңнелдери болгаш ында киириштирип сайгарган материалдар ажыглаттынып болур. Ол ышкаш дараазында чорудар шинчилел ажылдарынга үндезин бооп болур.

Ажыглаан методтар болгаш аргалар – тайылбырлыг (описательный) метод, ооң иштинде компонентилиг сайгарылга (анализ)  аргаларын ажыглаан.

Шинчилел ажылы бир эгеден, киирилде, түңнел, литература даңзызындан тургустунган.

I ЭГЕ.  С. Б. ПЮРБЮНУҢ «ЭРГЕППЕЙНИҢ ТООЖУЗУНДА» КӨЖҮРГЕН УТКАДА СӨСТЕРНИҢ АЖЫГЛАЛЫ.

Кандыг-даа чогаалдың сөс курлавырын сайгарарга, ында көжүрген уткада сөстер эң кол черни ээлээр апаар.

Чогаалда болуушкуннарның бооп турар черин чуруп көргүзеринге ажыглаан сөстер: Суурнуң артыы талазын куду чиңгир ногаан шык шөйлүп баткан. Ооң ындында чодур-чодур теректер баарында кезек-кезек талдар болгаш чодураалар, иелериниң эдектеринден туттунган уруглар дег, бөкперлешкен. Хем ол чарыында дагларның мөрзең-мөрзең баштары ак-көк, чидиг кызыл, алдын-сарыг апаргылаан,  ашкан хүнче көрүп алган турлар.  Ол аразында хүн ажып, даглар баштары куурарарып, ыяштар карарып келди. Сыннар  баштары биле  дээр хаяазы кып-кызыл апарган,  ооң кырында ак-көк, бораңгай куу кылдыр алаланып чоруй барган. Сандан сугнуң алдыы дужунда колхоз конторазы кудумчуже көрүп алган турар мындыг чүве.  Бистиң чайлагны билир силер ыйнаан, кайы-даа талазы мунгаш эзим. Сериин, хем бажы, барык-ла сын кыры чер-ле болгай. Ишкээр көөрүмге. ыйгылактарлыг, борбак-борбак тейлерлиг хову чаттылып бады барган. Кедээр көрген – ол-ла хову кызаалаза-кызаалаза, ийи ой кылдыр чарлы берген.  Ойларның аразында узун каъттың бажында ашкан хүннүң херели алдын-сарыг кылдыр төктү берген. Бистиң   чадырывыстың үстүү дужунда дедир  көрген улуг  кара  чалым. Та канчап оон үнүп келген чүве ийик, ол туругнуң  кырында чаңгыс  чодур кара пөш, хереп алган адыг дег, сирбее берген тур. Туругнуң чыпшыр баарында кезек чодураа бөкперлежип алган. Ында какпак хая алдындан кара суг хайнып унуп чыдар. Оон  эгелээш, элээн кудугаа чедир ак-тал, кезек сырбагар теректер  үнгүлээн. Оон куду куу сайыр. Ыржымы дүлей чүве-биле дөмей.  Турлаавыстың артыы чарыында мөзүр-мөзүр  хаяларлыг кадыр даг хереп алган, мурнуу чарыында кылагар ак хову херли берген, ооң ындында ынаар калбак эзимнерлиг сын көгерип чыдар. Бистиң үстүү чарыывыста ой аксында суг дөзү бар, кыжын оон унген суг улуг тей кылдыр булуктай бээр.

Чогаалда маадырларның портредин чуруурунга сөстер: Эргеппей дүндүгүр арны хүлүмзүругден чырып келген, дүктүгүр  хавааның кирбиктериниң адаандан карааның шозу чайынналып келген көрүп олур. Эргеппей сөгедей олурган дискээнге шенээн үстүргеш,  чокпак кара сегел салын адыштап алган отче көрүп,  боданып олур. Хүндүппей мээрең эриннери дөрбее берген,  сыгдыгыр карактары көстүр-көзүлбес апарган, чолдак-ой деп куске дег, дөрде дыгыла берген олур. Назыты дуруяа дег узун мойнун кылчыйтпышаан, шиш думчуу-биле чуък баарынче айты-дыр. Солагай караа бастынчак, солагай талакы чырыы астынчак болгаш сирилээш, арган  кижи чүве. Чүгүртүлеңнээш кара-сарыг карактарлыг, чугаазы дээрге, дыдык таардан төгүлген тараа дег, сааңайнып-ла турар, бир-ле чүвеже далашкан чүве  дег, буу-хаа чоруур чүве.

II ЭГЕ. «ЭРГЕППЕЙНИҢ ТООЖУЗУНДА» СӨСТЕРНИҢ УТКАЛЫГ ХАРЫЛЗААЛАРЫНЫҢ ААЙЫ-БИЛЕ БӨЛҮКТЕРИ.

3. Синонимнерниң ажыглалы.

1) Кежээликтээн тудум-на, суурнуң дааш-шимээни чоорту чавырлып, ыржымы улам дам бар чыдар.

2) Кылаштаар дээн – бир  бут көңгүс шимчеттинмес, черде чыпшыр кадап каан чүве-биле дөмей-ле.

3) Черниң черинге чоруур кандаай ыт боор, тенек аарыг ыт бооп чадавас дээш тура халааш, чадырым эжиин шарып тур мен – Эжииң чоп шидип алган сен? 

4) Угааным арай чиктии кончуг. – Чуден  коргар кижи сен?

 5) Элдептиин але. – Ол кандыг аайлыг чуве боор, акый!

6) Хуу-салым ындыг болганда, ам канчаар боор -деп, бир талазында, аът-хөл  чок, чадаг, туреңгимге муңгарап, ийи талазында, ындыг чадаг туреңгимниң уржуун  тыппайн, шыжыгып харыыладым.

7) Сен ам чаш уруг эвес, эр  апарган кижи-дир сен.

8)Ашактың чуве чугаалап олурарын бодаарымга өскелиг, чиктиг деп чүвези аажок.

9)Эргеппей чоруй барган соонда, сактырымга, оран-делегей ээн калган чүве-биле дөмей-ле – Чааскаанзыраар магазы-биле чааскаанзырап пат-ла болган мен. 

10)Ол ирейни улус дургун, кайгал-ла дижир.

11) Ооң оор-дээрбедел кылып турганын көрбээн мен. 

12) Угаан-сагышка чүве кирбес, артында-ла сээдең апарган мен.

13) Дургун-кайгал кижи оор-дээрбедел кылып турда, көре тура, чүге чажырып, бузуруп турар сен?

14) Мээрең бөгүн чаңгыс инээвиске эжей, саап ижиңер дээш, кырган-даа болза, бир инек база айтып берди. – Өлүр четкен чөнүк чүве ыйнаан, кижээ балазы халдаар чыгыы.

15) Өртемчейде хамык улус өске башка өскен черлиг, аразында билчи албас аңгы-аңгы чугаа, дылдыг.

16) Ынчалза-даа Ленинни ылап четче-төдү билир.

17) Чаа эзер  ышкажыл. Ооң чүзүн канчап олурарыңар ол? – деп, сонуургадым. – Ол ашактың дугайын шала-була дыңнаан кижи мен. Силер ону эки билир боор силер  аа? – деп айтырдым. Кончуг солун кижи дижир чүве.

18) Кезек хөөреп берип көрүңерем – деп ээрештим. – Сандан хола-биле сиилбип каастаан докпак баштыг даңзазынга таакпылап,  боданып олура, далаш чок чугаалап эгеледи.

19) Кончугсолун кижи дижир чүве. Кезек хөөреп берип коруңерем – деп  ээрештим. – Мен ынча дей албас коргар кижи-дир мен – деп, авам үнү сириңейнип, Эргеппейден дилей-дир.  

20) Чайлагга көжүп чедип келген соонда, чылгыны кадарбастай  бээр: бистиң чайлагны билир силер ыйнаан, кайы-даа талазы муңгаш эзим, сериин, хем бажы, барык-ла сын кыры  чер-ле болгай.

21) А мен дээрге чай, кыш чок хойдан чарылбас, ойнаар-хөглээр оолдар аразынга-даа шоолуг кирбес мындыг мен.  

22) Ачам силерни келиңер диди – дээш, үне болду. Авам курун эде куржангаш, шала авырара берген чоон кара чажын суйбай туткулааш, чорупту.

23) Ыя аразында оглуңнуң  орбак-дыдыын илип бер.  

24) Оон соонда билбес мен. – Моорап каап-тыр мен.

25) Чайлагда чаңгыс-даа аал чок, улус шупту көжүп бады барган. Чуртта калдывыс.

26) Кончуг сагынганым эң чоок торээн кижи чедип келген чүве дег, амырап, бугу-ле иштим-хөрээм чылып, көрүп олур мен.

27) Кел дирткен. Улуг өгде барды - дээш, ам чүнү айтырар  ирги деп манап, чугаа эреп олур мен.

28) Арай кайгай бердим: улус Хундуппейниң адын адавас, "мээрең" дээр, ооң  өөн "улуг өг", аалын "улуг аал" дээр чуве болгай.

29) Аа, улуг өгде – дээш, соксаш кынгаш. – Ийе, Хундуп... – дей каапкаш, шок душкеш: – улуг өгде – деп  кагдым.  

30) Бо оолду силерниң-биле кады чылгы кадарзын деп чарлык боор чуве-дир – дээш, делегей кырында оон өске аңаа сүме кадар, дуза болур кижи чок ышкаш кылдыр Эргеппейже кезек кайгап алган олур.

31)  Он алды хар четкен,  эр апарган кижи чылгы манавайн, аът мунмайн канчаар!

32) Сактырымга,  бир-ле аар бодал ону чыпшыр базып турган ышкаш. – Черле ажырбас мен! – деп хөрээм долган бүгү-ле бодалымны илередип, авамче сиңниге-ле бердим.  

33) Мооң ужур-чөвүн айыткап көрүңер, акым. – Оон холун  сала каапкаш, авамче шиитпирлии-биле көрүнгеш, дужааган хевирлиг чугаалады.

34) Эттеп-эриидээр деп турда, ынчанмайн канчаар. 

35) Күжүр оглум, хөөкүй оглум!  

36) Дыка ыыттава. Улус дыңнап каар.

37) Ынчангаш сестир, каразыыр чүве чок апарган мен.

38) Бир хун-не авам халаг эзирик кирип келди – Мээрең сугнуң кежиин четтириптим, оглум.

2.3. Антонимнерниң ажыглалы.

«Кире бээримге, бистиң сумунуң чагырыкчызы Назыты дөрде кушпугур куу апарган олур. – Бирээзи  дөрнү дуй эжелээн, бирээзи чуък баарын дуй алы берген, ийи улуг кара эзирлер дег эрлер шала кудуйжупкен шагда-ла өжүп калган от кыдыында аяар чугаалажып олурлар.» деп домактарда контекс антонимнери удурланышкак маадырларның чөрулдээлерин көргүспүшаан, бай аңгының төлээлериниң удавас эрге чок каарын элдээрти кыжыра арак көргүзүп турар аян бар.

 Дыйылааш үн – көргүрээш үн, чаш уруг эвес – эр апарган кижи.

Ховар болгаш кызыгаарлыг ажыглалдың сөстери нептереңгейи-биле бо тоожуда кирген. 

III ЭГЕ. «ЭРГЕППЕЙНИҢ ТООЖУЗУНДА» СӨСТЕРНИ АЖЫГЛАЛЫНЫҢ ААЙЫ-БИЛЕ БӨЛҮКТЭЭРИ.

3.1.  Ховар ажыглалдың сөстери.

Эргижирээн сөстер: арбан, чейзең, ужур-төре, ак орус,  кызыл орус, шавы, номнал, чанчын, дүжүлге, ланчыы, догуннадыр, оттук, улуг-өг, мээрең, бай, хаазы, хайырааты, чагырыкчы моорлап, хаан албатызы, төрепчи, ноян-дүжүмет, баяаттар.

Эргижирээн сөстер бо чогаалда болуушкуннарның революция мурнунда болганын айытпышаан, ажыглалдан үнген эдилелдер, шаандагы эрге-дужаал аттары, бай социал аңгыга хамааржыр сөстерни илередир.

3.2. Кызыгаарлыг ажыглалдың сөстери.

Профессионализмнерниң ажыглалы

а) Аътка хамааржыр сөстер: Чылгычы, шериг эзер, эзер, мал, аргамчы, кижен, дерги,чылгы манаар, саар белер, аът мунар, чылгы, аът-хөлден ужар, шавар, турлаг, хүндүс чылгы хавырар, чадыр, чылгы бөлер, богбалыг бе, өртег, аът суггарар, баглаар, аъттаныр, баг, кулун, сыдым аргамчылыг, калчан шилги аът, чүгүрүк бора, эзертээр, бора аът, кагар, оъткарар, өртээр, аът даваны дизирээр, аът тудар, төрепчи.

б) Хөгжүмге хамааржыр сөстер:  Лимбилээр, лимби, тааланчыг аялгалар мага ботка тараар, лимбиниң үнү, лимбилеп өөренир. хөөн, ырзыг аялга, аялга ойнаар, ырлаар. 

в) Арагага хамааржыр сөстер: Арага, арага сөңнээн, дашка туткан, арага кудар. дашка долу арага, кежиин четтириптим. 

г)  Юриспруденция-биле холбашкан сөстер: Хүлүүр, байысаар, өчүк бербес, кага-ла бердивес, өчүп олур, өчүк тыппас мен, мээң эъдимни шылып чип, мээң ханымны ижиңер, кулугурлар эът-кежимни шылып чиптиңер.

 Профессионализмнер хөй болгаш ук чогаалдың хөй темалыын херечилеп турар.

Кара чугаа сөстери

Тарийги, дора өлчүк, чалча, дүржок, херээжок, кулугур.

IV. «ЭРГЕППЕЙНИҢ ТООЖУЗУНДА» СӨСТЕРНИ ТЫВЫЛГАН УГУНУҢ ААЙЫ-БИЛЕ БӨЛҮКТЭЭРИ.

4.1. Орус дылдан үлегерлээн сөстер.

4.2. Моол дылдан үлегерлээн сөстер.

V. ФРАЗЕОЛОГИЗМНЕР. 

Фразеологизмнер: кара чажымдан – бичиизинден, эр болгужемге – улгаткыжемче, эки чүве көрбес – амыдыралда өөрүшкү чок, хөрээм долган бодал – дүвүренчиг бодалдар, хөңнүм карара берди – хөөн чок апарды, хол ызырты манаар - ,  шаг бажы кадыыраан – амыдырал бергедеп келген, төре дошкуураан – чазак-чагырга шыңгыыраан, баш муңгаш – үнер арга чок, баг углаан черже чоруур – кайнаар-даа чоруур, карак болур улус хөй – дузалажыр улус, чүвээ чоруур деп барган – өске черже чоруур деп барган, өскээр хайдынар – чаа орук дилээр, эът-кежин диригге шылып чипкен – эттеп-эриидеткен, чуртта калдывыс – ээн калдывыс, чугаазы дыдык-таардан төгүлген дег – эмин эрттир чугаакыр, таваан карартыр сүрер – куругладыр сүрер, эп баксырашкаш – аразында харылзаа үзүлген, чурт дескелеп – өскээр көжери, үнү читкен – чүве чугаалавастаан, ооң холунга өскен – аңаа кижизиттирген, бараан болур – айбызын күүседир.

VI. ОНОМАСТИКА

Антропонимнерниң ажыглалы.

 Сандан, Ленин, Эргеппей, Хүндүппей мээрен, Караңмай ашак, Далчыр-Дагба, Назыты, Чыккылаа, Үнүжок, Черлик-оол, Доржатпаа.

ТҮҢНЕЛ

Сураглыг чогаалчы С. Б. Пюрбюнуң «Эргеппейниң тоожузу» деп чогаалының лексиктиг онзагайын сайгаргаш, мындыг түңнелдерге келдивис.

1. Чогаалда көжүрген уткада сөстер колдуунда портрет, пейзаж тургузарынга  ажыглаттынып чоруур.
2. Сөстерниң уткалыг харылзааларын илередип чоруурунуң аайы-биле антонимнерге бодаарга, синонимнер хөй ажыглаттынган.
3.  «Эргеппейниң тоожузунда» среволюция үезин көргүскен болгаш, эргижирээн сөстерни хөйнү ажыглаан.
4.  Сөстерни  тывылган угунуң аайы-биле бөлүктээривиске, орус дылдан үлегерлээн сөстер чаа үени, моол дылдан үлегерлээн сөстер шаандагы үени көргүскен.

ЛИТЕРАТУРА

1. Доржу К.Б. Тыва чогаалдың филологтуг сайгарылгазынга дузалал материалдар. -Кызыл: ТКУ.