Кызыл-Дагда черлер аттарының дугайында тоолчургу чугаалар.

ДОПЧУЗУ

Киирилде

I эге.  Кызыл-Дагда  черлер  аттарының дугайында тоолчургу чугаалар.

1. Албыс база аза-биле холбашкан тоолчургу чугаалар.
2. Чер ээзи-биле холбашкан тоолчургу чугаалар.
3. Онзагай болуушкуннар-биле холбашкан тоолчургу чугаалар.

II эге. Кызыл-Дагда черлер аттарының дугайында төөгү чугаалар.

2.1.  Лама, хамнар-биле холбашкан төөгү  чугаалар.

2.2. Ук девискээрге чурттап чораан кижилерниң ады-биле холбашкан төөгү  чугаалар.

Түңнел

Литература

Капсырылга

КИИРИЛДЕ

Бурунгу кижи бодун бойдустан, долгандыр турар хүрээлелден аңгылавайн чораан. Кандыг-бир тодаргай болуушкунну долгандыр турар чүүлдер-биле холбап, «канчап тывылганыл?», «канчап болганыл?», «ол канчаар болганыл?», «чүге?» деп айтырыгларга харыылаарын оралдажып чораан.

Тыва улустуң мифтери, тоолчургу болгаш төөгү чугаалары 19 вектиң ийиги чартыында, 20 вектиң эгезинде Г. Н. Потанинниң, Г. Е. Грумм-Гржимайлонуң, Н. Ф. Катановтуң, Ф. Я. Коннуң болгаш И. Г. Сафьяновтуң ажылдарында бир-ле дугаарында кирген.

Тыва улустуң бурун-чугааларын, тоолчургу болгаш төөгү чугааларын Тывага эң-не баштай аңгы ном кылдыр «Кыс-Халыыр» деп ат-биле 1974 чылда Д. С. Куулар биле Ч. Ч. Куулар үндүргеннер. 1996 чылда «Кыс-Халыыр» деп чыындыны Тываның ном үндүрер чери катап парлаан. 2004 чылда үнген З. Б. Самданның «Чылбыга  айны канчап сыырыпканыл?» деп тыва улустуң бурун чугааларын чыып бижээн номунда 4 чер аттарының («Кезерниң Хемчиктиң суун үндүргени», «Хайыракан дагларының дугайында», «Улуг-Хайыракан болгаш Биче-Хайыракан даглары болгаш Тес-Хем», «Хойтпак деп черни адааны») тывылганының дугайында бурун чугааларны киирген. 2010 чылда чырыкче үнген А. Д. Арапчорнуң «Тыва улустуң мифтери болгаш тоолчургу чугаалары» деп номунда черлер аттарының дугайында  26 тоолчургу чугааны парлаан. Номда Тес-Хем, Таңды, Бии-Хем, Кызыл кожууннарның девискээринде чонга билдинмес даглар, тейлер, хемнер, хөлдерниң тывылганын тайылбырлаан тоолчургу чугаалар кирген.

Тоолчургу чугааларның тодарадыын Д. С. Куулар «Кыс-Халыыр» [1974: 3-4] деп чыындының эге чүүлүнде мынчаар берген: «Тоолчургу чугаа дээрге ында көргүзүп турар болуушкуннарның болган үези болгаш чери билдинмес, маадырның төөгүге турган-турбааны барымдаалар-биле шынзыттынмас, колдуу-ла фантастиктиг бодалдарга үндезилеттинген, бичии хемчээлдиг, тоожу тургузуглуг аас чогаалы болур».

Тыва улус «тоолчургу» деп сөс-биле  ук чогаалда кирген болуушкуннуң шынныг эвезин (тоолзуун), ынчаарга  «төөгү» деп сөс дамчыштыр чогаалда кирген болуушкуннуң шынзыын, амыдырал-биле шуут холбаалыын көргүзүп турар».

Бо  ажылга Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг сумузунуң девискээринде   черлер аттарының дугайында тоолчургу болгаш төөгү чугааларга доктааксадывыс.  

        Кызыл-Даг сумузунуң девискээринде черлер аттарының дугайында тоолчургу болгаш төөгү чугааларны  долузу-биле аңгы чыггаш, шинчилээн тускай ажылдар чок болганындан бистиң ажылывыстың чугулазы (актуалдыы)  билдинип  турар.

        Шинчилел ажылының кол сорулгазы – Кызыл-Даг  сумузунуң девискээринде черлер аттарының дугайында тоолчургу болгаш төөгү чугааларны чыып, оларның ужур-утказының аайы-биле бөлүктерин тодарадыры. Объектизи – тоолчургу болгаш төөгү чугаалар, оларның ужур-утказының аайы-биле бөлүктери. Материалы – информантылардан чыгган 12 карточка. Олар ук  черниң чурттакчы чонундан чыгдынган.  Салдынган сорулганы чедип алырда, шиитпирлээр айтырыглар:

1. Черлер аттарының дугайында тоолчургу  болгаш төөгү чугааларны чыып бижиир.
2. Оларның  ужур-утказының аайы-биле  бөлүктерин тодарадыр.

Тыва аас чогаалында Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг сумузунуң  девискээринде черлер аттарының дугайында тоолчургу болгаш төөгү чугааларны чыып, оларны ужур-утказының аайы-биле бөлүктээн тускай сайгарылга чок болганындан бистиң шинчилел ажылывыс  баштайгыларның бирээзи бооп турар. Ооң  чаа чүүлү – черлер аттарының дугайында тоолчургу болгаш төөгү чугааларны чыып бижиири;  оларны ужур-утказының аайы-биле  бөлүктээни болур.

Ынчангаш ажылывыстың теоретиктиг үндезини кылдыр тыва аас чогаалында черлер аттарының дугайында Д. С. Куулар биле Ч. Ч. Кууларның  З. Б. Самданның, А. Д. Арапчорнуң  ажылдарын алган бис.

Ажылдың  практиктиг  ужур-дузазы – тыва аас чогаалының тоолчургу болгаш төөгү чугааларын башкылаарынга  шинчилел ажылының теоретиктиг түңнелдери болгаш ында киириштирип сайгарган материалдар ажыглаттынып болур. Ол ышкаш дараазында чорудар шинчилел ажылдарынга үндезин бооп болур.

Ажыглаан методтар болгаш аргалар – тайылбырлыг (описательный) метод, ооң иштинде компонентилиг сайгарылга (анализ) аргаларын ажыглаан.

Шинчилел ажылы ийи эгеден, киирилде, түңнел, литература даңзызындан, капсырылгадан тургустунган.

I ЭГЕ.  КЫЗЫЛ-ДАГДА  ЧЕРЛЕР  АТТАРЫНЫҢ ДУГАЙЫНДА ТООЛЧУРГУ ЧУГААЛАР

К. Х. Оргу болгаш Н. Ш. Кууларның  6-гы класска «Төрээн чогаал» [2002: 66]  деп номунда «Тоолчургу чугаалар болза улустуң октаргай болгаш делегей дугайында бурунгу бодалдарынга үндезилеттинген чечен чугаалары болур. Оларда херек кырында төөгүде болган барымдаалыг чүүлдер барык-ла чок»  дээн.

Тыва тоолчургу чугааларны темазының аайы-биле элээн каш бөлүктерге чарып турар: оран-делегей болгаш октаргай дугайында («Чеди-Хаан», «Үш мыйгак», «Үгер сылдыс»), аң-мең болгаш мал-маган дугайында («Аът биле Теве», «Дилги чүге кыскыл апарганыл?»), төөгүлүг болуушкуннар база черлер аттарының  дугайында дээш, оон-даа өске.

Информантылардан чыгган черлер аттарының дугайында тоолчургу чугааларны  сайгаргаш, утказының аайы-биле мындыг бөлүктерге чардывыс.

1. Албыс база аза-биле холбашкан тоолчургу чугаалар.

Шивилиг аржааны.

Баштай бистиң суурувус «Тиилелге» колхозу турда, Шивилиг аржааны аңаа хамааржыр турган. Ооң дугайында мындыг тоолчургу чугаа бар.

Бай-Талдың Чуктуг-Хаяга Кандааза хам чурттап чораан. Ол хамны Шивилигниң Эзим деп черге улус хооп эккелген. Хам көөрге, аржаанга кончуг көвей амытаннар азы албыстар кирип турар болган. Албыстар дээрге кижи караанга көзүлбес кылдыр хуулуп, чаштына бээр шынарлыг амытаннар. Ол амытаннар эр кижи болза, кыс кылдыр, кыс кижи – эр кылдыр хуулуп алыр аргалыг. Ашак, кадай-даа болу бээр. Олар кижиниң чүрээн баксырадып, албыстадыптар. Хамның аржаанда кирип турар албыстар дугайында чугаазы дыргын бооп, Көп-Сөөк хүрээзиниң тантариз эртемниг, аза-четкер-биле харылзажыр Оңгак-Соржу деп лама башкызының кулаанга дыңналы берген.

Оңгак-Соржу башкының ажылының утказы мындыг. Дүн болурга, хөөрлерге чот салып эгелээр. Чот – артыш ышкаш ышталыр бүдүмел. Чоттуң чыдынга аза-четкер чайгаар-ла чемненип алыр дээш, чедип келир. Лүмбүнге чоттуң күжү-биле аза-четкерлерниң дириг амытаннарга хора чедирер чүвелерин чыпшыр тарбыдап алыр, а кажан кыш дүжүптерге, хүрээге дужааптар. Хүрээниң ажылдакчылары чыл төнчүзүнде лүмбүннү өрттедиптер.

Кандааза хамның Шивилиг дугайында чугаазын дыңнааш, Оңгак-Соржу лама ынаар албыстарның аржаанда чүге эшти бергенин шинчилээр дээш, чорупкан. Аржаанга баргаш, чот салып көөрге, албыстарның кижиге хоразы чок болган. Ынчангаш Оңгак-Соржу лама оларны аржаан девискээринден ойладыпкаш, аарыг улустарны эмнеп эгелээн.

Аглык-Хая.

Тураның  Аглык-Хаяга бир аал албыстар чурттап турган. Олар кончуг оптуг-кажар, улусту төөредип , албыстадып алыр. Оларның аразынга кирген кижи албыстай бээр. Ол албыстарның төрелдери Аксы-Барлыктың Даг-Дөзүнге бир аал, Бай-Талдың Элезинниг-Ховуга бир аал чурттап турган.

Аглык-Хаяның албыстарының ажы-төлү тенек. Көзүлбес кылдыр хуулуп алгаш, эрткен-дүшкен чорумалдарны көгертир хап, эттеп-соп, өлгүже-ле каттыржырлар. А ол каткыны демги эттедип турар кижи дыңнап, дам-на коргар.

Бир-ле катап сарыг-думаа деп халдавырлыг аарыг болган. Улус аал-аалы-биле кырлып өлүп каарга, чоогунда улус оларның малын салып чорудуптарлар. Албыстар шупту сарыг-думаага кырлып өлген.

Мугур-Талга бир чылгычы оол чурттап чораан. Чылгычы көөрге, чарба челдиг аъттыг кончуг чараш уруг халдып келген. Оол уругнуң чаражын магадап, ооң-биле чурттаар деп шиитпирлеп алган. Уруг мээң аалымга бараал деп дилээн. Ооң аалы кургаг ховуда болган. Ада-иези күдээвис келген дээш, хөлчок-ла хүндүлээн. Оол уруг-биле кады хүннүң-не чылгы кадарып чоруп турганнар.

Бир-ле хүн таныжы уруг: «Аксы-Барлыктың Даг-Дөзүнде төрелдеривиске бараал, таныжып алыр сен» – диген. Аксы-Барлыкче аъттаныпканнар. Тээлини эрте бергеш, шөлге бадып чыдырда, соондан чаъс келген. Чаъс эрттирип алыр дээш, Хемчик кыдыында аалдарга келген. Аңаа кээрге, чаъс-даа бо келген. Душ бооп, хам хамнап турган өгге таваржы бергеннер. Хам ол-ла черинге далып калган. Улус ону артыжап тургаш, деткерип алырга, мынча деп-тир: «Чүү мындыг чүве эдертип алган кижи сен» – дээш, демги оолда-ла барган. Оолдуң кадайы: «Черле сөглеве!» – дээш, өгнү долгандыр халып-ла турар болган. Хам ону ойладып, соондан сүрүп чадап, адак соонда удур халааш, албысты тудуп алган. Тудуп алгаш, соп, эттеп-ле турган. Оол көрүп турарга, ооң биеэги чараш кадайы кижи-даа эвес, чүдек ыргак куу чүве болу берген. Чылгычы оол албыс-биле таныжып алган-дыр мен деп ынчан  билген. Албысты өгге органнарның чаңгызы-даа көрбээн болган. Хам оолду: «Бужартаан-дыр сен» – дээш, артыжап-артыжап чандырыпкан.

Оон бээр дөрт чыл эрткенде, оол Аглык-Хаялап эртип чыдырда, биеэги чараш кадайы оруун дуй ырлап олуруп алган.

                Чорук чораан күжүр эжим,

                Чоорганда туралыг бе?

                Аътка чораан күжүр  эжим,

                Аъшта-чемде туралыг бе?

Оол тургаш: «Тфук, чыдыг албыс чорбадың бе» – дептерге-ле, албыс көзүлбейн барган.

Азалыг-Тей.

Ол тейден дүне ыыт-дааш, шимээн дыңналыр. Ол черден дыңналып турар улустуң чугаазы тодаргай  билдинмес кылдыр чугаалажыр, шимээргээр боорга, ынчаар адаан.

2. Чер ээзи-биле холбашкан тоолчургу чугаалар.

Бел аржааны.

Аржаанның үнүп чыдар бажы дагның бел черинде боорга, ынчаар адаан. Ооң составында ижин-шөйүндү, кодур, чүстерни эттиндиреринге таарымчалыг бүдүмелдер бар. Ындыг-даа болза, кара-бүүрек аарыглыг улуска удур, аргалыг-ла болза, олар кирбээни дээре. Аржаанның ээзин аскак кижи дээр чүве.

Терек-Ооруу азы Чаш-Терек аржааны.

Терек аржаанының үнүп чыдар черинде чаңгыс дыт бар, а дыттың кедезинде хая бар. Хаяның алдындан 4 аңгы аржаан үнүп чыдар. Эң-не бажында үнүп чыдар чери карак, кулак, думчук эмнээр; дараазындаазы – өкпе, хөрек, нерви системазының аарыгларынга; үшкүзү – ижин-шөйүндү, хан-дамырга, а дөрт дугаары уруг савазы, сыңый, эр улустуң сооктаан аарыгларынга таарымчалыг.

Ол-ла аржааннарның адаанда малгаш болгаш дой холумактыг шупту аарыгларны эмнээр аржаан бар. Ону кошкар ышкаш амытанның сидии деп турар. Тоолчургу чугаа ёзугаар, семдер дүктүг хой хевирлиг амытан ооң ээзи бооп турлагжып турар.  

3. Онзагай болуушкуннар-биле холбашкан тоолчургу чугаалар.

Көп-Сөөк, Эрээн.

Шаанда Көп-Сөөк шынаазы арга турган. Аңаа бир улустуң уруу чиде бээрге, дилеп чадашкаш, арганы өрттедиптер деп мындыг түңнелди авазы үндүрген. Ынчангаш оон бээр-ле Көп-Сөөк шынаа болу берген. Өрттенген черден адаанга чыдып калган чыжыргана дазылдары үнүп келгенинден чыжыргана-биле байлак.

Чүге  Көп-Сөөк деп адай бергенил дээрге, шаг-шаанда аңаа дайын болган. Тус черниң чурттакчы чонун өскээртен келген эжелекчилер кыра шаап эгелээн. Чон оран-таңдызындан: «Бай-Тайгавыс өршээп, авыразын!» – деп чалбарыг-дилег кылган. Харыызынга улу диңмиредип, кызаңнадып, даш долу дүжүрерге, дайынчылар ынаар боолап эгелээн. Шериглер даш долудан өлген, а улу оларның боолаан огундан өлгеш, черже аңдарлып баткан. Улунуң  кээп ушкан черин Эрээн деп адааш, кижи сөөктүг черни Көп-Сөөк деп адай берген. Сөөлзүредир улунуң сөөгү дашталы берген дижир. Ооң сөөгү кижи сөөгүнден аңгы шынарлыг. Ону отка өрттеткеш, чууруп соктааш, бертик-сыныкка чаап турган.

II ЭГЕ. КЫЗЫЛ-ДАГДА ЧЕРЛЕР АТТАРЫНЫҢ ДУГАЙЫНДА ТӨӨГҮ ЧУГААЛАР.

Үстүнде айытканывыс «Төрээн чогаал» [2002: 66] номунда «Төөгү чугаалар болза херек кырында болган онза болуушкуннардан база чонга сурагжаан кижилерниң амыдыралындан укталган хөөрем чогаадыглар болур» деп авторларның бодалынга каттышпышаан, информантылардан чыгдынган Кызыл-Дагның черлер аттарының дугайында төөгү чугааларны мындыг бөлүктерге чардывыс.

1. Лама, хамнар-биле холбашкан төөгү  чугаалар. 

Дүңгүрлүг-Тей.

 Шаанда ол тейге бир хам кижи дүңгүр кагар чораан. Хам мөчээн соонда, тейге дүңгүр үнү эдер болу берген. Бир кортпас кижи чеде бергеш, көөрге, дүңгүр чарыы  бар болган.

Болчатылыг-Бора-Тей.

Шаанда аңаа Бай-Талдың хамы биле Көп-Сөөктүң хамы болчажып алгаш, иелээн чижир турганнар. Оон бээр-ле ол тейни ынчаар адай берген

2.2. Ук девискээрге чурттап чораан кижилерниң ады-биле холбашкан төөгү  чугаалар.

Чамзы-Камбы аржааны.

Сарыг-Хаяның мурнуу талазында кончуг улуг хая баарында чадагай аастыг куй бар. Шаанда шагда ол куйга Чамзы-Камбы деп кижи медитация кылып, 3 чыл иштинде олуруп келген. Куйнуң иштинде чер-черден дамдылаар аржаан бар. Шоргалааш, дозуп каарга, бир хонганда, сава долуп келген болур. Аржаанны шупту аарыгларга ижип турар. Оон бээр-ле ооң адын Чамзы-Камбы аржааны деп адай берген.

Сарыг-Хая аза Шыра-Хая.

Ол черниң ады шаанда аңаа чурттап чораан Сарыг-Кадай деп кижиниң ады-биле холбашкан. Шаанда улуг улустуң адын ойзу адаар чораан, а Сарыг-Кадайны ойзуп Шыра дээр турган. Кырганның ады-биле ол черни адап эгелээн. Сарыг-Хая чонар-даш-биле байлак. Ооң чонар-дажы делегейниң кайы-даа булуңнарынга чедип каапкан.

3. Херек кырында болган болуушкуннар-биле холбашкан төөгү чугаалар.

Сазаңмай ховузу.  Баштайгы чолаачыларның бирээзи Сазаңмай деп кижи хову дески боорга, машиналыг аай-дедир шаварга, улус ынча дижи берген.

Допчаа кежии. Сураглыг хойжу Допчаа малын чылдың-на Каък деп тайгага чайлагладыр чораан. Чайын кончуг изигде тайгадан ажыл-херек аайы-биле батканда, суурнуң барыын талазында  буга унунуң суунга серииттенип, дыштаныр чораан. Оон бээр-ле ол черни олчаан ынчаар адай берген.

ТҮҢНЕЛ

        Тыва улустуң аас чогаалы, делегейниң улуг-биче улустарының аас чогаалы ышкаш, кончуг байлак. Ол чоннуң эрткен төөгүзүн кадагалавышаан, тус-тус черлерге, чуртка болган болуушкуннарга үндезилеп тывылган болур.

        Кызыл-Даг девискээринде черлер аттарының дугайында 6 тоолчургу болгаш 6 төөгү чугааларны информантылардан чыгдывыс. Тоолчургу чугааларны утказының аайы-биле сайгарып көргеш, оларны мындыг бөлүктерге хуваап болур деп түңнедивис:

1. Албыс  база аза-биле холбашкан тоолчургу чугаалар.
2. Чер ээзи-биле холбашкан тоолчургу чугаалар.
3. Онзагай болуушкуннар-биле холбашкан тоолчургу чугаалар.

А төөгү чугааларның утказының аайы-биле бөлүктери:

1. Лама, хамнар-биле холбашкан төөгү  чугаалар.
2. Ук девискээрге чурттап чораан кижилерниң ады-биле холбашкан төөгү  чугаалар.

Тоолчургу болгаш төөгү чугаалар төрээн чериниң бурунгу төөгүзүн, тыва улустуң ажыл-амыдыралын эки билип алырынга кончуг ажыктыг болгаш оларны ам-даа чыып  бижээш, шинчилээш, аныяк-өскенге дамчыдып бээри чугула. Олар аныяк салгалды чараш аажы-чаңга кижизидеринге улуг эстетиктиг ужур-дузалыг.

Литература

1. Арапчор А. Д. Тыва улустуң мифтери болгаш тоолчургу чугаалары. – Кызыл: Тываның Ю. Ш. Кюнзегеш аттыг ном үндүрер чери, 2010.
2. Куулар Д. С., Куулар Ч. Ч. Кыс-Халыыр. – Кызыл: Тываның ном үндурер чери, 1974.
3. Оргу К. Х., Куулар Н. Ш. Төрээн чогаал. Тыва ортумак школаның 6-гы клазынга номчулга ному. – Кызыл: Тываның ном үндурер чери, 2002.
4. Самдан З. Б. Чылбыга айны канчап сыырыпканыл? – Кызыл: Тываның ном үндурер чери, 2004.

Капсырылга №1

Информантыларның даңзызы:

1. Саая Көгел Мижитеевич, 1932 чылда төрүттүнген.
2. Салчак Чылбак-оол Оолакович, 1934 чылда төрүттүнген.
3. Салчак Данил Бады-Назынович, 1950 чылда төрүттүнген.
4. Салчак Зоя Намчыловна, 1950 чылда төрүттүнген.
5. Эртине Чылбак-оол Иргитович, 1940 чылда төрүттүнген.