Башҡорт халҡының рухи ҡиммәттәре

Башҡортостан Республикаһы

Са3ма1ош   районы  муниципаль районы

Са3ма1ош ауылы гимназия8ы -  муниципаль бюджет

белем биреү учреждениеһы.

Баш3орт хал3ыны4 рухи 3имм9тт9ре

                                          Авторы:  етенсе класс у3ыусы8ы

                                                                            Ф9рхетдинова Альбина

                                Ет9ксе8е: !абдулбасырова Г5лназ З9фир 3ы2ы

                                                   Ш9мсетдинова Г5лшат Й9729т 3ы2ы

   2013 – 2014 уҡыу йылы.

Инеш

Йәмғиәттә милләт төшөнсәһе факторы бөгөнгө көндә лә үҙенең мәғәнәһен юғалтмай, ә киреһенсә, я4ы проблемалар килтереп сы1ара. Шу1а ла бе2 йыш 3ына 7тк9нд9рг9 к72 8алабы2.

*9р бер милл9тте4,  халы3ты4 72 иле бул1ан ке7ек, уны4 72-ара аралашыу 5с5н ту1ан теле, йолалары, 15р5ф-1929тт9ре бар. Б5г5нг5 к5нд9 милли йолалар2ы терге2е7 актуаль. !5м7м9н, традицион м929ни9т й9м1и9тте4 76ешенд9 2ур урын алып тора.  Халы3 уйын-байрам м929ни 3имм9тт9рен 3улланыу актив ш9хес формалаштырыу2а, у3ыусылар2а тыу1ан я33а, халы3 м929ни9тен9 85й57 т9рби9л9729,  хе2м9тс9н халы33а 89м 7тк9н быуын1а х5рм9т мен9н 3арау2а  2ур роль уйнай.

Эште4 ма3саты- халы3 уйындарыны4 килеп сы1ышын 5йр9не7, тикшере7 эшен баш3арыу к7некм9л9рен арттырыу.

Шул ма3саттан т7б9нд9ге м9сь9л9л9р2е асы3лап 7терг9 к9р9к:

- фольклор 89м этнографик я66ылы3та1ы тикшерене7 эшене4 алымдары мен9н танышыу;

-халы3 уйындарын йыйыу 89м 5йр9не7;

-72 аллы ижади, тикшерене7 эше мен9н ш515лл9не7;

- халы3 м929ни9тен9 85й57 т9рби9л97, уны4 бай традицион уйын культура8ы мен9н танышыу;

- ижади к7некм9л9р2е арттырыу;        

- милли   уйындар ниге2енд9 халы3 этика8ын 5йр9не7.

Тикшерене7 эшенд9 т5рл5 методтар 3улланылды: 94г9м9, музей экспонаттары мен9н танышыу, 929би хе2м9тт9р2е 5йр9не7, анализлау.

I б7лек. Ним9 ул фольклор?  Йола фольклоры.

Бе22е4 ата - бабаларыбы2 к7п быуаттар буйына фольклор яр2амында т9рби9л9нг9н. Уны ю33а 1ына халы3 педагогика8ы тип атамай2ар. Ул нис9м9 йылдар буйына тупла1ан билд9ле 3а1и29л9рг9 буй8она. Был 3а1и29л9р баланы4 физик торошона 89м рухи 76ешен9 йо1онто я8ай , шул  у3 ва3ытта билд9ле бер системаны т9шкил  ит9. Быуындан быуын1а, быуаттар буйына к7сеп килг9н был хазина балалар2ы рухи 89м 9хл93и   я3тан т9рби9л9729 2ур урын тота.

Фольклор 89м к5нк7реш ижады баланы тыу1андан башлап 8у41ы к5н5н9 тиклем о2атып кил9.

Ним9 8у4 ул фольклор?

Термин ким9ленд9 «фольклор»2ы4 сы1ышы былай. У1а ниге2 бул1ан «folklore» тиг9н инглиз 872е, бе22е4 телг9 9йл9ндерг9нд9, «халы3 белеме», «халы3  1илеме», «халы3 а3ылы» тиг9нде а4лата.Ф9нни 9йл9нешк9 уны беренсе тап3ыр 1846 йылда Уильям Джон Томс тиг9н археолог индер9.

«Фольклор» терминына т5рл5 ва3ытта т5рл5 илд9р29 т5рл5 т5ш5нс9 8алынды. Шулай 2а, «фольклор» тиг9нд9 , ауы2-тел ижады мен9н халы3ты4 музыкаль ижады к72 у4ында тотола.

Нинд9й ген9 социаль т5рк5мд9 тыуыуына й9 кемд9рг9 т919йенл9нг9нл9п ителе7ен9 3арап, халы3 ижадын ололар фольклоры, бала-са1а фольклоры, 8алдат фольклоры, студенттар фольклоры, эшсел9р фольклоы ке7ект5рк5мд9рг9; пафос й989тен9н 3а8арманлы3, трагик, юмористик т5рк5мд9рг9 л9 б7лерг9 м5мкин.

Х92ерге баш3орт фольклор 1илеменд9 милли ауы2-тел ижадыбы22ы4 т5р29ре 89м жанр2ары т7б9нд9ге т5р29рг9 3арай:

I Эпик т5р. У1а эпостар: эпик 3обайыр2ар, ирт9кт9р, дастандар, 9ки9тт9р,легенда- ри79й9тт9р, х9тир9л9р, 8ынамыштар, к5л9м9ст9р ин9.

II  Лирик т5р  йыр, лирик 3обайыр, б9йет, м5н9ж9т, та3ма3, та3маза, тул1ау, се4л97 ке7ек жанр2ар2ы 72 эсен9 ала.

III  Афористик ижад т5р5. У1а м939лд9р, йома3тар 3арай.

IV  Йола фольклоры.

V  Бала-са1а фольклоры.

#ай8ы я3лап, нисек кен9 т5рк5мл989к т9, т5рл5 принциптан сы1ып т5рк5мл9729н хасил бул1ан фольклор т5р29ре 72- ара  ты1ы2 б9йл9неш хасил ит9. Бер ген9 жанр 2а баш3аларынан айырылып й9ш9й алмай.

Халы3 м929ни9тене4 айырыл1ы8ы2 бер 5л5ш5н  йола уйындары т9шкил ит9. (леге к5нд9рг9 ф939т к74ел асыу сара8ы булып килеп етк9н уйындар, борон тулайым 2ур тамаша бул1анлы1ы улар2ы4 тарихын 5йр9не729 асы3лана. Уйын  т919йенл9неше, 19м9ле, й5км9тке8е я1ынан ике 5л5шк9 б7лен9: тик балалар 5с5н 89м тик 5лк9нд9р 5с5н бул1ан уйындар.  Халы3 уйыны – борон1о мифтар2ы 72енс9лекле театрлаштырыл1ан, ижади к9729л9ндерелг9н ифрат 3атмарлы к7ренеш. *72, к5й, х9р9к9тте4 ты1ы2 3атнашма8ы булара3, уйындар баш3орт йола 15р5ф- 1929тт9рен д9 к74ел асыу, зауы3 т9рби9л97 5с5н с9н19тс9н итеп 72л9штерг9нд9р. ( йола – мифик белемде4 материалл9ше7е, й9м1и9т рухын т9рби9л97 5с5н 3алыплаш3ан бер ы6ул. Былар бары8ы ла уйынды4 к74ел асыу т919йенен 7т97е ген9 т7гел, 9 халы3ты4 а4-зи8енен, хис-той1о, т9ртип, ижади м9кт9бе булыуына ла ишара. Уйында 3оро 872 ген9 т7гел, 9 тормош к5н-к7реште, кешене4 т9би19т мен9н м5н9с9б9тен са1ылдыр1ан бик борон1о т9ртип-19м9лд9рг9 3айтып 3ала. ( инде 5лк9нд9р уйынында1ы т749р9к р97еше, уны4 тоторо3лоло1о и89, шулай у3 м9ж7си д97ер2е ижади 8ынландырып, уйын сифатында донъяны, м94гелекте 87р9тл9й. Шу1а уйын- 72енс9лекле йома3 та. К7м9к кешене4 т749р9к й5рт57е, 1алимдар фекеренс9, шаман диненд9 89м Урта Азия т5рки телле халы3тары ара8ында бик тарал1ан к7ренеш. Ислам1а тиклем 7к бул1ан Дин –т9би19т, т94релек динене4 5л5ш5 – ба1ымсылы33а 3ара1ан баш3орт йола8ы – з9хм9т, сир 3ыуыу2ы академик Иван Лепехинды4 «Шайтан уйыны» тип атауы ла 72е бер м91л7м9т бит.

Сюжеты, баш3арыу 72енс9лект9ре т5рл5 бул1ан х9лд9 л9 89р уйын 5с5н д9 тиерлек мотла3 бул1ан, 3алыплаш3ан бер алым бар: ул –«яза» алыусыны билд9л97, «яза» бире7. Уйын сюжетында тоторо3ло, уйынды уйын итк9н та1ы ла бер алым -  н9м9, 9йбер 5с5н болашыу. Уйын х9р9к9те т5рл5 бул1ан х9лд9 л9 был 9йбер29р уйындар2ы4 т5п атрибутика8ы тип и69пл9н9. Улар2ы4 уйында махсус м919н919 эй9 ик9не шунан белен9: ха3 т7л97, улар2ы яулау 5с5н нинд9й2ер лайы3 эш 3ылыу мотла3. Уйында 9йбер  й9 к7ренеште4 тарихи тамыр2арын тикшерг9нд9, уны4 осра3лы булмауы, 9 махсус т919йенл9неше 89м билд9ле й5км9ткег9 эй9 булыуы асы3лана. Бы1а 56т9п, борон баш кейемде4 халы3тар2ы4 тормош – к5н-к7решенд9 идара, хакимлы3  билд98е булыуын 9йтк9нд9, «Й9шер9м яулы3», «К5й852 кей97» ише уйындар2ы4 генезисын ярай8ы аны3 т56м5рл9рг9 була. Баш кейеме - был уйындар2а  и4 о6та йырсыны, бейе7сене, е4е7сене к7р89терг9 булышыусы шартлы билд9.

Д5й5м 9йтк9нд9, ошондай тоторо3ло т9ртип-3а1и29л9ре бул1ан уйын тамша8ы ябай, ирм9к сара8ы бул1ансы, о2айлы тарихи 76еш кисерг9нен9 шик ю3.

II б7лек. Йырлы-бейе7ле уйындар

2.1. Т5п баш3орт уйындары.

Уйындар2ы4 айырыл1ы8ы2 5л5ш5 –йыр, та3ма3 9йтеш. Борон1о мифтар1а 3орол1ан  уйындар2а самалы 8а3лан8а, халы3 тормошонда, байрамдарында тоторо3ло бул1ан бейе7ле уйындар2ы4 «й9нен» к5й, йыр т9шкил ит9.

Баш3ортостанды4 к7п кен9 т5б9кт9ренд9, 72 исеме булыу1а 3арама6тан, «#ы22ар тауы» тип атал1ан ике исемле тау2ар , т7б9лект9р бар. Бис9 –с9с9, 3ы2-3ыр3ын я2ын шунда сы1ып б9р9к9т тел9г9н.

Та3мазалар, йома3 9йтешт9р29, борон1о с9с9нлек м9кт9бен9 хас йоланы – тел о6талы1ына, зир9клекк9, ижади фекерл97г9 имтихан 7тк9ре7 традиция8ыны4 са1ылыуы к7рен9. А3ыл – зи8енде йома3 мен9н 8ынау1а м58им урын бирелг9н.

Миф, 15м7м9н, мифологик а4 89м белем халы3 ижадыны4 89р т5р5н9 72енс9лекле 7теп ин9. Йолала ул –б5г5нг5 к72лект9н 3ара1анда – й9шерен уй, м919н9ле йома3 – х9р9к9т, 9ки9тт9 – м51жиз97и х9л, эпоста Донъя, Йы8ан, Кеше яратылыуына б9йле 729к сюжет, 9 ри79й9т, легендала ысынбарлы33а хас ва3и1алар2ы4 тылсымлы, 8ынлы – н9фис к72 алланыуында й9ш9й. «Убыр 9бей – мут 9бей», «*у3ыр т9к9» -яуыз к5ст9р2е, яманды 8ынландырыусы персонаждар. Улар1а эл9ге7 мотивы, 9 уйын 3ануны буйынса «яныу», «яза1а тарттырылыу», «наказ алыу» тормошта й9ш97, б9л9л9рг9 3аршы тороу1а 5йр9т9.

2.2. Сит милл9тт9р йо1онто8онда барлы33а килг9н  уйындар.

Халы3 ара8ында ки4 тарал1ан, яратып уйнал1ан 3ай8ы бер уйындар уры6, украин хороводтарыны4 йо1онто8он кисерг9н. Улар2ы4 йыр – та3ма3тары баш3орт милли ысынбарлы1ы бул8а, бейе7 х9р9к9тт9ре, к5й 72енс9лект9ренд9 и89 баш3а халы3 м929ни9тене4 8ы2аттары к7рен9. Уйындар2ы4 исемд9ренд9 л9, м969л9н, уры6 атамалары 8а3лан1ан: «Нагу-Нагу» ( в ногу), «Марш», «Косилка –молотилка», «Станок» 8.б.

Икенсе осракта поляк, фин халы3тарынан килг9н «Краковяк» бейе7е халы3 х9теренд9  «К9ри9», «К9рк9ри9», «З9к9ри9» исеме мен9н й9ш9й. Сит уйын исемд9рен, бейе7 х9р9к9тт9рен, к5й29рен баш3ортлаштыр1ан был 7рн9кт9р – 7229ре ифрат 3ы2ы3лы к7ренеш.

*9р т5б9кте4 уйындары, х9р9к9т, бейе7 72енс9лект9ре т5рл5 бул1ан х9лд9 л9 т749р9к й5р5т57, 3ара-3аршы ба6ыу, та3ма3тар 9йтеше7 р97еше бер т5рл5р9к була. Уйындар2а  баш3арыл1ан та3ма3, йыр2ар2ы4 к5й29ре л9 т5рл5 т9б9кт9 72енс9лекле. %л9с9й, 9с9й29ребе2, апай, е4г9й29р, а1ай, бабай2арыбы2 й9ш са3тарында уйнап бейег9н, к74ел ас3ан тамашалар бе22е4 89м кил98е быуындар2ы4 да байрам т7р29рен9 3айт8ын ине.

Йом1а3лау

 Халы3 традициялары милл9тте4 рухи й525н са1ылдыра.  Был традиция быуындар б9йл9нешен т9шкил ит9.

         Йола фольклорын белм9й тороп, хал3ыбы22ы4 ижады тура8ында объектив фекер й5р5т57 м5мкин т7гел. С5нки ул т9р9н тамырлы и4 борон1о к7ренеш. Шу1а к7р9 л9 унда 9лмиса3тан бирле ата-бабаларыбы22ы4 т9би19т к7ренешт9рен, ижтима1и 89м ш9хес- ара м5н9с9б9тт9р2е к729теп барыу мен9н ген9 сикл9нм9йенс9, а4лар1а 89м а4латыр1а, улар1а актив м5н9с9б9т белдере72е, йо1онто я8ар1а тырышыу2ары са1ыл1ан. Донъяны танып беле7 т9жриб98е етм9г9н са3та, борон1олар 2а уй2ырма1а, фантазия1а таян1ан. Тик, 929м затыны4  х92ерге рациональ фекерл97се кеше зи8ене 7теп ин9 алма6лы3 8ы1ымталар я8ай ал1ан улар. (йтелг9нд9р йола к7ренешт9рене4 мифологик 3араштар мен9н 8у1арылыуы тура8ында 85йл9й.

        Тикшерене7 эшен9н к7рене7енс9, халы3 йола уйындары к7п т5рл5.    Улар2ы бер 3алып3а 8алыу м5мкин т7гел. Ябай халы3 йола уйындарын 8а3лап, унда 72ене4 1929тт9рен д9 56т9г9н.

Мин тикшерене7 эшенд9 ошо 2ур хазинаны4 бер 5л5ш5н9 ген9 3а1ылдым.

#ай8ы я3тан кил894 д9, тарихи я3тан ба8аланы4мы, б5г5нг5 к72лект9н 3арай8ы4мы, бер х93и39т б9х9с8е2: уйын-уйын т7гел.  Ул я3шыны ямандан айырып алыр1а яр2ам ит9, й9нг9 б5тм96 л9зз9т, к74елг9 ысын йыуаныс, 3ыуаныс бир9.

#улланыл1ан 929би9т

1.  Баш3орт халы3 к5й29ре, йырлы - бейе7ле  уйындар, Ф. Н92ершина,  

2. С.С9лм9нов ред.-%ф5, 1996

3. С. Галин. Тел ас3ысы халы3та. - %ф5: Китап, 2004

4. С. Галин. Баш3орт хал3ыны4 ауы2-тел ижады. %ф5: Китап, 2004

5. Ф.!5б9й2уллина. М9кт9п с9хн98е 5с5н Баш3орт халы3 йола байрамдары, сценарий2ар, пьесалар. - %ф5, 2011

6. А.Сулейманов. Башкирский фольклор. – Уфа, 2008

7. Р. Солтанг9р9ева, (. С5л9йм9нов .  Баш3орт халы3 йола уйындары.- %ф5, 1997

Тезис

 Тема8ы: Баш3орт хал3ыны4 рухи 3имм9тт9ре

 Авторы:  МБбУ-Са3ма1ош ауылы гимназия8ыны4

7-се класс у3ыусы8ы Ф5рхетдинова Альбина

 Ет9ксе8е: !абдулбасирова Г5лназ З9фир 3ы2ы

                   Ш9мсетдинова Г5лшат Й9729т 3ы2ы

*9р бер милл9т  хал3ыны4 72 иле бул1ан ке7ек, уны4 72- ара аралашыу 5с5н ту1ан теле, йолалары, 15р5ф-1929тт9ре бар. Б5г5нг5 к5нд9 милли йолалар2ы терге2е7 актуаль.

Эште4 ма3саты- халы3 уйындарыны4 килеп сы1ышын 5йр9не7, тикшере7 эшен баш3арыу к7некм9л9рен арттырыу.

Шул ма3саттан т7б9нд9ге м9сь9л9л9р2е асы3лап 7терг9 к9р9к:

- фольклор 89м этнографик я66ылы3та1ы тикшерене7 эшене4 алымдары мен9н танышыу;

-халы3 уйындарын йыйыу 89м 5йр9не7;

-72 аллы ижади, тикшерене7 эше мен9н ш515лл9не7;

- халы3 м929ни9тен9 85й57 т9рби9л97, уны4 бай традицион уйын культура8ы мен9н танышыу;

- ижади к7некм9л9р2е арттырыу;

- милли   уйындар ниге2енд9 халы3 этика8ын 5йр9не7.

Тикшерене7 эшенд9 т5рл5 методтар 3улланылды: 94г9м9, музей экспонаттары мен9н танышыу, 929би хе2м9тт9р2е 5йр9не7, анализлау.

Фольклор 89м к5нк7реш ижады баланы тыу1андан башлап 8у41ы к5н5н9 тиклем о2атып кил9. Был донъяла й9ш9р 5с5н бала 2ур белем 89м т9жриб9 туплар1а тейеш, был эшт9 у1а ололар яр2ам ит9с9к.

Халы3 м929ни9тене4 айырыл1ы8ы2 бер 5л5ш5н  йола уйындары т9шкил ит9. (леге к5нд9рг9 ф939т к74ел асыу сара8ы булып килеп етк9н уйындар, борон тулайым 2ур тамаша бул1анлы1ы улар2ы4 тарихын 5йр9не729 асы3лана.  Халы3 уйыны – борон1о мифтар2ы 72енс9лекле театрлаштырыл1ан, ижади к9729л9ндерелг9н ифрат 3атмарлы к7ренеш.

Уйындар2ы4 айырыл1ы8ы2 5л5ш5 –йыр, та3ма3 9йтеш. Борон1о мифтар1а 3орол1ан  уйындар2а самалы 8а3лан8а, халы3 тормошонда, байрамдарында тоторо3ло бул1ан бейе7ле уйындар2ы4 «й9нен» к5й, йыр т9шкил ит9.

Тикшерене7 эшен9н к7рене7енс9, халы3 йола уйындары к7п т5рл5.    Улар2ы бер 3алып3а 8алыу м5мкин т7гел. Ябай халы3 йола уйындарын 8а3лап, унда 72ене4 1929тт9рен д9 56т9г9н.

Мин тикшерене7 эшенд9 ошо 2ур хазинаны4 бер 5л5ш5н9 ген9 3а1ылдым.