НПК. Залуушуулай арадай дуунууд. 2009 год

Хоринская средняя общеобразовательная школа №1 им. Д.Ж.Жанаева

Районная художественная олимпиада

РЕФЕРАТ

Залуушуулай арадай дуунууд

Автор: Жамбалдоржиева Анастасия,

ученица 7-го класса ХСОШ №1,

Хоринский район, село Хоринск,

Ул. Пионерская, 34

Руководитель: Гынденова Любовь Юрьевна,

учитель бурятского языка.

2009

Гаршаг

I. Оршол…………………………………………………………………..     н.2

II. Гол хуби……………………………………………………………….     н.3-5                                   

    1.Залуушуулай бэһэлигэй дуунууд.

   2. Уусын дуун.

   3. Залуушуулай арадай инагай дуунууд.

III. Тобшолол…………………………………………………………….    н.6

IV. Литература…………………………………………………………..    н. 7

                                                        I. Оршол

        Хүнэй сэдьхэл бодол, гоё һайхан мэдэрэл нэбтэрүүлһэн, үлгыһөөнь үндэр сэгээн наһан болотор хододоо хамта ябадаг, баяр жаргал хубаадаг, гуниг гасалан тараадаг, һанаан сэдьхэлые заһадаг, бултанда дүтэ аман зохёолой найруулгануудые дуунууд гэдэг. Дууша хүн – добуун дээрэ гэжэ арад зоной дунда зүб хэлэдэг. Дуун гээшэ хүнэй ажабайдалтай таһаршагүй холбоотой байна бшуу. Дуу дуулажа ябахадаа, хүн сэдьхэлэйнгээ байдалые хүлгөөдэг. Ажалай, уянгата, хатарай, түрэ нааданай, баярай, дайнай өеын, шог ёгтын, шажан мүргэлэй удхатай дуунууд олоор суглуулагдажа, һайнаар хадагалагдажа, арад зоноор, залуу үетэнөөр дуулагдажа байдаг.

   Арадай аман зохёол хадаа эртэ урда сагһаа, үзэг бэшэгэй бии болоогүй үеһөө эхилэн хүгжэжэ ерэһэн байна. Арадай  дуунууд хадаа аянгалан дуулаһан абяануудһаа бүридэһэн түхэлтэй зохёолнууд болоно. Эдэ  дуунууд бүгэдэ арад түмэнэй абьяас бэлигһээ булаг шэнги бурьялжа гараһан, буряадай удха урлалай шухала зүйлниинь болоно юм. Тэрээн соонь һанаа сэдьхэл, хүсэл мүрөөдэл, баяр баясхалан, гуниг гашуудал, хайра хорсол, этигэл зориг, зан үйлэ, оршон байдалай үзэгдэл үнэн бодотоор элидхэн харуулагдадаг. Дуу дуулахадаа, түрэл хэлэеэ, хэлэнэй баялиг һайн мэдэхэ, үгэ үгүүлбэринь тон тодо, эгшэг нугабаринь ирагуухан байха ёһотой. Зарим залуу дуушад үгэ үгүүлбэрииень тодо бэшээр өөрөө дуулаад, дуунайнгаа удха мэдэхэгүй байдаг, шагнагшад юун тухай дуушанай дуулаһыень дүүрэн ойлгонгүй гарадаг юм.  Би ажал соогоо зарим залуушуулай арадай дуунуудай удха шэнжэлэн үзэхэеэ шиидэбэб. Тиимэһээ минии зорилго - арадай залуушуулай дуунууд ямар ушарта, хэды онуудаар хэндэ зорюулагдаһан бэ гэжэ түүхэ намтарыень үзэхэ.  Залуу дуушад буряадай хуушанай изагуур дээжэеэ хүндэлжэ һурабал, буряад хэлэнэйнгээ баялигые дүүрэн мэдэхэ болоно гээшэ. Энэ зорилгоёо бэелүүлхын тула текстнүүдэй анализ хэлгэ, шэнжэлэн бэдэрэлгын методүүдые хэрэглээб.

                                           II. Гол хуби.

   Минии шэнжэлэлгээр, Д.-Н. Дугаров буряад арадай дуунуудые 3 бүлэг болгожо хубаана: урданай эпическэ аялганууд, хубисхалай дуунууд, хубисхалай һүүлээрхи дуунууд. Д.-Н. Санжиев залуушуулай арадай дуунуудые түүрээлгэ, соло дуудалга, нэрьеэн, бэһэлигэй, юрын, ёохорой, хото городой янзын дуунууд болгон хубааһан байна гэжэ элирүүлбэб. Б. Баяртуев хэб дуунууд, сэгээ дуунууд, хахасалгын дуунууд, нэрьелгын, аянай, ондоргон, мунгалтын, таабари, хасаг, тообойн, уусын, амаршалгын, инаг дуранай, ёохор гээд залуушуулай арадай дуунуудые илгаһан байна. Би ажал соогоо бэһэлигэй, уусын,  инагай дуунуудта хараагаа табижа, шэнжэлэн үзэбэб.

   1. Бэһэлигэй дуунууд.

   Басаганай хадамда ошохо нааданда гүйсэдхэгдэдэг: зон хоёр можо боложо хубаараад, бэһэлиг нюулсажа, илагдаһаниинь бэһэлигэй дуу дууладаг. Эдэ залуушуулай дуунууд булта шахуу уран үгэ хэлэлгэтэй, баян, гүнзэгы удхатай, ёһо заншал зураглаһан юм. Би «Хэрээтэйхэн хээрээрээ» гэһэн дуу хаража үзэхэмни. Холо газарта хадамда үгтэһэн басаганай тоонто нютагаа һанаад, хээр морёороо холын замда мордожо, түрхэм эжыгээ золгожо, хариин газарта хадамда үгтэһэн эгэшэ дүүгээ хайрлаха һанаан сэдьхэл зураглагдана.

       « Хэрээтэйхэн хээрээрээ

       Хэтэхэн холые зорие,

       Хэбтэһэн нойроо һэргээжэ,

       Эжынгээ мэндые мэдэе»,

   - гэжэ Ехэ Хуурайн үунэртэ, үргэн удам нютаг дэбисхэр дээрэ харида үгтэһэн буряад басагад бэреэдэй хайра сэдьхэл; хээр морёороо нойр, хоолгүйгөөр холо зорижо, энхэргэн эжыдээ, тоонто нютагтаа хүрэхыень зураглаа гээшэ. «Хэрээтэй хээр» - басаганай унажа, хадамда ошоһон морин. «Эжыгээрнь» басаганай нютагайнь үетэн нүхэдые, зониие нэрлээ гэхэдэ, алдуу болохогүй. Энэ дуун соо тоонто нютагаа, үбгэд хүгшэдөө һанажа, хайрлаха агууехэ һанаан элирнэ. Удаадахи бадаг:

        Хада газар харбаһан

       Хахинагхан һомонойнь хайратай бэ,

       Хариин газар үгтэһэн

       Эгэшэнэр, дүүнэрэйм хайратайнь бэ.

   Эндэ хадаа «хада», «хари», «хахинагһан һомон», «эгэшэнэр дүүнэр» үгэнүүдые толгой холболтын арга уранаар хэрэглэжэ, арад түмэнэй хадамда үгтэһэн басагаяа хайрладаг һанаан тодо тобогороор, гоёор зураглагдана. Һонирхолтой юумэниинь гэхэдэ, «һомо» ба» «эгэшэ дүүгые» гэһэн үгэнүүдые зүйрлэһэн, метафора болгоһон байна. Буряад арадай дуунууд соо морин ба хүн,

 сэсэг ба хүн, наран ба хүн, шубуун ба хүн гэжэ зүйрлэн дуулаха ушарнууд олоор дайралдадаг. Энэ дуун шара шажанай нэбтэрээгүйдэ зохёогдоһон, юундэб гэхэдэ, шажанда хабаатай үгэнүүд дайралданагүй.

  2. Уусын дуун.

   Хадамда мордожо байһан басаганайнгаа урда хониной гү, али үхэрэй уусые   (адуунайшье байжа болохо) шанаһан мяхан дээрэ табяад, уусын дуушан басаганай урдаһаа хаража һуугаад, һургаал болгон дууладаг байгаа.

        Ардаг. ардаг мориншни

        Адуугаа гэжэ һанаха,

       Айдар баахан бэешни

       Абаяа гэжэ һанаха.

       Аба, эжын һургаалаар

       Алдуугүй ябаарай.

       Арадхан олондо атаархуулмаар

       Аятайхан нэрээ дуулгаарай.

   Иигэжэ басаганай абаяа һанахые унажа ошоһон мориной адуугаа һанахаар зүйрлэн харуулна. Эндэ басага хадамда үгэхэдөө, морин эрдэни унаатайгаар ябуулдаг байһан буряад арадай ёһо заншал харуулагдана. Хоёрдохи бадаг соонь басаганай хадамда ошоод, зондо жэшээ боложо, нэрэтэй түрэтэй хүн болохыень үреэн һургана. Энэ дуун мянга юһэн зуун жэлэй эхин онуудаар дуулагдадаг байгаа.   Уусын дуунууд олон үе дамжажа, эртэ урдын сагһаа мүнөө үедэ хүрэжэ ерээ. Зариман нэмээжэ, нүгөөдүүлынь хаһажа заһаһаар, удхань улам тодо, хэлбэринь уян болоһон юм.

   3. Залуушуулай арадай инагай дуунууд.

   Эндэ инагай мүндэлхые зураглажа, инаг амарагаа шэлэхэ, инаглан нүхэсэжэ ябаха, гэр бүлэ боложо, жаргаха тухай хэлэгдэдэг. Би Хори тосхондо ажаһуудаг Людмила Дугаровагай дуулажа үгэһэн хоёр залуушуулай арадай дуунууд тухай хөөрэжэ үгэхэеэ һананаб.

       Сэргэдээ байхадаа шэбшэгэрхэн аад,

       Сэхынгээ харгыда ямархан бэ,

       Сэхэхэн харахадам сэбэрхэн аад,

       Сэдьхэлхэн бодолоороо ямархан бэ.

       Удандаа байхадаа ульгамхан аад,

       Утынгаа харгыда ямархан бэ.

       Урдаһаань харахадам сэбэрхэн аад,

       Ухаанхан бодолоороо ямархан бэ.

   Энэ дуун соо буряад зоной инаг дурандаа болгоомжотой, үнэн сэхэ, сэбэр арюун байдаг ёһо заншал зураглагдаад байна.

       Хадаяа дабуулая гэжэл байндаа,

       Хатаршам тахагүй гэхэм гээ бы,

       Ханилаял хоюулаа гэжэл байндаа,

       Хажуудаа нэгэнтэйб гэхэм гээ бы.

       Боориёо дабуулая гэжэл байндаа,

       Борогшом тахагүй гэхэм гээ бы,

       Баталаял хоюулаа гэжэл байндаа,

       Баабайһаань асуухаб гэхэм гээ бы.

   Гүлмэрхэн наһандаа инаг дуранай охиндо абтагдажа, ханилха нүхэрөө бэдэржэ олоһон тухай дуун. Эндэ морин тухай хэлэһэниинь далда удхатай – инаг амрагые оложо байһаниинь эли тодо гээшэ.  Буряад арадай дуунай хэлбэри олонхи ушарта дүрбэн мүрөөр нэгэ бадаг болгон бүтээгдэдэг. Тиихэлээрээ онсо шэнжэнь гэхэдэ, мүр бүхэнэйнь үгын тоо тэнсүүлэгдэһэн, удхынь сохилто тодо байдаг юм.  Шэнжэлэн үзэһэн дуунууднай эдэ эрилтэнүүдтэ харюусанхай.

III. Тобшолол

   Манай буряад арадай дуунай аялга ута, богони, элдэб янзын аянга нугалбари, сохилготой байдагаараа, ирагуухан аялгаараа ондоо яһатанай зондо гоёошоогдодог, һонирхол татадаг. Хүнэй зүрхэ сэдьхэл уяруулжа шададаг буряад арадай дуу шагнахадаа, ямар гоё аялга гээшэб, ямар гоё үгэнүүд гээшэб гэжэ гайхахаар байна даа. Би энэ ажал бүтээхэдээ, арадай дуунуудые мэдэхэ, дуунуудай далда удхыень ойлгохо дүй дүршэлтэй болобоб. Залуушуулай арадай дуунуудаа һэргээе, мартагдаһан дуунуудаа дуулажа, ургажа байһан үедөө дамжуулан орхихо тухай бодолго бодоёл гэжэ хэлэхэ байнаб. Эдэ дуунууд ургамал шэнги олон, удхань далай шэнги гүнзэгы, хэлэниинь үнгэ бүриин сэсэг шэнги уран гоё байна гэжэ тобшолол хэхээр. Дуунтай нүхэсэһэн хүн хододоо жаргалтай, эрмэлзэл эршэтэй, омог хүхюун, залуу ябадаг. Ирагуу һайхан аялгата дуунууд – шэхэнэй шэмэг, зүрхэнэй домог гэжэ арад зон дэмы хэлээгүй.

Хэрэглэгдэһэн литература

1. Анандын Д. «Арадай дуун-буряадуудай гүн соёлой, абьяас бэлигэй дээжэ мүн» // «Дүхэриг» // - 27.03.2008 -№ 12(570), н.13.

2. Бадарханова С.С. Система жанров бурятского фольклора. Наука: Сибирское отделение. Новосибирск, 1992 г., с.203.

3. Бурятский фольклор (ред. Уланов А.И.). Бурятское книжное издательство, 1962 г., с.34.

4. Гармаева К.Н., Шойдоков Д.-Ц. Ш. Буряад литература, 7 класс, 1991.

5.. Дондогой Д. «Буряад дуун тухай» // «Буряад үнэн» // - 14.08.2004 - №141 (24) 21020, н.3-4.

6. Муханаева Ж. А., Цыренова Ж.Ц., Дондокова С.Д., Жанчипова В.Т. Бэлигэй туяа, 1-дэхи хуби. 2009г., с.66.