Бадмацыренова Ц.Б.,

Республикын Үндэһэ яһатанай

                                                                                                                            1-дэхи лицей-интернадай

                                                                                                                    буряад хэлэнэй багша

Үхибүүдые хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ арадай онтохонуудай нүлөөн

Аман зохёолой баян абдар соо онтохонууд ѳѳрынгѳѳ онсо hуури эзэлдэг.  ХIII-дахи зуун жэлhээ эхилээд, ХХ-дохи зуун жэлэй 20-30-аад онууд хүрэтэр хуушан монгол бэшэгтэй байха үедѳѳ энэдхэг, түбэд, хитад, монгол арадуудай аман ба бэшэмэл зохёолнуудай дээжэ болохо үльгэр домогуудые, онтохонуудые буряадууд хужарлан уншадаг байгаа. Абьяас бэлигтэй үльгэршэд, онтохошод буряад ажабайдалай       үзэгдэлнүүдые онтохонууд соогоо оруулан, буряад маягаар үхибүүдтээ дамжуулан хѳѳрэдэг hэн. Дээрэ дурдагдаhан арадуудай соёл культурын, шажан мүргэлэй, уран зохёолой талаар харилсаа холбоонуудые элитэ ород эрдэмтэд: академик Б.Я. Владимирцов, С.Ю. Неклюдов, Монголой академик Б.Ренчин, Ш.Бира, эрдэмтэд Ц. Дамдинсурэн, Д.Оюунбадрах, буряад эрдэмтэд Ц.-А. Дугарнимаев, Е.В. Баранникова, А.И. Уланов, Г.О. Туденов, А.Б. Соктоев, В.Ц. Найдаков, В.Ш. Гунгаров, С.С. Бардаханова, Б.Д. Баяртуев, Д.Б. Базаржапов гэгшэд  нарибшалан шэнжэлээ.

Мэдээжэ эрдэмтэн М.Н. Хангалов ородой суута эрдэмтэд Г.Н. Потанинтай, Д.А. Клеменцтэй, А.М. Станиловскийтай, Н.Н.Агапитовтай аргагүй дүтэ харилсаа холбоотойгоор ажалладаг байhан. Түрүүшын боти соонь Н. Затопляев П.П. Баторов хоёртой хамта суглуулhан Эрхүү шадархи буряадуудай  онтохонууд оролсоо. Хоёрдохи боти соонь Байгал далайн зүүн талада ажаhуудаг буряадуудай аман зохёол  хэблүүлээ.

1903, 1906, 1916 онуудта мэдээжэ монголшо эрдэмтэн, профессор Ц.Ж.Жамцарано суута үльгэршэн, онтохошон Маншуд Эмегеев, Елбон Шалбагай, Лазарь Бардаханов г.м үльгэршэдhѳѳ олон тоото онтохонуудые, үльгэрнүүдые суглуулжа, хэблүүлэн гаргаа. Тэрэнэй суглуулhан олон материалнууд Санкт-Петербургда Зүүн зүгэй институдай архив соо хадагалаатай, мүнѳѳшье хүрэтэр эрдэмтэдэй hонирхол татаhаар.

1917 оной Октябриин хубисхалай hүүлээр онтохонуудые суглуулха ажаябуулга бүри эршэтэйгээр хүгжэжэ, К.В.Багинов, А.К.Богданов, Г.Д.Санжеев, Х.Н.Намсараев, Ц.Дон, К.А.Хадаханэ, С.П.Балдаев, А.И.Шадаев, Д.Д.Хилтухин, И.Н.Мадасон, Ж.Балданжабон, А.А.Бальбуров, Р.Ф.Тугутов г.м. эрдэмтэд, багшанар, уран зохёолшод «хамсыгаа шуужа», аман зохёолнуудые суглуулhан, шэнжэлhэн, хэблүүлhэн юм.

1970-аад онуудhаа эхилжэ, мүнѳѳ саг хүрэтэр А.И.Уланов, М.П.Хомонов, Г.О.Туденов, И.Н.Мадасон, Н.О.Шаракшинова, Ц.-А.Дугарнимаев, Е.В.Баранникова, Т.М.Болдонова, С.С.Бардаханова г.м. мэдээжэ эрдэмтэд буряад арадай онтохонуудые нарибшалан шэнжэлжэ, үнэтэй сэнтэй эрдэмтэ бүтээлнүүдые ород ба  буряад хэлэн дээрэ хэблүүлээ.

Эдэ элитэ эрдэмтэдэй, багшанарай, уран зохёолшодой hайгаар хэдэн талаантай үльгэршэдэй, онтохошодой нэрэнүүд сууда гараhан байна. Нэрлэбэл, Майсан Алсыев, Аполлон Тороев, Пёохон Петров, Арабдан Онгорхоев, Парамон Дмитриев, Дондок Сампилов, Намсарай Очиров, Балжан болон Дарма Забановууд, Суман Сонтохонов, Жамбал Цыбиков, Бажей Жетухаев, Нашан Шоухай, Содном Жигжитов, Сергей Мунконов, Доржи Шаракшанов г.м. бэлигтэй хүнүүдые дурдамаар.

Буряад арадай онтохонууд соо образноор, үнэн дээрээ боложо байhан мэтээр элдэб персонажуудай уршагта ябадалнууд зураглагдадаг. Тэдээн соо гэрэй, зэрлиг амитад, юрын хүнүүд, мүн тиихэдэ шэдитэ үзэгдэлнүүдшье хэрэглэгдэдэг. Шэдитэ үзэгдэлнүүдэй хажуугаар онтохонууд соо ажабайдалда үзэгдэдэг үнэн үйлэ хэрэгүүд мүн лэ зураглагдана. Тиимэ hэн тула онтохонууд соо шадамараар уран гоёор юрын   үзэгдэлнүүд юрын бэшэ үзэгдэлнүүдтэй, шэдитэ үзэгдэл үнэн байдалтай хамтаруулан зураглагдаhан байдаг.

Буряад онтохонууд хэлэндэ hая ороhон үхибүүдэй hонирхол угаа ехээр татадаг. Yзэг бэшэгтэй танилсаагүй үедэнь оршон тойронхи байдалые, байгаалиин үзэгдэлнүүдые үхибүүн ѳѳрын нюдѳѳр шэртэн, тэдэнэй хубилха, hэлгэгдэхыень ойлгохоо хүсэжэ, нэн түрүүн эхэ эсэгэhээ, түрэлхидhѳѳ, ахай абгайнарhаа hуража абадаг. Эгээл энэ наhанайнь шатада үхибүүдтэ онтохонуудые хѳѳрэжэ үгэхэ, ойлгуулха тон шухала. Yзэг бэшэгтэй үхибүүд ѳѳhэдѳѳ онтохонуудые уншаха ехэ дуратай.

Амитад тухай онтохонууд соо шоно, баабгай, үнэгэн, шандаган дүрбэн дэлгэрэнгыгээр дайралдадаг персонажууд болоно. Манай эрдэмтэд эдэ онтохонуудые гол үйлэдэгшэ нюурнуудаарнь иимэ бүлэгүүд болгожо  хубаана:

1. зэрлиг амитад тухай;
2. зэрлиг болон гэрэй амитад тухай;
3. амитад болон шубууд тухай;
4. амитад болон хүнүүд тухай.

«Если в сказке появляется человек, то он неизменно оказывается умнее и лисы, и волка, и медведя. Разум помогает ему одерживать победу над любым противником. Для детей вовсе не важно кто герой сказки: человек, животное или дерево. Важно другое: как он себя ведет, каков он – красив и добр или уродлив и зол. Сказка старается научить ребенка оценивать главные качества героя и никогда не прибегает к психологическому усложнению». [Арзамасцева, 2002, с. 32].

Хүүгэдэй аман зохёолой шэдитэ болон амитад тухай  онтохонууд илангаяа хоёр наhатай хүүгэдhээ эхилээд, арбаад наhатай хүүгэд хүрэтэр hонирхолынь ехээр татажа, тэдэнэй саашанхи хүмүүжүүлгэдэ ехэ нүлѳѳ үзүүлдэг. Эрдэмтэ Г.С.Виноградов арадай аман зохёол сооhоо хүүгэд онтохондо эгээл дуратай гэжэ тэмдэглэhэн байдаг. Yхибүүд ажабайдалай онтохонуудаар 8-9 наhанhаа, 10-14, 15 наhа хүрэтэрѳѳ hонирходог. Онтохонууд үхибүүдэй нравственна хүмүүжүүлгэдэ ехэ нүлѳѳ үзүүлдэг. Арадай сэсэн ухаае ѳѳртѳѳ шэнгээhэн онтохонууд соо хүүгэд үнэн шударгы, hайн-муу, hайхан-муухай гэhэн ойлгосотой танилсана. Арадай онтохонууд соо ажалша-залхуу, тэнэг-сэсэн, hайн-муу hанаан г.м. ойлгосонууд булта зүрилдэн тэмсэжэ, эсэстээ заабол hайниинь иладаг. Онтохонууд соохи баатарай үнэншэ шударгы, ажалша бэрхэ, даруу абари зан - эдэ бүгэдэ хүүгэдэй саашанхи сэдьхэл ухаанайнь хүгжэлтэдэ ехэ hайн нүлѳѳ үзүүлжэ, тодо hонороор хадуугдадаг.

Онтохонууд соо амитадташье, мүн хүнүүдтэшье «далда нэрэ үгэлгэ» (прозвище), хүниие гү, али амитаниие хүндэлhэн хандалганууд үргэнѳѳр хэрэглэгдэдэг. Жэшээнь, «Шоно ахай», «Хулганаан абгай», «Арсалан абгай, Садатар хооллуул»  г.м. онтохонууд элеэр харагдана.

Мүнѳѳ үхибүүдэй дунда  ород арадуудай онтохонууд илангаяа ехээр дэлгэрэнхэй. Сагай эрилтээр телевидени, интернедэй дэлгэрhэн сагта классическэ үльгэр онтохонууд дээрэ үндэhэлэн табигдаhан мультфильм, телефильмyyдэй хажуугаар, элдэб «муу шанартай» комикснууд, мультфильмнүүд  үдэр бүри сэнхир экранда табигдахадань, үхибүүдэй ухаан бодолдо тон муу нүлѳѳ үзүүлнэ. Энэ үйлэ ябадал гүрэн түрын засаг зургаануудта табигдаха асуудал болоно.

Литература:

1.  Аникин В.П. Русское народное поэтическое творчество. – М., 2001. 582с.
2.  Арзамасцева И.Н., Николаева С.А. Детская литература. – М.: Академия, 2002. - 472 с.
3.  Баранникова Е.В. Бурятские волшебно-фантастические сказки. – Новосибирск, 1978. - 253с.
4.  Бардаханова С.С.  Система жанров бурятского фольклора.-Новосибирск. Наука, 1992.  
5.  Виноградов Г.С. Детский фольклор.- Л., 1978. - 188с.
6. Цыбикова Б.-Х. Б. Бурятские бытовые сказки. – Улан-Удэ, 1993.