Акмулла иҗаты

Матзянова Раушания Гаязовна

9 нчы сыйныф өчен

Скачать:

ВложениеРазмер
Microsoft Office document icon akmulla.doc327 КБ

Предварительный просмотр:

Татар әдәбияты.                                                                9 нчы татар сыйныфы

Тема: Бөек милләт шагыйре.

          ( Мифтахетдин Акмулланың тормышы һәм иҗаты.)

Максат: 1. XIX йөзнең II яртысында яшәп иҗат иткән шагыйрь Мифтахетдин Акмулланың тормыш юлы һәм иҗаты белән таныштыру, башка авторларның аның турында язылган әсәрләр турында мәгълүмат бирү.

        2. Шагыйрь иҗатында XIX йөз өчен хас булган үзенчәлекләрне табу, әдәбият теориясе буенча өйрәнгән төшенчәләрне Акмулла иҗаты белән бәйләү.

        3. Укучыларда татар әдәбиятына карата мәхәббәт , кешелеклелек сыйфатлары тәрбияләү.

Тибы: Яңа материалны үзләштерү.

Методы: Өлешчә эзләнү, лекция.

Җиһазлау:

1.”Мирас” журналы 2006 №12 “Бөек милләт шагыйре”. Р.Әхмәт. 33-38 бит.

2.Татар әдәбияты тарихы. 2-нче том. Казан. 1985. М.Акмулла. 440-462 бит.

3.Карурманны чыккан чакта XIX гасыр поэзиясе Кадырова И.И., Файзрахманова Х.Т., Шакирова Т.Р. 310-311 һәм 40-42 битләр.

4.Татар мәгърифәтчелек әдәбияты. М.Х.Гайнуллин. Казан. 1979. 389-403, 414-415 битләр.

5.М.Акмулла портреты

6.Афоризмнар, эпиграфлар.

Гыйлемне Кытайда улса да эзләңез.

                                        Ризаэтдин Фәхретдин

Иң әүвәл пакъләү кирәк эчнең керен.

                        Мифтахетдин Акмулла

Акмулланы, хак һәм пакъ булганга

Халык саклый, укый, табына.

Үз чичәнен казакъ далалары

Урал тавы, Идел сагына.

                Рәфис Әхмәт

7.М.Әгъләмов. “Иман тәрәз шакый”.Шигырьләр, балладалар, поэмалар. Казан. 1996.

    190-201 битләр.

8. Шагыйрьнең  175 еллыгына багышланган видеосюжет.

9. Татар музыкасы фонохрестоматиясе. “Казах вальсы” Л. Хәмиди муз. С. Муканов сүз.  В. Ганиева башкара.

                                Дәрес барышы.

  1. Актуальләштерү
  1. . XIX йөз татар әдәбиятына хас үзенчәлекләрне санагыз?
  1. социаль мотивлар, тормышка тәнкыйть аша карау, публицистик аһәң, залим түрәләрне, ялган суфыйларны, надан һәм әхлаксыз руханиларны  тәнкыйтьләү.        
  1. Әдәбият теориясеннән мәрсия, мәдхия, газәл, мөнәҗәт,шигъри хат төшенчәләренә аңлатма бирегез, мисаллар китерегез.
  1. мәрсия – вафат кешеләрне мактап , олылап искә алу, алар үлеменә елау, сыктау.
  2. мәдхия – мактау җырлау,
  3. газәл – мәхәббәт шигыре.
  4. мөнәҗәт – дини шигырьләрне көйгә салу.
  5. Шигъри хат – кемгәдер атап язылган тезмә әсәр
  1. Әдәбиятта бу жанрларны кем иҗатында күрергә була?
  1. Мәдхия – Рабгузый “ Кыйссасел Әнбия”, Хәрәзми “Мәхәббәтнамә”, Кадыйр Галибәк.
  2. Газәл - Өмми Камал.
  3. Мәрсия – Утыз Имәни “Хәмидә мәрсиясе”

 

  1. Яңа материалны аңлату.

Әдәбият иң элек әдәп һәм әхлак тәрбиясе бирүче фән, тормышта кирәк фәннәр арасында иң кирәклесе, чөнки кеше никадәр генә белемле булса да,аның күңелендә усаллык хөкем сөрә икән , җәмгыятькә дә , кешеләргә дә аннан файда юк. Бу турыда өч тугандаш халыкның яраткан шагыйре, декабрь аенда 175 еллык юбилеен үткәргән Мифтахетдин Акмулла болай әйткән:

                Иң әүвәл пакълау  кирәк эчнең керен

Туры сүзле, хөр фикерле, күпкырлы талант иясе М. Акмулланы ,чыннан да , өч тугандаш халык – татарлар, башкортлар, казахлар үз әдибе дип саный.

Әтисе - казах Мөхәммәдьяр, әнисе - татар кызы Өммегөлсем Сәлимҗан кызы булу белән бергә, шагыйрьгә гомеренең күп өлешен казах далаларында үткәрергә туры килгән. Улы туганчы ук әтисе, туып күп тә үтми әнисе вафат булган ятим Мифтахетдиннең язмышы бер дә җиңелләрдән булмый. Шундый бәхетсез тормышлы  шагыйрьләрдән кемнәрне беләсез?

  1. Г. Утыз – Имәни , Г Тукай, шулай ук Мөхәммәт пәйгамбәр .

 Бу турыда ул бер шигырендә болай искә ала:

        Үгәй ана кулында ятим калдым,

       Андан да бик эрәтем китеп калдым.

        Өстемдә керле күлмәк ,ертык чалбар,

        Кайда мелла бар дисә, - йитеп бардым.

Шагыйрьнең уку еллары да шактый авыр уза. Аның иҗатын өйрәнүгә зур көч куйган Риза Фәхретдинов белем алу турында мондый сүзләр әйткән:

        Гыйлемне Кытайдан улса да эзләңез.

Әлбәттә, Акмуллага Кытайда белем алырга туры килми, шулай да укуга иртә сәләте ачылган Мифтахетдин башта Ябалактамак, аннан Менәүзтамак авылы мәдрәсәләрендә, соңыннан Әнәс авылында Әхмәтҗан хәзрәт мәдрәсәсендә белем ала.

        Бәйсез характерлы, туры сүзле Мифтахетдин үги атасы Камалетдин белән тынышып яшәмәгән. Туган нигезеннән чыгып китеп , 13 елдан соң гына кире әйләнеп кайткан шагыйрьгә мөнәсәбәт барыбер үзгәрмәгән , бу турыда болай искә ала:

        Әткәем, инде сезгә юк бүтән сүз

        Бу дөнья малына туялмый күз...

           Аңа Эстәрлебашта , Шәмсетдин Зәкидә дә укырга туры килә.

  1. Кем ул Ш. Зәки? Акмулла белән мөнәсәбәтләре нинди була?

Ш. Зәки – тумыштан сукыр суфи шагыйрь, Эстәрлебашта мәдрәсә тота, шәкертләр укыта, Акмуллага да дәресләр бирә, аның белән бик дус булалар, сәхраларга чыгып , шигырьләр әйтешеп, күңелләрен бушатып кайтырга яратканнар.

Озакламый Троиц шәһәренә килә , шунда укый, укудан бушаган чакларда балалар укыта, чичәнлек сәнгатенә өйрәнә. Сорау: Чичән төшенчәсенә аңлатма бирергә, беренче үрнәкләрен татар әдәбиятында кемнәр иҗатында күрергә мөмкин?

        -Чичән - сүз остасы, язма һәм сөйләм әдәбиятын бергә кушу , синтезлау   нәтиҗәсендә барлыкка килә, хикмәтле сүз әйтүгә, импровизациягә корылган традиция. Казан ханлыгы чоры әдипләре иҗатында күренә: Казтуган, Дусмәмбәт, Чалгиз җырау, Хәсән Кайгы.

        Акмулла уку- язу, белем бирүдән тыш , балта остасы, тимерче исемнәрен дә йөртә                                                                        

                Йорт салырга оста кулын көткән,

                Юл салырга шигъри хикмәтен.       М. Әгъләмов.

Җырлый, мавыктыргыч итеп сөйли, шигырьләрен укый.Үз аты белән Урал тауларын, казах далаларын, Көнбатыш Себер далаларын кат-кат урый.

Акмуланы ак һәм пак булганга,

Халык саклый, укый , табына.

Үз чичәнен Казах далалары

Урал тавы, Идел сагына.                Рәфис Әхмәт.

Физминут. Якташыбыз , танылган композитор Латыйф Хәмидинең  “Казах вальсы ” яңгырый, шул көйгә вальс әйләнәбез.

Әйтүләренә караганда, аның өч бүлкәле арбасы булган. Шуларның берсенә - китап-дәфтәрләрен, икенчесенә - балта-пычкыларын салып, өченчесенә үзе утырып йөргән.

Бу арба турында халык шагыйре М. Әгьләмовның.”Акмулла арбасы” дигән  поэмасы бар.

Кайсы якка гына юл алмасын,

Кайсы гына якка бармасын.

Көтеп алган халык Акмулласын,

Өч бүлектән торган арбасын.

“Минем кебек  булыр микән бәхетсез” дип башлый ул бер шигырен.Чыннан да , аның өстенә бәлаләр болыт кебек явып кына торалар. Ятимлек, ачлы-туклы яшәү, бер урыннан икенчесенә күчүләр, ике тапкыр гаилә корып та уңышсыз чыгулары, нахак гаепләр аркасында ике тапкыр төрмәдә утырып чыгуы. Шулай да ул бәхетле.Үзе исән чагында ук аны өч халык үз шагыйре итеп таный, яратып, олылап “Акмулла”( ягъни, саф, керсез, туры сүзле галим, остаз).дип дәшә. Аның фаҗигале үлеменнән соң,( 1895 нче елның октябрендә Златоусттан Миасска барганда, Ат караклары тарафыннан үтерелә ) халык “Акмулла бәете” чыгарган.Татар поэзиясендә бу бәеттән кала, Тукайның үлеменә багышланган бәетләр генә мәгълүм.

  1. Материалны ныгыту.

Дәрес башында карап кителгән сорауларны искә төшерәбез. Бу чорга хас булган үзенчәлекләр Акмулла иҗатында ни дәрәҗәдә чагыла соң?

  1. Социаль мотивлар бармы? Кайсы шигырендә?

- Әйе, бар.”Тышкы ялтырауга карашы язган шигырьләре”

2. Кайсы шигырендә тормышка тәнкыйть белән карау аеруча ачык күренә?

              -Төрмәдә язган шигырендә.

3. Нинди жанрга караган әсәрләр иҗат итә?

         “Дамелла Шиһабетдин хәзрәт мәрсиясе”, “Нургали хәзрәткә”- касыйдә, “Хатимә”- газәл, бәетләре , мөнәҗәтләре, мәдхияләре бар.

  1. Йомгаклау.

Шагыйрьгә декабрь аенда 175 яшь тулды. Бу дата бәйле рәвештә Башкортстан президенты Мортаза Рәхимов Өфедә Акмулла көннәре игълан итте,  безнең республикада да бу вакыйга игътибарсыз калмады. Шул турыда видео сюжет карап үтик.( Яңа гасыр каналыннан Хәбәрләр чыгарылышы язмасы ).

 Димәк , яхшылык белән үткән гомер онытылмый.

5.Өй эше.

1 нче бирем ( барысы өчен ) Китаптагы материалны укырга, сорауларга җавап әзерләргә.

2 нче бирем ( иҗади эш) Сез Акмулланы кайсы шагыйрь белән чагыштырыр идегез.( уртак һәм аермалы яклар).

Шежере

башкирского поэта и просветителя

Мифтахетдина Акмуллы


1         Ишбулды
                  ~
2 : 1     Ишкужа (1768-1843), указной мулла; первая жена Шагарбану, 1783 г.р., вторая жена Хасиба, 1793 г.р.
                  ~
3 : 2     Фазылниса*, 1800 г.р.
4 : 2     Камалетдин*, 1805 г.р., указной имам; первая жена Бибиуммугульсум Салимьянова, 1809 г.р.; вторая     
            жена сахиба Бакирова, 1814 г.р.; третья жена Мухадис Хибатуллина, 1825 г.р.; четвертая жена
            Туйхылу Тухватуллина, 1826 г.р.
5 : 2     Шамсиниса*, 1810 г.р.
6 : 2     Хуснутдин*, 1814 г.р.; жена Гульбина Азнабаева, 1829 г.р.
7 : 2     Шамситдин, 1814 г.р.; жена Фаткия Курбангалина, 1823 г.р.
8 : 2     Фахерниса, 1819 г.р.
9 : 2     Шарафетдин, 1822 г.р.; первая жена Бика Забирова, 1803 г.р., вторая жена Аскапьямал Котлобулатова,   
            1835 г.р.
10 : 2   Сафиза, 1823 г.р.
11 : 2   Гильман, 1836 г.р.; жена Магиуфура Сулейманова, 1838 г.р.
                 ~
12 : 4   Мифтахетдин* (Акмулла), род. 14 декабря 1831г., умер 8 октября 1895 г.
13 : 4   Гульниса*, 1833 г.р.
14 : 4   Ахмади****, род. 10 февраля 1855 г.
15 : 6   Мукфина, 1850 г.р.
16 : 6   Губайдулла, род. 1 ноября 1855 г.
17 : 7   Гимазитдин, 1845 г.р.
18 : 7   Ямалетдин, 1853 г.р.
19 : 7   Хаерниса, 1856 г.р.
20 : 9   Бадретдин**, род. 4 ноября 1858 г.
21 :      .....

(*- дети от первой жены, **-дети от второй жены и т. д.)

Дата гашения - 2006. Декабрь, 14.

Место гашения - Киргиз-Мияки Республики Башкортостан 452080.

Тип гашения - фиксированная дата.

Изготовлено фотополимерным способом.




03-09-98

На могиле Акмуллы

На прошедшей неделе по инициативе автора этих строк была организована поездка в город Миасс на мусульманское кладбище, где находится могила великого поэта-просветителя башкирского и татарского народов Мифтахетдина Камалетдиновича Акмуллы.

Большая группа пожилых верующих после молебна во главе с имам-хатыбом Мусабировым, прибыв на место, прослушала рассказ о жизни просветителя - где и когда он получил образование, как он жил, как боролся с поэтами-недоучками богатых родителей, как и за что он поплатился.

Мусульмане нашего города остались очень довольны этой поездкой. Просили меня передать благодарность В. П. Мальцеву и Л. Н. Зайцевой за предоставленный автобус для поездки.

От себя лично я благодарю Татьяну Борисовну Гужаковскую за талоны на бензин.

Л. МУФЛИХАНОВ.

Фото автора.

Мифтахетдин Акмулланың тууына —- 175 ел

Төне генє тўгел, көннєре дє
Кара булган чакта халыкның,
Эзлєгєнсең, наданлыкны ерып,
Кайда икєнлеген хаклыкның.
Бу шигъри юлларны моннан 15 ел элек мєшһўр якташына, мєгърифєтче шагыйрь Мифтахетдин Акмуллага багышлап Кыргыз-Миякє авылы узаманы Н. Яруллин язган. Халыкның кўңел ђылысын, ихтирамын чагылдырган мондый поэтик багышлаулар, мєдхиялєр  бу шєхескє карата кўп язылган. Вакыт ўтє, елларга еллар ялгана барган саен халык кўңелендє бу олы ихтирам тойгысы ўскєннєн-ўсє бара: ел саен гөрлєтеп Акмулла көннєре уздырыла, иђаты мєктєп-гимназиялєрдє һєм вузларда өйрєнелє, музее ачылган, єсєрлєре гўзєл мєдєният сарайларының сєхнє тўреннєн, сабантуй, шигърият бєйрєме мєйданнарыннан яңгырый.
Башта ук шуны єйтергє кирєк: Акмулла кебек олуг шєхеслєребез турында мондый хєстєрлек кўрў барысыннан элек безнең ўзебезгє, бўгенге заманга кирєк. Чөнки халык ўзенең улларын һєм кызларын искє ала икєн -— ул иң элек ўзенең асылы, язмышы, ўткєне, бўгенгесе һєм килєчєге хакында уйлана, яна, көя, шатлана, иђат итє, көрєшє, димєк —- яшєргє, алга барырга омтыла, дигєн сўз.
Є бит заманында бу бөек иђатчы ўз замандашлары, хєтта атасы тарафыннан кўпме рєнђетелгєн. Байлары да, мулла-мотагайлары да, патша-чиновниклары да аны кимсетергє, төрлечє кыерсытырга, ўзлєрен өстен кўрсєтер өчен тўбєнєйтергє тырышкан. Ємма ул менє гасыр ярым инде халкыбызны, ўз замандашларын, заман рухиятен югары кўтєреп килє, ўз заманын, ђємгыятьтєге вакыйгаларны, кўренешлєрне, ачышларны һєм кимчелеклєрне хєтердє тотарга, онытмаска мєђбўр итє, безнең кўңеллєрне һєм зиһеннєрне шул ўткєн заман белєн бєйли. Иђаты белєн шагыйрь башкорт иленең, алай гына да тўгел, Русиядєге төрки халыкларының рухын, тарихын югары кўтєрде, данын арттырды, заманы йөзенє рухи яктылык китерде, килєчєккє мєгърифєт һєм иман нуры өстєде. Шул нурларны чєчє-чєчє ул бўген дє безнең белєн янєшє атлый, заман йөген иңенє салып килє. Бөек иђатчылар гына мондый бөек миссияне ўти аладыр.
Мифтахетдин Акмулла дигєн исемне єйтў белєн безнең кўз алдыбызга рухи биографиябезнең, тарихыбызның ўткєн, бўгенге һєм килєчєктє булачак саф һєм якты битлєре баса. Акмулла кебек олуг шєхес шигърияттє —- вакыт чиклєрен белмєс гађєеп тирєн эчтєлекле, гађєеп аһєңле заң, рух чишмєсе. Иђат ђимешлєренең мєңгелек көчен алдан тоемлагандай, шагыйрь ўзе ўк болай дигєн:
Карасаң, Акмулланың китабы бу,
Эчендє —- сусаганга ширбєтле су.
Битенең берсе көлєр, берсе сўгєр,
Туры сўзе —- берєўгє им, берєўгє ыу.
Єйе, Акмулла шигърияте бўген дє зиһен-кўңеллєребезгє ширбєтле су да, көлєр, сўгєр ўткер сўз дє, им булыр хикмєт тє, алга єйдєр хитап та. Ул килєчєктє дє шулай булачак. Чөнки Акмулла ўз иђатында, ўзе ўк єйткєнчє, “тирєннєн єйлєндереп сўз кузгатты”, бертуган башкорт халкын гына тўгел, бєлки гомум кешелекне борчыган, уйландырган проблемаларны кўтєрде, алар хакында тирєн фикер йөртте, шуны зиһенне ачып, кўңел кылларын чиртеп ђибєрерлек афористик шигъри юлларга салды. Тугандаш халыкларның да олы ихтирамына, ихлас сөюенє лаек булды.
Бөтен аңлы гомерен халык арасында ўткєргєн Акмулланың шигъри иђаты гади халыкның тормыш-көнкўрешенє, телєк-омтылышларына, уй-хыялларына якын булуы белєн аерылып тора. Ўзенең тирєн тамырлары белєн бу иђат башкорт, татар, казах һєм башка төрки халыкларының авыз-тел иђатларында, Урал-Идел буе төрки халыкларының язма һєм классик көнчыгыш шигъриятенең иң яхшы ўрнєклєрендє чагылыш тапкан изгелек һєм явызлык, сөю һєм нєфрєт, єхлакый камиллек белєн єшєкелек, дөньяның матурлыгы һєм катлаулылыгы хакындагы уй-карашларына барып тоташа.
Акмулла халыкның караңгы тормышта михнєт чигеп яшєве сєбєплєре турында уйлана. Ўзе гизгєн, ўзе яшєгєн бөтен ђирдє дє халыкларның бердєй ўк аяныч язмышка дучар булуын кўреп йөрєге єрни, бай тўрєлєрнең явызлыгына һєм комсызлыгына нєфрєте кайный. Шул хис-тойгыларын тєкрар итеп, аларны шигырь юлларына сала. Ємма шагыйрь-чєчєн бу кўренешлєрнең социаль-икътисади тамырларын кўрў, ђємгыять ўсеше кануннарын аңлау югарылыгына кўтєрелє алмады. Халыкны ўсеш юлына, бєхетле тормышка алып чыгуның бердєнбер чарасын ул мєгърифєттє кўрє. Єдєбият белгече Є. Харисов єйткєнчє, “аның идея-эстетик карашлары нигезендє асылда акыл белєн томаналыкны, єдєплелек белєн ђаһиллекне бер-берсенє каршы аяусыз көч итеп тану ята”. Шагыйрь иђтимагый тормыштагы гаделсезлек -— акылның, мєгърифєтнең наданлык һєм ђаһиллек өстеннєн һаман єле тантана итє алмавыннан килє дип карый. Ул нєрсє турында язса да -— яшєп килгєн ђємгыять тєртиплєренең кимчелеклєре, ярлы-ябаганың авыр тормышы, байларның, тўрє-чиновникларның баш-баштаклыгы, дин єһеллєренең икейөзлелеге һєм фанатизмы хакындамы, табигать һєм кеше, яшєўнең мєгънєсе, буыннар бєйлєнеше, рухи байлык турындамы -— барысын да аң-белем, гыйлем-һөнєр, єхлак һєм мєдєният мєсьєлєлєренє китереп бєйли. Нєкъ аң-белемгє, һөнєргє ия булу юлы белєн яктылыкка, бєхеткє ирешеп була, дигєн ныклы фикергє килеп, беренче башлап: “Башкортларым, уку кирєк!” —- дип мөрєђєгать итє. Ђємгыятьтє иске корылыш калдыкларының яшєп килўенє борчыла, аларның йөзендє халыкның хєерчелектє гомер сөрўе сєбєплєренең берсен кўрє.
Алдыбыздан киткєне юк кебек —- хєвеф-хєтєр,
Бу халык белє торып гафил ятар.
Гафлєттєн (гамьсезлектєн) уяну юк, оялу юк,
Караваннар ўтеп ятар катар-катар.
(“Нєсыйхєтлєр”).
Бу юллар шагыйрьнең кўңел авазы, хєвеф-хєтєр, михнєт эчендє яшєгєн халкының язмышы өчен йөрєк сыкрануы булып яңгырый. Гамьсезлегебез аркасында, эчкелек, томаналык дөньясыннан чыгарга омтылмыйча, бары белєн канєгать булып яши бирєбез. “Уяну” дигєн икенче бер шигырендє инде бу фикерне ул яз мизгелендє табигатьтє барган ўзгєрешлєрне, ђанлануны сурєтлєў аша тагы да ачыграк һєм тєэсирлерєк итеп бирўгє ирешє.
Кар китте, сулар агып, бозлар эреп,
Бар дөньяны хозурлыкка китте төреп...
Ђан бармы хєрєкєтсез —- карагызчы,
Бызырап чыкканда яз яшел кыяк?
Кўз салып карагызчы һєр тарафка —
Дөньяда ачылгандай тимер капка.
Син дє инде һөнєргє омтыл, хєрєкєт кыл
Талпынып һөнєр өчен мондый чакта!
“Киңєш”, “Акмулла, хєлеңне бел...” ише автобиографик єсєрлєрендє, “Борадєргє” дигєн шигъри хатында да ул укучыларга “тырышмый тик ятканда файда булмас”, бары “егеткє юлдаш булыр гыйлем, һөнєр” икєнлекне онытмаска киңєш бирє. Ўзен мулла, галим дип исєплєгєн кешелєрне, алар “кирєк бай, кирєк ярлы булсын”, иң элек “миллєт өчен зарлы” төрле дөньяви фєннєргє маһир булырга, ўз казанында гына кайнап калмыйча, “камилларның” — алга киткєн халыкларның — мєдєниятен, телен өйрєнергє чакыра:
Хєл ђитсє, төрле фєнне кўргєн яхшы,
Камиллар катарына кергєн яхшы.
Урысча укып кына тўгел белмєк,
Хєл ђитсє, французча белгєн яхшы.
(“Борадєргє”).
М. Акмулланың мєгърифєтнең кешелєрне бєхетле тормышка, рухи азатлыкка, мєгънєви тигезлеккє илтер көченє мөкиббєн китеп инануы, гыйлем, акылның наданлык өстеннєн тантана итў өчен ярсып көрєшўе бигрєк тє “Фазыл Мєрђанинең мєрсиясе” дигєн єсєрендє ачык кўренє. Автор аны “мєрсия” дип атаса да, ул барлык идея-художество ўзенчєлеклєре, бар табигате белєн мєдхия (ода) жанрына ђавап бирє. Анда Акмулла, татар реформаторы Шиһабетдин Мєрђанинең йөзендє мєгърифєтле тормышның байракчысын кўреп, аңа дан ђырлый. Аны ул “караңгыда фонарь кабызган”, “хакыйкать елгаларын агызган”, “мөһєндислєр (инженерлар) сизмєгєн ђирдєн казып... татлы суны тирєн”нєн чыгарган, “сукырның кўзен ачкан”, “хакыйкать байрагын кўтєреп барган көрєшчелєр арасында... бер ємир” дип мактый; “һавада... єйлєнеп очкан” шоңкарга, елкылар арасындагы толпарга, ерактан балкып торган гєўһєргє, “пєһлеваннардан егылу кўргєне юк” батырга тиңлєп, Көнчыгышның илаһи шигъриятендєге дастан, кыйссалар геройлары рухында гєўдєлєндерє. Мєдєниятнең чєчкє атуын, ђємгыятьнең алга китўен шундый шєхеслєрнең фидакарь эшчєнлегенє бєйлєп караган шагыйрь татар укымышлысы
Г. Курсавига да, галим-єдип Р. Фєхретдиновка да ўзенең тирєн ихтирамын белдерє.
М. Акмулла иђатында ўзєккє куелган икенче бер мєсьєлє —- ул єхлакый тєрбия. Шагыйрь-чєчєн өчен дөньядагы иң кадерле, иң кыйммєт нєрсє -— кешенең кўңел дөньясы, уй-кылыклары сафлыгы.
Кешенең кешелеген, чын гыйлемлелеген аның аң-белеменє генє тўгел, бєлки єдєплелегенє һєм ихласлыгына, сабырлыгына һєм гаделлегенє, дуслыкка тугрылыгына һєм яхшылыгына, кечелеклелегенє һєм кешелеклелегенє дє карап бєһали, кан-кардєшлєрен шул сыйфатларга ия булырга өнди. “Нєсыйхєтлєр” дигєн кўлємле єсєрендє инде шагыйрь ўзенең чын кеше турындагы уй-карашларын билгеле бер тєртипкє салып, берлєштереп бирє. Иң алга “иман” төшенчєсен куя һєм кўңел сафлыгы, намус, акыллылык, нєфсене тыя белў, єдєплелек, сабырлык, ихласлык кебек сыйфатларны чын кеше белєн аерылгысыз бєйлєнештє карый. Аныңча, кешенең имансызлыгы, кўңел бозыклыгы аның мєзлўмлегенең —- изелеп-кыерсытылып, михнєт эчендє яшєвенең -— төп сєбєпчесе. Шуңа да ул кан-кардєшлєрен тыштан гына тўгел, эчтєн дє матур, пакь булырга чакыра, шул чагында ђємгыятьтєге гаделсезлеклєр, залимнар һєм мєзлўмнєр арасындагы тигезсезлеклєр бетєр, барысы да хөр тормыш юлына чыгар, дигєн фикерне алга сөрє. Аның өчен бигрєк тє ђємгыять белєн идарє итўче шєхеслєрнең, төрле тўрєлєрнең єхлакый камиллеге мөһим. Шагыйрь фикеренчє, гади кеше тєрбиясез булса —- ярты бєла, єгєр дє инде ил язмышын хєл итўче тєрбиясез булса -— ул инде барча халык бєласе. Ђємгыятьнең йөзен билгелєўче, аның белєн идарє итўче тўрєлєр, байлар һєм муллалар иманлы, єдєпле, акыллы, гадел һєм, єлбєттє, гыйлемле булганда гына илнең алга баруы, халыкның бєхетле яшєве мөмкин.
Кешенең кўңел пакьлеген ул иң зур хєзинє дип исєпли.
Власть, байлык алдында баш игєн, нєфсе колы булган, кан-кардєшлєренең язмышы хакында уйланмаган бєндєлєрне Акмулла козгын, ярканат, карт эт, бўре белєн чагыштыра, ярлыларга: “Бил сындырып, байлардан сорый кўрмє; ...яманга ялынмагыз, ...єйткєннєр, яманның кўңеле тар, дип; ...намусыңны калдырма, малга карап”, -— дип, ўзлєренең бєясен төшермєскє, килєчєккє өмет белєн карарга киңєш бирє:
Фани дөнья —- кыеш юл ул боргаланган,
Кыеш булсын, кыен булсын —юлчы барган.
Юл авыр, дип, мин -— бахыр, дип, уктап калма,
өметеңне өзє кўрмє истикбалдан (килєчєктєн)!
Бу мєкалєдє без кыскача гына Акмулла шигъриятенең идея-проблематик офыклары турында сўз алып бардык. Єлбєттє, бу хакта да, шагыйрь-чєчєн єсєрлєренең художестволы эшлєнеше, шигъри аһєңе турында да єллє кўпме кўзєтўлєр ясарга, уй-фикерлєр белєн уртаклашырга булыр иде. Ємма аларның һєркайсы —- ўзе бер зур тема. Монда шуны гына єйтергє кала: Акмулла єсєрлєре -— чын мєгънєсендє кешелєрне уйландыручы, ата-бабаларыбызның, туган ђиребезнең рухи авазларын буыннардан-буыннарга тапшыручы, төрле иллєргє һєм кыйтгаларга, туар елларга ђиткерўче мєңге яңгырар хитап, асыл шигърият ўрнєклєре ул. Татарстанның Сарман районы узаманы Дамир Гарифуллинның ак кўңелле халык остазы турындагы тўбєндєге поэтик фикере —- шуны куєтлєўче ачык бер дєлил:
Шигърияттє, моңлы шигърияттє,
Уралы син башкорт халкының.
Еллар ўтє, шигъри учакларың
Саклый һаман йөрєк ялкының.
Тарихларда олы шагыйрьлєрнең
Ўз урыны була, ўз даны.
Синең урын халык йөрєгендє —
Син бит аның шигъри вөђданы.


Гыйният КУНАФИН,
филология фєннєре докторы,
БДУ профессоры.


Перед Педуниверситетом поставят памятник Акмулле

Скульптурная композиция «Акмулла в окружении своих учеников сидит около ручья, опустив в воду ноги»

Скульптурную композицию из бронзы установят на площади перед Педагогическим университетом: Акмулла в окружении своих учеников сидит около ручья, опустив в воду ноги. Фигуру просветителя, как и окруживших его детей, выполнят в человеческий рост.

Коммунальные службы Уфы уже благоустроили прилегающую территорию: выложили площадь перед вторым корпусом университета брусчаткой, аккуратно подрезали деревья и подвели все необходимые коммуникации: ведь в композиции будет еще и фонтан. Памятник Акмулле установят в следующем году.


Акмулланың тууына 175 ел тулуга багышланган кичә узды

 Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында күренекле татар шагыйре, өч кардәш халыкның: башкорт, казакъ, татар халыкларының танылган мәгърифәтчесе Мифтахетдин Акмулланың (1831-1895) тууына 175 ел тулуга багышланган әдәби-музыкаль кичә узды.
 Кичәдә ТР Премьер-министры урынбасары - ТР мәдәният министры Зилә Вәлиеваның чыгышы да яңгырады. "Безнең алда бүген шагыйрьнең иҗатын тагын да тирәнрәк өйрәнү, һәм Мифтахетдин Акмулланың яңа китапларын бастыру бурычы тора. Чөнки бүгенге буынга аның никадәр олы шәхес икәнен танытыр өчен яңа фәнни эшләр, яңа китаплар кирәк. Без аның шул чордагы демократик фикерләрен үзләштереп, бүгенге буынга җиткерергә тиешбез. Урта гасыр әдәбияты һәм яңа татар әдәбияты арасында күпер булып торган Мифтахетин Акмуллага да яңадан игътибар арттырырбыз дип уйлыйм", - дип белдерде Зилә Вәлиева.
 


 
 Шагыйрь Акмулланың юбилее уңаеннан Казакъстан, Башкортстан һәм Татарстан республикаларында төрле чаралар оештырылды. Шул уңайдан Татарстан Фәннәр академиясенең Тел, әдәбият һәм сәнгать институты җитәкчелегендә Халыкара фәнни-гамәли конференция узуын да әйтеп үтәргә кирәк. Әлеге әдәби-музыкаль кичә исә республикабызда Мифтахетдин Акмуллага багышланган чараларга йомгаклау буларак үтте.
 Акмулланың шәхесен аның шигъриятеннән, мәгърифәтчелегеннән һәм дә иксез-чиксез дала иленә сибелеп яшәүче барлык төрки халыкларның хак язмышыннан аерып карап булмый.
 ТР Язучылар берлеге рәисе Илфак Ибраһимов сүзләренчә, Акмулла шигъриятенең Габделҗаббар Кандалый, Утыз Имәни һәм Габдулла Тукай иҗатлары белән бер чылбырда, хәзерге заман классик татар шигъриятенең чишмә башы дип атыйлар, алай гына да түгел, Габдулла Тукайның үзеннән алып Мөдәррис Әгъламгә кадәр һәм бүгенге көндә татар, башкорт, казакъ илендәге шагыйрьләр аны үзләренең остазы итеп таныйлар. Акмулла - гасырлар сынавын узып гасырларга күчкән классик шагыйребез. Бүген Казакъстанда, аеруча Башкортстанда Акмулланың исеме белән югары уку йортлары, китапханәләр, урам мәйданнары аталуы, аның исемендәге стипендиләр, премияләр булдыру һәм күпсанлы башка чаралар үткәрелүе тугандаш халкыбызның Акмуллага булган ихтирамы да гасырлардан гасырларга күчәчәген раслый.
 "Кем соң ул Акмулла?", - дигән сорауга тугандаш халыкларыбыз тормышында барлыкка килгән яңару, уяну юлына басу процессын әдәбияттә гәүдәләндергән бөек фикер иясе, сүз остасы, дип җавап бирергә кирәк. Кичәнең тагын бер кунагы академик Миркасыйм Усманов фикеренчә, Акмулла шигырьләрендә халыкка мөрәҗәгать иткән, аның китаплары киштәдә ятмаган. Ул әдәби телнең халыклашу һәм яңару процессының бер мәктәбен, тәҗрибәсен узган шагыйрь.
 


 
 Кичәне Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры тарафыннан махсус әзерләнгән тамаша дәвам итте. Сценарийны драматург Юныс Сафиуллин иҗат иткән, сәхнәгә куючы режиссер - Татарстанның халык артисты Наҗар Хафиз. Театральләштерелгән күренешләр Мифтахетдин Акмулланың тормыш юлын һәм иҗади язмышын тасвирлый иде.
 


 

Айгөл Җәләлова, автор фотолары
30 январь 2007, 13:17


ЖИВОЙ КЛАССИК И УМЕРШАЯ СОВЕСТЬ


Такие поэты, как Акмулла, Бабич, считаются сынами сразу двух, а то и трех (поскольку мы отдали их другим сами - добровольно) народов. И это естественная общность. В то время, когда творили эти поэты, еще не было литературного башкирского языка, поэтому они писали или по-татарски, или по-казахски. Такие поэты оказали и оказывают большое влияние на духовную жизнь башкир. Как и Тукай, как и Кул Гали...
Было бы глупо в данном историческом контексте "приклеивать" к Акмулле, Бабичу, Гафури лишь одну национальность, вернее, идентифицировать их лишь с одним народом. Но что касается "живого классика" Мустая Карима, выходца из татар-типтяр, пишущего на башкирском языке, татары вряд ли будут претендовать на его имя или творческое наследие. Этот советский поэт татарского происхождения всю жизнь служил башкирскому народу. Какая часть башкирского народа и на какое время будет преклоняться перед Мустаем - сие нам неведомо. Знаю лишь, что в нравственном отношении Мустай вовсе не похож на Гафури.
В 1934 году великому татарскому поэту (в моем понимании) Маджиту Гафури предложили этак по-дружески: давай, дескать, пока башкирская нация не встанет на ноги, побудь народным башкирским поэтом. Когда Гафури снисходительно давал согласие на звание "Народного поэта Башкирии", то, наверное, даже в самых черных мыслях не подозревал, в какое трудное положение попадут татары в Башкортостане - этом "оазисе свободных наций". Если бы Гафури ожил и узнал, услышал, увидел, прочитал, что творится нынче с татарами Башкортостана, поверил бы? И что бы он сказал? Что бы он сказал, увидев, что на 400 тысяч уфимских татар нет ни одной по-настоящему татарской школы; что в Уфе, где в его время трудно было найти и десять башкир, нынче проживают не более десяти тысяч этнических башкир; в Белебее, Нефтекамске, везде, где традиционно живут татары, работают десятки башкирских гимназий? Что бы он сказал, узнав, что в отличие от него, кому-то навязали звание "Народного поэта Башкирии", и некоторые татары наперебой бегают по инстанциям, давя и выпирая друг друга, чтобы добиться этого и подобно этому званий?
"Что вы сделали с нацией? - в ужасе спросил бы Гафури. - Зачем вы бросили коту под хвост единство двух братских народов?"
А потом он, наверняка, разругал бы их: "Где вы были? Что делали? Кто вы?"
"Мы - татары, - ответил бы, предположим, Сайфи Кудаш, Назар Наджми, Ангам Атнабаев и, наверное, попробовали бы по-своему оправдаться: "Мы ведь, дядюшка Гафури, по мере сил старались сохранить свою татарскость... Да, татарский - наш родной язык, ну а башкирский - язык судьбы... Что делать, времена такие: и квартира нужна, и избранные сочинения, и звание, и машина..."
Растерялся бы Гафури: "Разве в ваше время у поэтов бывает два языка? И что это за "язык судьбы"? С чем его едят? В наше время языком судьбы был лишь материнский язык, впитанный вместе с молоком матери!"
Так и не поняв необходимости родного и "языка судьбы", отправился бы, скажем, Гафури к Мустаю Кариму, чтобы поподробнее расспросить его. Но куда там! Таких, как Гафури, Мустай видел "пачками", у него на таких стойкий иммунитет. Поэтому он скорее всего воскликнул бы, даже не допуская серьезного разговора:
- Я - башкир!.. Я - башкир! И баста!
- Вах-вах! - сокрушился бы Гафури. - Подожди, какой же ты башкирин, если родом из татарского аула Кляш, откуда происходят и мой друг Сайфи Кудаш, и великий теолог-ученый Зия Камали, великая певица Фарида Кудашева, все они чистокровные татары, и аул этот - издревле татарский!
- Ну и что? А я - башкир! - заупрямился бы Мустай. - В нашем ауле есть "Башкирский конец".
- Э-э, дружище, знаю, так называется та часть аула, что смотрит на соседнее башкирское село Караякуп. Таких "концов" в татарских деревнях немало.
- А я все равно башкир! - твердил бы свое Мустай.
Наконец, Гафури остановил бы его бесконечные заверения в башкирстве и спросил бы:
-Ну ладно, ладно, будь хоть трижды башкиром. Но ведь быть башкиром - не значит травить татар, преследовать их. Если ты башкир, "Народный поэт Башкирии ", должен горой стоять за честь своего народа, не допустить противостояния двух братских народов. Ты ведь в последнюю войну защищал от фашизма и русских, и другие народы, почему же молчишь, когда у тебя дома местные нацисты преследуют татар? Почему позволяешь, чтобы над татарами издевались, чтобы лились слезы татарских матерей, детей? Почему ты. Герой Социалистического Труда, Лауреат Ленинской Премии и, если не ошибаюсь, кавалер пяти орденов Ленина, хотя бы раз не крикнул с трибуны: "Хватит этого безобразия!" Хотя бы раз! Может, ты хочешь оправдаться своей старостью, немощностью? Подумаешь, печатаешь стихи в казанских газетах, плачешься в письмах к пьяным казанским поэтам... Поэты никогда не уходят в отставку! Вон, у русских Лев Толстой, Виктор Астафьев, у евреев - Елена Боннэр и в восемьдесят, и в девяносто лет до последнего сражались и сражаются за справедливость, бьют в набат за правду! Где же твой голос, поэт? Тебя же Тукай сделал поэтом, почему забываешь об этом? Значит, ты, член Башкирского обкома партии с пятидесятилетним стажем, депутат Верховного Совета РСФСР с сорокалетним стажем сам открываешь путь к беззаконию? Почему ты, татарин Мустай Карим, не поможешь живущим в Уфе татарским литераторам Ибрагиму Абдуллину, Мусе Гали, Рафаэлю Сафину, Ахнафу Байрамову, Файзи Гумерову, Рашиту Сабитову и многим другим? Почему не организуешь совместное письмо в газете в знак протеста против дискриминации татар? Почему не пойдешь к Муртазе-бабаю? Думаешь, после твоей смерти башкиры памятник тебе воздвигнут? Не обольщайся...
- Хорошо, раз ты по национальности башкирин,- продолжил бы Гафури, - почему твое имя вошло в " Татарскую энциклопедию"? Нужно было отказаться! Ведь без твоего согласия в "Татарскую энциклопедию" тебя не включили бы! В то же время ты вошел, естественно, в "Башкирскую энциклопедию" как башкирин. Как на это смотрит Рашит Шакур?
 
Я об этом тоже писал, и вынужден писать еще раз. Мустай Карим - по происхождению татарин. Талантливый, редкостного ума человек. Но Всевышний ставит перед поэтом, впрочем, как и перед каждым человеком, два пути: путь бога и путь дьявола. Талант может быть продан дьяволу. Когда-то, около ста лет тому назад, великий творец и мыслитель Лев Толстой, не сумев найти духовного стержня ни в русском обществе, ни в православии, в вопросе совести вступивший в резкое противоречие и с обществом, и даже с семьей, в темную холодную ночь пешком отправился искать Высший Смысл, Истинную Совесть. Великий Эмигрант "общепринятой морали", Великий Мусульманин по духу (таково мое, и не только мое мнение). Лев Толстой находит свой конец на станции Астапово. Вернее, он находит здесь не конец, а, скорее всего, начало. Начало Совести и Смысла. Не знаю, кому как, но мне почему-то так и представляется перед глазами седовласый Мустай Карим, ищущий свою Совесть на пути к своему Астапово.
По-моему, Мустай Карим должен, если руководство республики не отвернется от политики духовно-национального геноцида татар в Башкортостане, отказаться от звания "Народного поэта Башкортостана" и выйти искать свое "Астапово".
По-моему, Мустай Карим уже давно должен обратиться с заявлением: "Не могу молчать!"
Может, Мустай Карим, как человек, давно обласканный номенклатурой Башкортостана, делает вид, что не замечает нынешней трагедии татар, а внутри у него, тем не менее, болит, ноет? Но я не чувствую этой боли. И потом - разве не является преступлением измена родному языку и служба "языку судьбы", усиленное молчаливым равнодушием к оголтелой кампании дискриминации татар?
Да, я с болью в сердце должен сказать обидные, тяжелые слова в адрес человека, который был мне когда-то близок, как отец родной, который вывел меня на путь большой литературы. А сказать такие горькие слова меня заставила любовь, которая гораздо сильнее прежней сыновней любви к Мустаю Кариму - это любовь к родному татарскому народу. Если талант, данный от Бога не служит родному народу, руководствуясь Совестью, опять-таки ниспосланной Богом, значит он превращается в слугу сатаны.
Я уверен, что оголтелая кампания дискриминации татар в Башкортостане осуществляется с благословения Мустая Карима, который вошел в преступное антитатарское соглашение с этнократическими олигархами "ханства бузкуртов". Во многом благодаря сотрудничеству незаурядного коллаборациониста Мустая Карима с башкирской этнократией, полуторамиллионный татарский народ Башкортостана поставлен на грань этнонационального вырождения. Думаю, что за это Мустаю Кариму придется ответить и перед лицом татарской нации, и перед лицом истории, и перед лицом Совести.

Миасского поэта знают три народа

110 лет назад умер в Миассе остроумный поэт-импровизатор Акмулла

Рубрика: День в истории
Опубликовано: 07.10.2005 08:20

Плита с могилы Акмуллы, хранящейся в фондах краеведческого музея

8 октября 1895 года - умер поэт-просветитель, классик башкирской литературы Акмулла (настоящая фамилия Камалетдинов Мифтахетдин Камалетдинович). Похоронен на мусульманском кладбище Миасса.

Акмулла сыграл важную роль в развитии башкирской письменной литературы. Писал стихи на традиционном для башкир литературном языке тюрки. Прославился как остроумный поэт-импровизатор. Проповедовал просветительские идеи, утверждал извечное стремление человека к свету, прогрессу, прославлял разум, справедливость, гуманизм.

Его творческое наследие является также достоянием казахской и татарской литератур.