Муноо уеын hуралсалай шэнэ онол арганууд
материал

Министерство науки и образования Республики Бурятия

Кижингинская средняя общеобразовательная школа им. Х. Намсараева

Муноо уеын hуралсалай

 шэнэ онол арганууд    

ГалдановаС.Г.

Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Хэжэнгын

дунда hургуулиин эхин классай багша.

Эхин классуудта арадай аман зохёол үзэлгэ

Алта гү, али эрдэни шулуу олоһондол адли, арад зон эгээл үнэтэй һургаал, сэсэн мэргэн бодол сэдьхэл ухаанайнгаа гүн сооһоо оложо, үеһөө үедэ манай үе саг хүрэтэр наринаар сахин дамжуулхадаа, саг үргэлжэ тэдэнээ уран үгын аргаар баяжуулһаар, үнгэлэн таталуулһаар асарһан байна.

Аман зохёол эхин классуудта үзэхэдэ ямар удха шанартайб?

Арадай аман зохёол хүнүүдэй һайн һайхан абари зан, заншал харуулһан, хүнүүдэй дутуу дундануудые элеэр шүүмжэлһэн байдаг тула горитойхон хүмүүжүүлгын удха шанартай юм.

Аман зохёол шудалжа, һурагшад түрэл арадайнгаа түүхэтэ зам, ажабайдал, сэдьхэл ухаанайнь хүгжэлтэ мэдэжэ абана. Хүүгэд саадһаа абаһан мэдэсэеэ үргэдхэнэ, гүнзэгырүүлнэ, зохёол соо хэлэгдэһэн һургаал заабаринуудыень аяг заршам болгон абана. Уран хэлээрнь аман ба бэшэмэл хэлэлгэеэ баяжуулна, хүгжөөнэ.

Эхин классуудта аман зохёол үзэхэ зорилгонууд:

Аман зохёолой онсо шэнжэ шанар һурагшадта һайнаар ойлгуулха  гээшэ шухала зорилгонуудай нэгэн болоно.

Аман зохёол соо арадай сэсэн мэргэн бодол, үнэтэй һургаал, заабари, ажабайдалай дүршэл шадабари, Аман хэлэнэй дээжэ ороһон байна. Энэ баян материал дээрэ үндэһэлжэ, һурагшадые Эхэ орондоо, арад зондоо дуратай, үнэн сэхэ ябахаарнь, арадай жаргалай түлөө тэмсэхээр бэлэн, ажал хүдэлмэридэ, эрдэм бэлиг шудалалгада шударгыгаар оролдохоор һургаха, хүмүүжүүлхэ,   мүн тэдэнэй  аман бэшэмэл  хэлэлгые хүгжөөлгэ болоно.

Аман зохёолтой танилсахадаа,һурагшад оршон тойронхи байһан юумэнүүдые,болоһон элдэбын үйлэ хэрэгүүдые-бодомжолжо һурана, тэдээн тухайгаа уранаар уншажа,хөөрэжэ шадаха дадалтай болоно, үгэ хэлэниинь баяжана,түрэл арадайнгаа сэсэн мэргэндэ һурана. Тиихэдэ  буряад  литературын үндэһэ һуури табигшадай нэгэн болохо Х.Н.Намсараев «Арадай хэлэһэн үгэнүүд соо алтанай дуһал байдаг юм» гэжэ ямар хурса үгэнүүдээртэмдэглээб.

«Аман зохёол шудалжа үзэнгүй, ажалша арадай бодото түүхые ойлгохоор бэшэ юм,»-А.М.Горький хэлэһэн байна.

«Мифүүд, домогууд, түүхэнүүд, дуунууд, героическа эпос, онтохонууд, оньһон үгэнүүд ба таабаринууд соогоо буряадууд өөһэдынгөө ойлгосо, мэдэсэ, хүсэл педагогическа ба философско үзэл һанал харуулһа байна, гэжэ А.И.Уланов «Древний фольклор бурят» гэһэн ном соогооо бэшэхэдээ, эртэ урда сагай соёл культурые шудалан үзэлгэдэ туд зохёолнуудай аргагүй удха шанартай шухала материал гэдэгые онсолон тэмдэглэнэ. Тиимэһээ эхин классуудта аман зохёол эрилтэ ехэтэйгээр, гүнзэгыгөөр үзэгдэхэ, бүхы һайн һайханиинь дэлгэн харуулагдажа, һурагшадта ойлгуулагдажа болоно.

Би арадай аман зохёол эхин классуудта үзэлгэ гээшые сэнхир огторгойдо бороогой һүүлдэ гараһан агуу байгаалиин шэмэг—һолонготой жэшээн  харанаб. Һолонгын долоон үнгэ бүхэнииень тайлбарилхадаа, өөрынгөө ажалтай холбон нэгэ һалбари болгон харуулха хүсэл байна.

                                    Һолонго

                     Долооон үнгөөр бүрилдэн,

                     Һолонго бугаагтан элирнэ.

                     Домог үлзы газарай

                     Солонь болоод задарна.

                     Сэнтэй һайхан заяандаа

                     Мүнхэ хэзээш байхал даа.

                     Сэнхир агуу байгаалиин

                     Энхэ шэмэг энэл даа.

                     Үзэсхэлэн һайханай шэнжэтэй

                     Дүүрэн сэдьхэл гайхамшаг,-

                     Ухаан бодолой хүгжэлтэ

                     Долоон үнгөөр һалбардаг!

                                                                                 Ч.Гуруев.

Һолонгын  улаан үнгэ.Буряад арадай гуламтын урин дулаанай тэмдэг. Урда сагта хабсагай дээрэ зурагдаһан зурагууд  улаан үнгэтэй байһан. Иимэ ушарһаа улаан үнгэ элинсэг хулинсагуудаймнай гол үнгэ байһан гэжэ ойлгонобди.

Үндэһэн буряад хэлэндээ дуратай, ахамад зондоо хүндэтэй, бэе бэедээ туһатай. Һайн мууе илгаруулжа, үнэн сэхээр ябахые улан үнгөөр хүмүүжүүлгын хүдэлмэри ябуулнаб.

                         Гал шэнги улаан,

                         Зол шэнги дулаан

                         Улаан дулаан үнгэ

                         Ухаан соомни шэнгэ.(Д.Доржиева)

Туяа гэрэлээр сасаһан наранай улаан шара үнгөөр һурагшадайнгаа зүрхэ сэдьхэлыень хүдэлгэн, арадай аман үгын удха дээрэ хүдэлнэб. Жэшээлхэдэ, зургаатай һурагшад түрүүшын алхамуудһаа эхилжэ, оньһон үгэнүүдтэй танилсажа, буряад хэлэнэйнгээ баялигтай танилсана, удхыень ойлгожо абана, уран һайханай үгүүлэлгыень шагнажа, уранаар зурагладагыень анхаржа, хэлэлгэеэ баяжуулна.

                              «А» үзэг-эрдэмэй дээжэ.

                               Аяга сай-эдеэнэй дээжэ.

                               Аха дүүнэр эбтэй һаа,

                                Абдаршье алтан хэрэггүй.

                               Нохойгүй айл дүлиитэй адли,

                               Номгүй хүн һохортой адли.

Буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ үзэгдэхэ онтохоноор һурагшадые һонирхуулжа, анхаралынь татахын тула текстэнь дүтөөр, үльгэршэд шэнги юрэ хөөрэһэн маягтайгаар хөөрэжэ, мультимедиа хэрэглэн харуулхада, ехэл үрэ дүнтэй байдаг гэжэ һанадагби. Энэ үедэ онтохон соо хэрэглэгдэһэн һурагшадай ойлгоогүй үгэнүүд тайлбарилагдана, уран һайхан, сэсэн мэргэн үгэнүүд тэрэ зандаа хэрэглэгдэнэ, зохёолой уран гоё хэб түхэл тэрэ хэбээрээ дамжуулагдана.

Шараүнгэ – үдэрэй тэнгээр шараһан наранай толонтой жэшээлнэб. Наранай элшэ оруулха-энэ хадаа уншалгын хэшээлнүүдтэ арадай аман зохёолой жанр бүхэндэ тааруулжа элдэб янзын аргануудые яажа хэрэглэнэбиб? Һурагшадые уншуулжа һургаха, тэрэнэйнгээ удхыеньойлгохо-уншалгын гол зорилго болоно. Энэ зорилго  бэелүүлхын тула һайнаар уншалгын дадал һайжаруулагдаха ёһотой.

Ород эрдэмтэд-методистнарИ.П.Каноникин, Н.А.Щербакова, Е.А.Адамович, В.И.Яковлев, В.Г.Горецкий, Т.Г.Рамзаева, М.Ф.Львов, М.И.Оморокова гэгшэд уншалгын шанарнуудые зохёон тогтооһон юм.

Тэдэнэй байгуулһан уншалгын шанарнуудые нэрлэебди: зүбөөр уншалга, удхыень ойлгон уншалга, хурданаар уншалга, уран гоёор уншалга. Эдэ зорилгонуудые бэелүүлхын тула уншалгын элдэб упражненинүүдые согсолон, гурбан бүлэгтэ хубаагааб: хурданаар уншаха дадал, ойлгон уншаха дадал, уран гоёор уншаха дадал.

Хурданаар уншалгын упражненинүүд:

1.Шангаар уншалга

2. Гүнгэнэн уншалга

3. Аман соогоо уншалга

4. Жороолуулан уншалга

5. Хойно-хойноһоо уншалга

6. Хоёр-хоёроороо уншалга

7. «Түрүүшын ба һүүлшын»

8. «Хэн түргэн бэ?»

Уран уншалгын упражненинүүд:

1. Жороо үгэнүүдые уншалга

2. Хүндэ үгүүлбэритэй үгэнүүдые уншалга

3. Асууһан, шангадхаһан мэдүүлэлнүүдые түүбэрилэн уншалга

4. Хоолойгоороо илган уншалга

5. «Сууряан»

6. Дунай аялга доро уншалга

7. «Хэн хөөрэхэб?» (амитанай, үхибүүнэй, али наһатай хүнэй дуугаар уншалга)

8.Ролёор уншалга

9. Үйлэдэгшэ нюураар уншалга (авторай үгэгүй)

10. Уран уншагшадай мүрысөөн

Ойлгон уншалгын упражненинүүд:

1.Үгэнүүдэй тайлбари

2. Үгтэһэн текстдэ нэрэ һанаха

3. Текст хубинуудта хубаалга

4. Текстын гол удхыень элирүүлгэ

5. Текстдэ таараха зурагуудые һаналга

6. Диафильм зохёолго

7. Түүбэри уншалга

8.Асуудалнуудта харюу үгэлгэ

9. Хөөрэлгэдэ бэлэдхэл

10. Газетэ, журналай статьянуудые (хайшалмал) зүб болгон һубарюулан зохёохы хүдэлмэри

Минии һолонгын ногоон үнгэ байгаалида тон элбэг юм. Урихан хабарай үедэ газар дайдамнай ногоон торгон олбогоо дэбдеэд, дулаан зүгһөө душа дангина хүүхэдынь һубарин ерэжэ, аялгаа татан байхадань, сэдьхэлни тэниидэг. Тэрээн шэнги уншалгынгаа удхын хөөрэлгэдэ ямар аргаар бэлэдхэл хэнэбибди гэбэл:

         1. Оролто хөөрэлдөө эмхидхэжэ, һурагшадые һонирхуулха.

         2. Хэр зэргэ ойлгоһыень асуудалнуудые табижа элирүүлхэ.

         3.Хуби хубяар уншаад, удха дээрэнь хүдэлөөд байхадаа, һурагшадай сэгнэлтэ үгэхөөр асуудалнуудые табинаб. Жэшээлхэдэ, Б.Абидуевай «Тэхэ Бабанын түүхэ» (2 класс) онтохоной герой юугээрээ һайшаагдааб? Бартахиин, Шонын дүрөөрямар хүнүүдые харуулнаб?

         4.Зохёолой удхадань тааруулан,үйлэдэгшэ нюурнуудыень хайрлаһан шоо үзэһэн, ёгтолһон, дура гутаһан мэдэрэлээ дуунайнгаа аялгаар харуулжа уншаха дадал олгохо.

Сэнхир огторгойн үнгөөр һурагшадайнгаа ухаан бодолой хүгжөөлгэдэ ханданаб. Уншаһан зохёолдоо сэгнэлтэ үгэжэ, зэргэсүүлэн хараха аргануудые бэелүүлнэб. Онтохо уншажа, шэнжэлгэхэжэ, дүнгаргахадаа, һурагшад энэ зохёолойнгоо геройнуудай ажа байдал, аба ри зан, хэһэн үйлэ хэрэгүүдтэ сэгнэлтэ үгэжэ шадаха болоо гү, тэдэнэр хэр һонирхоно, сэдьхэлээ хүдэлгэнэ гү гэжэ элирүүлхын тула асуудалнуудые табижа, хөөрэлдөө ябуулнаб.

Жэшээ болгон, 2-дохи класста уншаха «Һарада гараһан һайхан басаган» гэһэн онтохондо иимэ асуудалнуудаар хөөрэлдөө үнгэргөөб

1. Онтохон ямар үгэнүүдээр эхилнэб?

           2. Ямар шэдитэ зүйлнүүд энэ онтохон соо ушарнаб?

           3. Онтохон соо хаанань һайнта юумэн тухай хэлэгдэнэб?

           4. Онтохон соо хаанань хорото юумэн тухай хэлэгдэнэб?

           5. Онтохон соо һайнта юумэниинь диилэнэ гү, али мууниинь гү?

           6. Гол удхань юун болоноб?

           7. Энэ онтохон ямар юумэндэ һурганаб?

Һолонгымни  хүхэ үнгэ үнэн сэхэ, ухаан бодол, сэбэр эрмэлзэл, сагаан сэдьхэл, газар дэлхэй, һэрюун уларил гэһэн удхатай. Эрдэмтэн П.Портоль тэмдэглэнэ: «Синиий цвет-символ правды и вечности Бога (ибо что правдиво, то вечно) – навсегда останется знаком человеческого бессмертия», һуурижуулха, бодомжолуулха хүсэтэй үнгые – зохёохы хүдэлмэридэ оруулнаб.

Һурагшад уншаһан онтохонойнгоо удхадань тааруулан оньһон үгэнүүдээр (2-3-дахи классуудта бэлэн үгтэһэн) үйлэдэгшэ геройнуудтаа өөһэдын сэгнэлтэ үгэнэ; алтанай дуһал – һургаалынь юун гээшэб гэжэ тайлбарилха.Жэшээнь, «Үлүү хараад, бүлүү химэлхэ» (Тэнэг Шоно); «Түрэлэй муу – түмэрһөө хүйтэн» (Алтан Сэсэг); «Үгэ дээрээ – һүрхэй, үнэн дээрээ һубхай» (Үнэгэн Шоно хоёр)

Драматизаци.

     Онтохо саашань үргэлжэлүүлхэ.

     Өөһэдөө сээжээр оньһон үгэнүүдые һанажа тайлбарилха.

     Онтохонойнгоо үйлэдэгшэ али нэгэн геройдонь тааруулан зураг зураха.

Ягаан-хүхэ үнгын удха гүнзэгы.Хүнэй сэдьхэлэй байдал, мэдэрэл ойлгохо, хүгжөөхэ үнгэ гэжэ манай арад хэлсэдэг. Доторойнгоо газаахиие гаргаха үнгын удха тайлбарилан найруулан бэшэлгэдэ һурганаб.

Һолонгын долоон үнгэнүүдээр хэшээлдэээ хэрэглэжэ байдаг арга боломжонуудтаяа танилсуулхые туршабаб. Багша бүхэн ажлдаа һуралсалай элдэб түхэлнүүдые хэрэглэнэ гээшэ ааб даа.

Мүнөө үедэ үргэнөөр хэрэглэгдэжэ байдаг һуралсалай эдэбхитэй түхэлэй (активные формы обучения), Microsoft Office Pover Point 2007 гэһэн программаар хэшээлнүүдтээ үргэлжэ презентации зохёоноб: бүлэгөөр хүдэлмэри, нааданай түхэлөөр үнгэргэхэ хэшээлнүүдые хэрэглэлгэ; хүшэр асуудалнуудые шиидхэн элирүүлхэ арга (технология проблемного обучения); дифференцирована түхэлэй хүдэлмэринүүд.

Иимэ түхэлэй хэшээлнүүдые үнгэргэхэдөө, һурагшаднай бүлэг бүлэгөөрөө хүдэлнэ. Эндэ багшада тон үргэн арга боломжо үгтэдэг. Ямар түхэлэй хэшээл үнгэрхэхэ зорилгоһоо дулдыдадаг. 3-4 классуудта бүлэгөөр хүдэлмэри үнгэргэхэдэ һонин байдаг гэхээр. Һурагшад өөһэдынгөө арга боломжо сэгнэн, бүлэгүүд боложо хубаардаг. Энэ асуудал ямаршье гомдолгүйгөөр үнгэрдэг. Бүлэгөөр үхибүүд хүдэлхэдөө, ехэ һэргэг, дорюун болоһон шэнгеэр харагдадаг. Эндэ шалтагаануудынь олон. Нэн түрүүн, үхибүүд сугтаа һуухадаа, багшын асуудал, даабаринуудһаа ехэ сошодоггүй, коллектив соо хүдэлжэ һурана, мэдээгүй асуудалаа шиидхэжэ, зүбшэжэ элирүүлнэ, хүн бүхэн хамтын хэрэгтэ өөрынгөө хубитые оруулха һэдэлгэ хэнэ.

Бүлэгөөр хүдэлэлгын үшөө нэгэ һайн талань юуб гэхэдэ, буряад яһатан үхибүүдэй психологи хараада абтана: бэе бэеэ дүнгэхэ, дэмжэхэ, туһалха хүсэл. Манай арадай зон өөрын табисууртай гэжэ хэлэхээр. Һанаһан бодолоо гансата хэлэхэгүй, удаан бодомжолхо, шүүхэ, шэлэхэ. Манай үхибүүд зохёолой удха сэхэ дамжуулха (репродуктивный метод) асуудалнуудта ёһо сонь түргэн харюусаха дадалтай. Энэнь һайшаалтай. Зүгөөр буряад үхибүүдтэ нэгэ онсо шэнжэ бии: түбэгшээхэ, эшэхэ, гайхаха. Жэшээнь, али нэгэн геройн онтохоной орондо ши байгаа һаа, ямар харгыень шэлэхэ һэмши гэжэ гү, али хайшан гээд энэ тэрэ асуудал шиидхэхэ һэм ши гэжэ һурахада, тон һайн харюу абангүй үлэхөөр. Юундэ энэ герой иимэ шиидхэбэри абааб, гэhэн асуудал һурабал, дүүрэн харюу абахаар байдаг. Юундэ? Ямар шалтагаанһаа?

Эрдэни Хайбзун Галшиевай «Бэлигэй толи» сохи шүлэг – дүримүүдээр баримталан харая.

Үгэ хөөрэлдэхэ үедөө

Аман соогоо шэбэнэн үзөөд хэлэ,

Үзэсэ ехэтэй болгоомжотой

Зарим хүнэй ябадалда

Тэрэ ёһо үгы.

Хэн хэнтэй хэлсэбэшье,

Аажамаар урид тэрэнэйнгээ һанал соносо,

Бусадай һаналые урид гаргуулаад,

Хожом үйлэдэдэг гээшэ мэргэдэй ёһо мүн?

Хүнэй ухаан бодолго (мышление) шүүлбэри, бүридхэл (анализ, синтез) хоёрһоо согсологдоно. Психологууд энэ ойлгосо 2 бүлэгтэ хубаажа тодорхойлдог: репродуктивна (сэхэ ойлгосо дамжуулга) ба творческо (бодомжолон дамжуулга) арганууд. Уншалгын хэшээлнүүдтэ эдэ арганууд заатагүй хэрэглэгдэдэг.

Бодомжолон дамжуулгын хэдэн янзануудые элирүүлэе:

1. Мэдэхэ ойлгосо дээрээ үндэһэлэн, шэнэ мэдэсэ абалга.4-дэхи класста «Алтан Сэсэг» гэһэн арадай онтохонһоо хаантай сагай ёһо гуримаар арад зон хэдэн шатануудта хубаарилагдана, эгээн дэээдэ шата гүрэн түрэеэ толгойлдог аргагүй ехэ хаан, удааадахи шатада түрэлхид, тэдэнэй удаадахи шатада – түшэмэд, ноёд, тэдэнэй доодо тээхи шатада – гүрэнэйнгөө болоод, хааашуулай бүхы ажал хэжэ байдаг эрхэгүй ажалша арад зон гэжэ шэнжэлэн үзэнэ.

2. Үзэжэ байһан онтохонойнгоо геройн ажа ябуулгада характеристикэ үгэхэдөө, арадай сэсэн мэргэн үгэнүүдээр тобшолол гаргана.

3. Үгтэһэн олон оньһон үгэнүүдэй удха онтохоной али нэгэн геройдонь тааруулан, удхыень шэнжэлжэ харуулха.

3-4 классуудта буряад хэлэ, уншалгаар элдэб хэмжээнэй асуудалнууд ба даабаринуудаар (уровневая дифференциация обучения) хүдэлмэри үнгэргэнэб.Энэ хүдэлмэри тон һонин, үрэ дүн һайтайшье һурагша бүхэнэй һанал бодол, арга боломжо хүгжөөлгэдэ тон ехэ үүргэтэй. Ямаршье хүн өөрынгөө арга боломжоёо сэгнэжэ хэхэ дуратай байдаг.

Хүнэй ажабайдалда, наһанда элдэб юумэн ушардаг, тиимэһээ хүн бүхэн ябаһан ябадалдаа, хэһэн хэрэг үйлэдөө, хэлэһэн үгэ хүүртээ өөрын сэгнэлтэ үгэжэ шадаха зэргэтэй. Жэшээлхэдэ, «Арадай баатар Гэсэр» гэһэн үльгэр соо Гэсэрэй баатаршалганууд, хатанартань өөрынгөө сэгнэлтэ үгэжэ; ямар шалтагаанһаа боложо дунда түбидэ гай тодхор болооб, Хаан-Хюрмас Атай Улаанай хоорондохи харилсааень ойлгон харуулжа шадаха. Н.Дамдиновай найруулан бэшэһэн үльгэрөөр мультимедиа хэрэглэн хэшээлнүүдые үнгэргөөб, эндэ тестовэ даабаринуудые һурагшад дүүргэнэ.Үльгэрөө уншажа дүүргэһэнэй һүүлдэ «Хэшээл-мүрысөөн» гэһэн нааданай түхэлөөр үнгэргэхэдөө, үльгэр түүрээлгын түрүүшын алхамуудые хэнэбди.

Һурагшадай бэе тамирай һорилго саг үргэлжэ хэгдэхэ ёһотой. Бидэ һүүлэй үедэ электронно ном хэрэглэн, хэшээлнүүдэйнгээ забһаралга ханганабди. Ушар юуб гэхэдэ, һурагшаднай ехэнхи сагтаа ород хэлэн дээрэ харилсадагһаа боложо, мэдэхэ ёһотой ойлгосо, үгэнүүдээшье хэлэхэнь хомор болоо. Тиимэһээ һурагшадайнгаа үгын нөөсэ баяжуулангаа, электронно ном соо үгтэһэн «Хүнэй бэеын хуби» гэһэн бүлэг хэрэглэн, бэеэ һорилгын забһаралта үнгэргэнэб:

Иишээ тиишээ эрьен хаража,

Шэлэ хүзүүнэйнгээ шалаа гарган.

Сабиргайгаа эмирээд,

Сарбуугаараа нааданаб.

Хургануудаа даран, нэрлэн тоолоноб.

Һэжэрэнгээ, һэгсэрэнгээ, һэргэнэб түргэхэн.

«Арадай аман зохёол гээшэ оёоргүй гүнзэгы далай шэнги.Урданай ба мүнөөнэй эрдэмтэй, бэшэгтэй зоной суглуулһанай ашаар буряад арад болбол аман зохёолой талаар дэлхэй дээрэхи эгээл баян арадуудай нэгэн гэжэ хараалагдадаг боложо байна.» (Туденов Г.О. «Буряад литературын түрүүшын алхамууд»).

Иимэрхүү түхэлэй хүдэлмэри ябуулхадаа, би һурагшадайнгаа буряад арадайнгаа үгэ хэлэнэй үнэтэ баялигые хэр зэргэ ойлгодогыень, хэр зүбөөр, ураар хэрэглэжэ шададагыень, өөрынгөө һанал бодол али зэргэ тодорхойлжо шададаг дадалыень шалгаха, сэгнэхэ гэһэн зорилго урдаа табинаб.

Һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал (ЗУН) бэхижүүлхэ хэрэгтэ элдэб хэмжээнэй даабаринууд тон ехэ үүргэтэй. Эндэ эгээл түрүүн һурагшадай психологи хараада абтана. Юуб гэхэдэ, һурагша бүхэмнай адлиханаар ухаалдидаггүй, зан абариингаа талаар ондоонууд. Тэдэнэйнгээ арга боломжо анхаржа үгэһэн даабаринууднай хэмжээгээрээ хүндэ хүшэрөөрөө элдэб янзын байха ёһотой.Үхибүүд үгтэһэн даабаринууд сооһоо өөһэдөө тааруулан, шэлэжэ абаха аргатай болоно. Шэлэһэн, шүүһэн ямаршье юумэн хүндэ ашаан болодоггүй гэжэ мэдээжэ.

Һурагшадай хүмүүжүүлгэ болбол арад зоной байдалтай сэхэ холбоотой гэжэ мэдээжэ, һүүлэй хэдэн жэлэй туршада үхибүүдээ угайнгаа ёһо заншалнууд дээрэ хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ ехэ анхарал хандуулагдана.

Үндэһэ яһатанайнгаа ехэ найр наадан болохо Сагаалганай үедэ класс бүхэмнай тусхай даабари абажа, гүнзэгыгөөр шэнжэлэн үзэжэ, нааданай түхэлөөр үнгэргэдэг юм.

Жэшээнь:

Сагаалган-2009

   «Түрэл арадайм түүхэ заншал»

1 класс – Жэлэй эхин Сагаалган (12 жэлэй нэрэнүүд тухай мэдэхэ.Сагаалганай ёһо заншалнуудтай танилсуулха, оньһон үгэ, таабаринуудаа таалсаха, ёохороо хатарха)

2 класс – Шагай наадан (шагайн нэрэнүүд тухай ойлгосо үгэхэ; 5 хушуу малай аша үрэ тухай хөөрэлдөө ябуулха.Оньһон үгэнүүдээр – викторина; шагай наадаар - мүрысөөн. ёохор)

3класс – Буряад зоной хубсаһан тухай. (Малгайнуудай ба гуталай янзанууд тухай мэдэхэ, тобшохоноор хөөрэжэ шадаха; хубсаһантай холбоотой оньһон үгэнүүдые суглуулха. Урданай таабаринуудые түрэлхидһөө һураха).

4 класс – Буряад зоной хубсаһан.(Басаган дэгэл, хүбүүн дэгэл тухай материал суглуулха; дэгэлэй энгэр, тобшонууд, тобшоёо гоёохо.Тайлаха заншал; угалза шэмэг тухай гүнзэгыгөөр шудалха, арадай наадануудые эмхидхэхэ).

Сагаалган – 2010

«Буусадаа булта суглараябди»

2 класс – «Угаа уһанда хаяхагүй» (уг гарбал тухайгаа мэдэхэ, 7 үе хүрэтэр нэрлэхэ.түрэлхидтэ хамаатай оньһон үгэнүүдээр – викторина).

3 класс – Нютагаймнай суута хүнүүд.

4 класс – Нютаг нютагай ёохор нааданууд.

Иигэжэ үхибүүдэйнгээ һонирхол татамаар хүдэлмэриеэ ябуулха гэжэ оролдонобди, саашадаа үхибүүдэймнай түрэл хэлэеэ, литератураяа түгэс дүүрэн мэдэхэ, арадайнгаа ёһо заншалда түшэглэжэ ябаха хүнүүд бололгодо багшанарай хубита ехэ. Энэ ехэ зорилгоёо бэелүүлхын түлөө багша хүн Богдо Зонховын бэшэһээр 10 нангин заршам сахин ябаха зэргэтэй:

Номгон тайбан

Зөөлэн

Эрдэмтэй

Тэсэбэритэй

Баян хэлэтэй

Яряандаа бэрхэ

Онол абьяаастай

Энэрхы сэдьхэлтэй

Хүлисэхэ, тэбшэхэ сэдьхэлтэй

Уйдхаргүй тэниглэн

Тэнгэриин үндэртэ тэниин жаргаһан долоон үнгэтэ һолонго хэды шэнээн хүнэй сэдьхэлдэ баяр асардаг бэ, тэрээн шэнгеэр багшын хэһэн хэрэг, хэлэһэн үгэ һурагшын сэдьхэлдэ баяраар халин үлэг лэ!