«Ныр дунаим зэ щыогъоты»
классный час

Адыгэ кIлэегъэджэ колледжэу Андрыхъое Хъусенэ ыцIэкIэ щытыр

«Ныр дунаим зэ щыогъоты»

зыфиIорэмкIэ
пчыхьэзэхахьэм исценарие

Зэхэзгьэуцуагъэр - адыгабзэм икIлэегъаджэу         Терчыкъо Лид

Мыекъуапэ, 2016 илъ.

Зезыщэрэр.

«ЗишIулъэгъуныгьэ гъунэнчъэу, зибыдзьщэкIэ дунаир зыпIугъэ бзылъфыгъэм - ным ищытхъу тIотэн!... ЗэкIэ цIыфым шIуагъэу хэлъын фаер - тыгъэнэбзыйхэм къащегъэжьагъэу, ным ибыдзыщэ нэсэу - джары тэ щыIакIэр шIу тэзгъэлъэгъурэр! ... Тыгъэ къемыпсэу насып хъурэп, бзылъфыгъэ щымыIэу, шIулъэгъуныгъэ щыIэп, ны щымыIэу поэт хъурэп».

М. Горький

Зезыщэрэр

«Зы мэфэ закъуи, тян, гум уимызэу ГъашIэм илъагъо къинми сырекIо,

Гугъэм сыхэтэу, скуцIи сэ изэу

Бзэу къысIуплъхьагъэм шIугъэр рысэIо».

МэщбэшIэ Исхьакъ.

Зезыщэрэр.

Ным быдзыщэу къыритырэр мыучъыIэу, цIыфым игъашIэ еухышъ, дунаер ехъожьы. Ащ нахь фабэрэ нахь хьалэлырэ зи щыIэп. ТыкIалэшъы гу лъыттэрэп нахь, укъызщалъфыгъэм фэдэ хъун щыIэп, укъэзылъфыгъэ уянэ пэпшIы хъун щыIэп.

«Ным ишIулъэгъу фэдэу нэкъокъончъэу, къабзэу зи шIулъэгъу щыIэп»- ыIощтыгъэ В. Белинскэм.

Зезыщэрэр.

«ЕгъашIэм ичIыфэ ттелъэу, фэдэ мыхъугъэу зы щыI - ныр» - Н. Островскэм.

Тян.

(поэмэм къыхэхыгъ)

Нэхэе Р.

КIыр есы, гъэр къэсы. Узым уитIупщрэп.

Пщышхэрэ узым Iазэгъу иIахэп.

Сэ сыпфэусэ, сыгу къыпфэузы,

Сыгу о къыпфилъым –

Ащ елъытыгъэу зи пфэсшIэгъахэп.

Ау сэ еджапIэр - ныбжьыкIэ кIуапIэр,

Гум пыкIыгъуаеми, хэслъхьан фэягъ,

О пIэ къыстеIэу тызэдыщыIэу

Услъэгъу закъоми, джы ар сфикъуни.

Гъатхэм итхыди ухэзгъэдаIоу,

ЛIэшIэгъу пчъагъэ сэ усIыгъыни...

Тян, мыIэрысэу, зижьау уикIуапIэу

ЗэкIэ зэпIуатэу а о уиIагъэм

Гъатхэр къызыкIорэм пIэкIорыр сэхьы.

Сшъхьэ къыщыуагъэу, лъым къыщыкIуашъэу

Шъабэу чъыг тхьапэр нэгум къызеIэрэм

ПIитIу сэ къызнэсэу, синан, къысщэхъу.

Сыгу къэкIыжьы ар гъэпсэфыгъэу,

НэмыкIы уахътэу сыIухьэгъишъэми:

УакокIы шъабэ сшъхьэ аужырэу

 СшIагъэп, синан, къислъхьажьыгъагъэми.

«... СикIалэ къэхъумэ насыпышIо хъун,

Амалэу иIэмкIэ ар къэухъум.

Егъадж, егъадж! Умыгъэшъхьэпай!

Бэми - макIэми сшIагъэп - шъощ пай!

 СыкъэмыкIожьмэ - шъущыI тэщ пай!

Тэ тымытхъыгъэр - шъутхъы тэщ пай!

Тымылъэгъухъэр - шъулъэгъу тэщ пай!

Тымыгъэпсыгъэр - жъугъэпсы тэщ пай!

Зао къэмыхъуным пай,

Ныхэр мыгуIэным пай...»

 ..Гъатхэр къызыкIорэм о уипIэкIор Iэгум исэхы.

Чъыгым чIэсэгъэкIуатэ.

Тян, мыIэрысэм бэ ылъэгъугъэу

Джы къызбгъодэтышъ, цIыфэу сэлъытэ...

КъыфэсэIуатэ симафи, сичэщи.

Есэгъэлъэгъу симэщи, сигъэщи.

Сыкъигъэгушхоу, орэу къыскъоты.

Орэу, зыгорэм ренэу ар маплъэ.

Орэу ошъогум ошIущтмэ еплъы.

Орэу, сычIэIыстэми къысэIушъашъэ,

Къин къысэкIугъэми, апэу сыкъешIэ...

О пцIэ къасIозэ,

Псыхъом, губгъом зэхязгъхьыщт.

ЗэкIэ псэ зиIэр езгъэдэIущт.

О пцIэ къасIозэ,

МашIом ыштагъэр згъэкIосэжьыщт.

О пцIэ къасIозэ сабыир згъэгъолъыжьыщт.

О пцIэ къасIозэ,

Iанэм ныбджэгъухэр пэзгъэтIысхьащт.

О пцIэ къасIозэ,

Унэм сикIыни гъогу сытехьащт.

… О Тян! Непэ мамырныгъэм

Илэжьыгъэ есэуты, есэуты,

Есэуты,

Зэкъошныгъэм илэжьыгъэ

Есэуты,

ШIулъэгъуныгъэм илэжьыгъэ

КъэсэгъэкIы

ЧIыгум икъэгъагьэр

къэсэгъэкIы,

ГъашIэм нахь ишIагъор

къэсэгъэкIы,

Синан,

КъэсэгъэкIы!

Сэ сигъогу

Огум зэпырэкIы.

О ухэнышъ,

Джа зыр

Сыгу хэкIы.

Сыогупшысэ.

Нэхэе Р.

Сыогупшысэ! Сыд пфэсшIэжьын?

Къинэу пIэтыгъэм сыд пеIэжьын?

Адыгэ бзылъфыгъ,

О сыкъэплъфыгъ,

Усянэу непэ

СыкIэлъ убгъапэ...

Сыоплъышъ, пчанэ

Мэстапэм екIы.

Угушъ, о пщынэ!

Узфаер къекIы,

УиIокIэ - шIыкIэ

Гум зыхегъапкIэ.

Адыгэ бзылъфыгъ,

О сыкъэплъфыгъ,

Тыгъэм инэфы сыфэогъашIу,

О уишIулъэгъу гъашIэм игушIу,

УиIэнэ кIапэ

Къошы тIысыпIэ.

Адыгэ бзылъфыгъ,

Бэр и угъыгъ,

Гугъум уифызэу,

Шъузэбэ убзэу,

Зы фыгук1ацэ унэм имылъэу,

Уилъфыгъэ быни нэкIэу къыпIуплъэу...

Лъэхъэнэ къиными унатIэ зэлъэ,

Коцы IэбжыбыкIэ охъожьы бжъалъэ...

Зыфэдэр пшIагъэ гъашIэм игъыбзэ,

Уныгъ, утыгъ...

Гъэбэжъум цуабзи къыфэогъабзэ.

Уиогъозэ псалъэкIэ

КIалэхэр кIуагъэ.

Уичысэ шIыгъэ

Пшысэм хэхьагъ.

УимэшIо дзыгьэ

Пщыхэр чIихьагь.

Къэгъагъэу къэкIрэм о урялэгъу,

ГъашIэм ишIуагъэр о уишIулъэгъу.

Адыгэ бзылъфыгь,

У Адыиф...

СыкъыпхэкIыгь узгъэшIожьынэу,

Сабый къысфэхъумэ, убзэ Iуслъхьанэу.

МэгумэкIых ныхэр.

Нэхэе Р.

Ныхэр мэгумэкIых жьыщэу тыкъэтэджмэ,

Джэныкъом имашIо тыпаIэу тыщысмэ.

Ныхэр мэгумэкIых псынэм тшъхьэ итщаемэ.

Щэ дэмылъми, шхончым игъэтырэ къатштэмэ.

Щэмэджы уIугъэр тштэу тихьагъэмэ губгъом,

Бзыум къырищыгъэмэ тихьагъэмэ губгъом,

Гъогу тытехьагъэми гупсэф амыгъот...

Ялъэгуцы тесхэу гъашIэм тэ къытажэх.

Ащ тызафэкIожьрэм тыгъэу къэнэгушIох.

ЧIыгум ехыжьыгъэми ныхэр мэгумэкIых,

Къэдгъэзэжьы къэсми ахэр къытпэгъокIых.

Тян, остыгъэр къысфыхэгъан.

КъумпIыл Къ.

Тян, остыгъэр къысфыхэгъан,

Зэгорэм зэрашIыщтыгъэу,

БлэкIыгъэм гукIэ зестыгъэу

Сызхэтыр уикIэлэгьу лъэхъан.

О нэфынэр нахь уимэкIагъ,

Ау къэбгъэнэфрэр нахьыбэу,

Гъунэгъур оркIэ нахьыбэу

Ар зэрэпфэлъэкIэу пхьэкIагъ.

Уфэхъугь о адыгагъэм

Угубгъэу ыкIи утыгъэу,

Упсыхъоу, огу Iэтыгъэу

Уфэхъугъ о а дэхагъэм.

Сэ нэфынэр нахьыбэу сиI.

Ау къэзгьэнэфрэр нахь макIэу,

УигъашIэ сихъопсэ марджэу

Сэ джаущтэу джыркIэ сыщыI.

УикIэлэгъу гукIэ зестыгъэу

Сызхэтыр ижърэ лъэхъан.

Тян, остыгъэр къысфыхэгъан,

Зэгорэм зэрашIыщтыгъ.

Ным иорэд кушъэм къыщежьэ.

Нэхэе Р.

Ным иорэд кушъэм къыщежьэ,

ТIапэ ыIыгъэу чIыгум тырещэ.

Тимыгъэгъуащэу къыддэгущыIэ,

ГущыIэ фабэкIэ тыгу къыкIаIэ

Ным иорэд жъогъопсы набзэу

Анахь шIункIми угу къытепсэ.

Дунэе нэфым укIигьэхъопсэу,

Пчэдыжь нэфылъэу ынэгу къабзэ.

Ным иорэд ишIулъэгъу псалъэу,

Ащ илъэмакъэ сыкъегъэущы.

Ошъогу къаргъом идэхэ Iуплъэу,

Нарт лъэгъуапэу къушъхьэм сыдещы.

Ным иорэд гум иIэзэгъу,

Зыщиузакъом укъегъэпытэ.

МыкIодыжьыщтыр ным ишIулъэгъу.

Насып зиIэм янэ елъытэ.

Ным къиуиIощтыр хэт къыуиIон,

Ащ къыпфишIэщтыр хэт къыпфишIэн!

Ным ихьэлэлыгъэ тхэрэмызыжь,

ИшIулъэгъу гъатхэу къерэгъэзэжь.

Тянэхэм, тшыпхъухэм - яшIушIэ ины. Ахэр цIыф къызэрыкIо шъыпкъэх, ау шъхьафитныгъэм имашIо къызызэкIанэрэм къызэрыкIоныгъэм ирамкэ ахэр ифэжьхэрэп - щыIэныгъэм иапэрэ лIыхъужъхэу, текIоныгъэм ибэнэкIо шъыпкъэу мэхъух.

Синэнэ гупс.

КъумпIыл Къ.

ГуIагъоу заом имашIо

Къырадзы тэ тихэгьэгу.

ТычIэлъэу, тян, тэ убгъашъо

Къыдао заор тиIэгу.

ШIу слъэгъоу, синэнэ гупсэр,

КIэлабэу о тыкъыпфан.

ШIy слъэгъоу, синэнэ гупсэр,

Уипшысэ типчыхьэ Iан.

КъылъагъэкIофэ емыжэу

Хэгъэгум тятэ фыдэкI

Блэнагъэр ащ илъэужэу,

Аджалэу пыим пэгъокI.

Хэгьэгур тятэ ычIыпIэу

Къиныбэр ащ къыддегощ.

ГушIуагъор тихъяр пчъэIупэу

ТекIоныгъэшхом тыфещ.

Чэфынчъэу сыд пай ущыса?

Гъогу зэхэкIыбэу тыуиI.

Узхэтыр сыды гупшыса?

О закъом тэ тыфыщыI.

Ныр щэIэфэ.

КъумпIыл Къ.

Нэм ылъэгъурэр шъхьэм ыуас-

ГущыIэжъэу aIo.

Лъэмыпсэфыр бэ щыгъуаз,

Бэмэ ахэдаIо.

СыздэкIуагьи сэ щымыI,

СызлъыкIони сиIэп.

ЛъачIэм фэдэу сыбэщыI,

Къэсмылэжьрэр сыеп.

Сыкъалъфыгьэшъ сифэшъуаш

Шъуашэ сэ сфадыныр.

Ау насыпыр сфэмыурш,

ГъотыгъашIоп тыныр.

Тянэ джаущтэу тигъэсагъ

Тлъэ къыхьрэр афатшIэу.

Ар щэIэфэ тыгьозагъ,

Ыпсэ IэшIу зэхатшIэу

Ным фэзгъадэу сихэгьэгу

Сэри бэрэ стхыгьэ.

Ныр хэгъэгоп, ныр о угу,

Ныр щэIэфэ, ныгъэ.

Ныр щэIэфэ ощ нахь бай

Дунаишхом тетэп.

ЗыпшIокIодрэм гъыбзэр уай,

ТхьамыкIагъор тэпэп.

Мать.

Ногайский поэт Суюн Капаев.

Любовь моя,- сказала ты,-

И отдала - любовь.

-Ты кровь моя,- сказала ты,-

И отдала мне - кровь.

-Ты вся вселенная моя,-

Мне говорила мать.

Мое бесценное дитя,-

Любила мать шептать.

Предрассветная звезда,-

Мне голос твой шептал.

Недосыпала ты всегда,

Чтоб я подольше спал.

Ты говорила:

Ешь, сынок!-

Лишь недовольна тем,

Коль я домашний творожок

Иль каши не доем.

Мне о тяжелых днях своих

Не говорила ты,-

И за двоих и за троих

В семье несла пуды.

Мужчина мой,- шептала ты,-

Джигитом храбрым будь.

Ты вырастешь,- сказала ты,-

Отправишься в свой путь-

Тебе опорою в пути-

Твой небольшой народ,

Зажег он твой очаг в степи,

Тепло в нем не умрет.

Как вырос,- не видала ты,-

Увидеть не смогла,-

И юные мои мечты

Не знала, умерла.

Ты умерла...

Но вечен след

Твоей души во мне,

И брезжит мне он,

Словно свет

В преутреннем окне,

И в радостный и в трудный час

Мой озаряет кров.

И кровь твоя, во мне струясь,

Мою толкает кровь.

Твой взгляд и речь

Всегда ношу в себе.

Хочу навеки я сберечь

Тебя в своей судьбе.

Как молоко, по капле, мать

Мне годы отдала.

И щедрость эту оправдать

И жизнь одна - мала.

Ны (поэм къыхэхыгъ)

Жэнэ Къ.

ЕгъашIэм жъы мыхъущт гущыIэу

Днахь лъапIэу цIыф лъэпкъым иIэр

Налмэс-налкъутэу мэшIэты,

ЖъыхэмкIи-кIэхэмкIи гуIэты.

А гущыIэр нэбгрэ пэпчъы

Чъые пэтми ыгукIэ къепчъы,

«Ны» гущыIэм бэу тегъащтэ,

ЧIылъэ джэнэтхэри рагъаIэ.

ЗэпыитIур зэзыгъэшIужьрэр,

Хьарамыгъэр хязгъэнэжьрэр

«Ны» гущыIэу мыплъыкъожььпцтыр,

Дышъэм фэдэу мыулъыижьыщтыр.

Ным ишIушIагъи, ащ илъэпIагъи

СшIэмэ сшIоигъоу бэкIае шIагьэу

Семызэщыжьэу джэуап сылъэхъу,

СызэупчIыгъэ шъухэтынкIи мэхъу.

Джэуапы пчъагъэ сщымыгьупшэжьынэу

Згъэунэфыгъэ ясIотэжьынэу.

Ау зэрэщытзэ сыгу мызагъэу

ЧIи, псыхъуи, къушъхьи зафэсэгъазэ:

Хэт ишIулъэгъуа анахь лъэшыщтыр?

ШIулъэгъункIэ зыпшIэ умыкIожьыщтыр?

НыкIэ шъузаджэу шъуишъхьагъырытыр.

ПсынэкIэчъ папкIэу сыда мыухыжьыр?

Ным ибыдзыщэу фэбабзэу фыжьыр!

Псыхъом ишъыпкъэу джэуап къетыжьы.

Усэм сэ ари есэгъэкIужьы.

Сыд ыосэщта ным идэхаIо?

Дунэе дышъэр тIомэ мэкIаIуа?

Ащ илъэпIагъэ сыдым пеIэщта?

Дунэе мылъку тIомэ икъущта?

Иджэуап къушъхьэм джы зэхэтэхы,

Тщымыгъупшэжьынэу ари къэтэтхы:

ЫшIэу зи щыIэп нымэ ауасэ,

Къафэлъытагъэп ар джырэ нэсы.

Ным ифыгукIэ хэлъ IэшIугъакIэ,

Сабыим хелъхьэ ищыугъакIэ,

Ащ ыгу пыкIрэм фэдиз пэкIэжьы,

Насып гушIуагъуи къыфыхэкIыжьы.

Ным игухэкI.

Бэрэтэрэ Хь.

Сисабый къызэхъум, гъэшIэ мафэр

ФэзгъэшIон гухэлъыр силъэпIагь,

 Къыблэм cIy гъэзагъэу, ситхьэ зафэ

Фэупсэнэу сIозэ сылъэIуагъ.

Псыхъом зыхэсыхьэм, псы аргъоныр

Къышъхьасынэу сIозэ сыубзагъ,

Ытхьалагъэп псыхъом, гъэшIэгъоныр-

Сэ сиубзэ псыщэм гурыIуагъ.

Мэзым зысэгъакIом мыгъощэныр,

Тыгъужъ IумыкIэныр есIолIагъ,

ХэкIодагъэп мэзым, гъэшIэгьоныр-

Сэ сигуIэ мэзым зэхишIагъ.

Ау лIы къэхъушъ, сэ сищагу зыдэкIым,

Пыир игъогупэ къитэджагъ,

Ыбгъэгупэ шъыпкъэу къыузэнкIишъ,

Шхончым игъэтырэ зэкIищыгъ...

Зэхихыгъэп цIыфым сэ сиубзэ,

Зэхихыгъэп пыим сигумэкI...

О ущыIэу оIошъ, ситхьэ гупсэр,

Шхончым а щэ мыгьор къимыгъэкI!...

ЗэхишIагъэп цIыфым сэ сигуIэ,

ЛъыIэсыгъэп уашъом сэ силъэIу,

Нэгур мыкIыжьынэу къэзыуIэу

А о макъэр чIылъэм къыщысфэIу...