ЭРYЛ-МЕНДИН БУЛГ
книга

Опубликовано 09.02.2019 - 11:58 - Шараева Оксана Валерьевна

Учебное пособие по развитию речи для студентов Калмыцкого медицинского колледжа. Пособие представляет собой систему тематических текстов с заданиями охватывающими основной состав калмыцкой лексики по медицинской профильной терминологии.

Скачать:

Вложение	Размер
rodnik_zdorovya_uch_posobie_sharaeva_o_v.docx	988.83 КБ

Предварительный просмотр:

Суктуева С.А., Шараева О.В.

ЭРҮЛ-МЕНДИН

БУЛГ

Издание второе, стереотипное

Москва

2018

ББК 5 Р 609

Суктуева С.А., Шараева О.В.

Р 609 Родник здоровья (на калм. яз.). |Текст| / Суктуева С.А., Шараева О.В. - М.: Современный медицинский колледж, 2018.- 174 с. (ил.).

Учебное пособие по развитию речи для студентов медицинского колледжа и для всех кто интересуется специальной медицинской терминологией.

Пособие представляет собой систему тематических текстов с заданиями, охватывающими основной состав калмыцкой лексики по медицинской профильной терминологии.

Рекомендуется для студентов Калмыцкого медицинского колледжа. Тексты составлены преподавателем калмыцкого языка и литературы Калмыцкого медицинского колледжа Суктуевой С.А. и преподавателем по анатомии кандидатом педагогических наук Шараевой О.В.

Эрүл-мендин эрдм даслһна төрәр келлһон өргжүллһнә эв-арһар хальмг кел эрүл-мендин колледжин оютнрт болн соньмсжах улст заах дөнцл даслур.

НҮР ҮГ

Ямаранчн келн-әмтн эврә заң-авьяста, тууҗта, эврә келтә болдг. Тедү мет хальмгуд кецү сәәхн хальмг келтә. Кесг үй әмтн эндр өдр күртл келән геелго. сүл җилмүдт уңг-тохман, тууҗан медхин төлэ зүткҗ йовна.

Өдгә цагт хальмгар келдгнь, төрскн келән сәәнәр меддгнь баһ. Баһчудыг чикәр келддг, төрскн келән үнлҗ хару болдг уха-заалһн-сурһмҗин эркн төр болҗана.

Келлһ өргҗүллһнә төр олн номтнрин уха эзлнә. Т егәдчн эн төриг хаһлхин төлә олн-зүсн эв-арһ олзлх зөвтәвидн.

Түрүләд үгмүд яһҗ соңсгдна, келгднә, бичгднә гисн тоотыг оютнрт тодлҗ авх кергтә. Хөөннь багшла әдл тер үгмүдиг, үгин ниицлһсиг, зәңгсиг чикәр келлһндән олзлхмн.

Умшлһн, хаҗудан бәәдг юмиг үзлһн, әмтнлә төв келәр күүндлһн- цуг эн тоот кел өргҗүллһнә булг.

«Хальмг кел даслһна дөңцл» шишлң эрүл-менд харлһна туск халхар көдлх эрдмчнрт нерәдгдҗәнә. Келлһ өргҗүллһнә туст эрүл-менд харлһна чинртә ахр келврмүд умшачнрин оньгт өггдҗэнә. Сурһмҗллһна дөңцл 4 әңгд хувагдҗана:

Хальмг таңһчин нертә эмчнр.
Эмин урһмлар эмнүллһн.
Хальмг келн-улсин эмнүллһн.
Гемэ. Өвчин. Шалтыг.

Иим ахр келврмүдәр дамжулад оютнрин келлһинь өргҗҗ, медрлинь өөдлүлҗ болхмн. Ахр келврмүд сурһмжллһна чинртә, оютнр эвро төрскн келән эрдмин дамшлтд олзлҗ чадхмн.

Әңг болһнд шишлц цәәлһвргә ТОЛЬ ОГГДҖӘНӘ.

Тиигәд, мана өдгә цага олн-әмгиә өмн эн байн сәәхн келиг мартлго. дорас өсҗ йовх үйнрт чааж. өгх төр бәәнә.

Эрүл-мендин халхар хальмг кел даслһна дөңцл йир кергтә дегтр гиҗ тоолҗанав.

Тачин Бадм, эрүл-менд харлһна помин кандидат Эрлс,7И Федерации боли Хальмг Таңһчип ачпш эмч

ХАЛЬМГ ТАҢҺЧИН НЕРТӘ ЭМЧНР

Учур Абушинович Алексеев
1912-1981 г.

Учур Абушинович Алексеев профессор, эрүл-мендин доктор. Өсҗ-боссн һазрнь-хальмг тег, зуг наснаннь тур- шартан Башкирт көдлҗ йовсмн. Башкирии университета кесг җилдән госпитальн месллһнә кафедр толһалҗ йовла. Месллһнә дөңг-нөкдт ик гидг нилчән күргсн күн, тиигәд Әрәсән номин ачта үүлдәч гисн цол зүүсмн. Хол һазрт йовсн бийнь, келн-улсиннь эмнүллһнэ эв-арһ йир арднь орҗ шинҗлҗ көдлмштән олзлсмн.

Эмч Алексеев мәңгрснэ, сармсгин хальс түүһәд хагсач- кад ширгәәмр кедг бәәҗ. Гесн дөргләд, туулврар гемнхлә иим ширгәәмр олзлҗ йовсмн. Энүгәр бронхоэктатическ гем, өөртэ шарх-шав, мондус, моом, шатнхас, хоолын дөргл эмнҗ эдгәдг бәәсмн.

Профессор Алексеевин селвгәр ширгәәмр ууһад бэәсн күн ут наслдмн. Эн эмиг иигҗ кедмн. Нег литр уснд 200 грамм мәңгрснә, сармсгин хәлс тәвәд буслһдмн, хөөннь нег ухрар аршалдмн. Хальмг әрк бас туслмҗта юмнҗ. Әркәр өөртә шар-шавх уһахла, күн шулуһар эдгдг бәәҗ. Хальмгур ирхләрн Учур Абушинович оньдин кезәнк эмнүллһнә эв-арһар соньмсҗ йовсмн. Кезәнк эмчнр чикәр киилһнд бас ик оньган өгчәсмн. Эн эв-арһ шинҗлчкәд, эмч әкрмдлһн гемтә улст кииһин гимнастик кех селвг белдсмн.

Эврәннь номин шинҗллһән У.А. Алексеев 1964 җилд Уфа балһснд «Научное обоснование методов лечения в калмыцкой народной медицине» гидг салу дегтр 1964 жил барлсмн.

Семен Рафаилович Залкинд
1869-1941 җ.

Хальмгудын эрул-менд харлһна туужд күндтә, тоом- срта, олн әмтнә сә хәәҗ йовсн эмчнрин нерд төөнрҗ үлдсмн. Эннь М.В. Бадмаев, ИИ. Мечников, У.А. Алексеев, Хар Да- вана Эрнҗән, С.Р. Залкинд. Эдн дундас насн-җирһлиннь туршарт эгл хальмгудыг эмнҗ, сурһҗ, килмҗән өгч йовснь Залкинд Семен Ра- фаиловичин нернь ончта орм эзлсмн. Энүг хальмгуд «мана эмч» гиж. күндлҗ келдг бээсмн. С.Р. Залкинд 1869 җилд үкр сарин 21-гд Ковенск губерня Россиены балһснд (ода Литван һазр) эмин саңгчин өрк- бүлд төрсмн. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image1.jpeg$

һольшг, керсү, көдлмшч көвүн болҗ өссмн.

1888-гч җилд эврәннь төрскндән гимназий төгсәчкәд Хазна университетын эрүл-мендин факультетин оютн болсмн. Университетд сурчасн цагтан Семен Залкинд хальмг оютн Михаил Бадмаевла таньлдҗ нәәҗ болсмн. Бадмаев күүндх болһндан хальмгуд ямаран му та- алд бәәхинь келдг бәәҗ. Тиигхд цагин некврлә ирлцсн эмнүллһн тату бәәсиг М.Бадмаев үүртән келҗ йовсмн. 19-гч зун җилин чилгчәр цуг хальмг теегт Яндһа-Мацга улуст 25 орта нег больниц. 3 фельдшерск әңг көдлҗәсмн. Тенд нег эмч, арвын фельдшер эмнҗәсмн.

1893-гч жилд Семен Рафаилович Хазна университетд сурһулян төгсәһәд эмчин нер зүүсмн. 1894-гч җил күртл Хазна больницд дотр гемин эңгд ординаторар көдлҗ

дамшлт хоршасмн. Эврә сән дурар хальмгудын эрүл- мендд туслх өргн ик күцл тәвәд Әәдрхнд бәәсн «Хальмгудын һардврт» эрлһ бичг бичсмн. Тиигәд, 1894-гч җилин ноха сард Маныческ улусин Элст балһснд эмчәр көдлмшән эклсмн.

Тер цагт яһҗ үүлдҗ йовсан эмч иигҗ тодлсмн: «Хойр өрәтә шавр омун герт әмтиг эмндг биләв, эм шулуһар үрҗ оддмн. Хавр-зунын цагт гемнсн әмтиг һаза хәләһәд эмнж йовлав. Цуг Манцин Кецә улуст һанцхн эмчнь би биләв».

Сел вг өгдг, дөңг туе болдг к үн өөрнь уга бәәсмн. Т иигәд, медрлиг дегтрмүдәс авад, бийнь дамшлтан өргҗүлсмн.

Эмч Залкинд оньдин яһад болв чигн гемнсн әмтнд тус хальдаҗ, зовлңгаснь гетлхгинь күцлтә билә. Манцын Кецэ улусин Элст балһснд эклҗ көдлснәннь авн, эн эгл әмтнә эрүл-менд харлһиг ясрулхар зүтксмн. Кесг дәкҗ Әәдрхнд, Москвад үүлдҗәсн «Хальмгудын һардврин» ахлачнрт бичг бичәд шишлң больниц, амбулаторий бәрх төр босхсмн. Болв эдн седвәринь дөңнсн уга. Тиигхлә, эмч әәмг-хотд эргҗ олн әмтнәс дөңг сурад, больниц тосххар шиидсмн. Мөрч нег өвгнәс хальмг кел дасад олн әмтнлә төрскн келәрнь күүнддг билә.

Хальмгуд олна больниц, амбулаторий тосхх седвәринь таасад чадсарн мал-мөңгәрн дөңнсмн. Иим кевәр мөңг хоршаһад Сарпуль, Аһш балһснас тосхлтд кергтә юм хулдҗ авад, эмч Залкиндын зураһар һардвр кеҗ түрүн больниц 1902-гч җилд тосхгдад эдлврт орулгдсмн. Боль- ницд эмнллһнә туст кергтә цуг әңгс бәәсмн. Хальмгин теегт, Элстд тер цагар ик сарул больниц дүңгәсмн. Эннь эмчин түрүн диилвр болв.

Эмч Залкиндын һардврт гемнсн әмтиг эмнж итклтә иньгүд-нөкднрнь көдлжәсмн. Тиигхд шин больницц аку- шеркар көдлҗәсн М.Г. Цапко иигҗ тодлна: «Йир һольшг, цаһан санан-седклтә күн билә. Гемнсн әмтиг килмҗтэһәр оньган өгч хәләдмн. Мадниг оньдин кеҗәсн көдлмшән

кинәнәр күцц кетн гиҗ сурһдмн. Өөрнь көдлҗәсн әмтн эмчәс үлгүр авч гемнсн күүнд сәәнэр туслхар зүткҗ йовла.

С.Р. Залкиндын седвәрәр, нилчәр, олн-әмтнә дөңгәр Манцын кецә әәмгт, Бүслүрт, Үлдчнд, Баһ Чонст, Җееҗихнд фельдшерск әңгс секгдсмн.

С.Р. Залкинд хальмг эмнүллһәр соньмсҗ, эврән кергтә урһмл цуглулҗ, олзлҗ йовсмн. Эн эмчин мана тууҗд үлдәсн керг-үүлдвр оньдинд үлгүр болҗ йовна.

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн
С. Р. Залкинд түрүн хальмг эмч гидг ахр келвр тогтаһад келтн.
С. Р. Залкиндын ямаран җор тадн тодлҗ аввт?
Эмч С. Р. Залкинд ямаран күн бәәсмн?

Ахр толь

Седвәр - идея, предложение Тосхылт - строительство Иньгүд-нөкднр - единомышленники Кинэн - забота

Хальмгудын һардвр - управление калмыцким народом Нильчэ - авторитет

Эмч Залкиндын селвг

Җилдән өдр болһн хотыннь өмн 2-3 дәкж нет ааһ гүүнэ чигэ уутн. Теңгрин бәәдллә иштэ хувцан өмстн, бичә бицхлтн.

һавр тосын давсгин дөргләнд тусан күргнә

Бичкдүдин мөр үздг савд халун ус кетн. Буслһсн ус кехм биш. Тер халун усндан 10-15 һавр тосна дусал немтн,

һавр тосна цуурт гемнсн күүг суулһтн, иим цур йир сәэнәр туслна.

Нурһлҗ йовһар йовҗатн, мөрн, темән деер бичә йовтн. Дегд агта цә, гүүнә чигә, әрк бичэ эдлтн.

Өдр болһн өрүн серснәннь хөөн болн унтхиннь өмннь амна көнгәлән буслһсн усар эс гиҗ булгин усар зәәлтн, дәкәд нег ааһ ус уутн.

Эмч Залкиндын жор

Семен Рафаилович Залкинд эмнүллһнә кергт иим за- авр өгдг билә. Булгин эс гиж хәәлсн цасна уснд нәәрүл- таңг белдтн: әдл кемҗәтә һазрин кедм, буурлда, шар харһан зүн цуглулад буслһтн. Эн нәәрүл-таңг олн зүсн гем эдгәнә: хаму гем, мондус, арена бусрг, икәр шеелһүлхлә, хумсн, шүдн, үсн унхла, чиигтә ханяднла, әкрмдлһнә, дуун сөөлңктхлә, шар буслхла, кекрүлхлә. Шарлдгт, чирәд, көлд бадяр бәәхлә гесн өвдәд чинхлә, гүлгнлә, Махмуд шатхла, оңһрхала, ясн хуһрхла, махмуд өвдхлә, күн икәр муурхла, күүкд улст өвдкүртэ сарин кир ирхлә иим нәәрүл-таң туслна.

Даалһвр

Эн текст орс келнд орчултн.
Эмч Семен Рафаилович Залкиндын тускар ю меднәт?
Нертә хальмг эмч ямаран селвгүд өгчәнә? Үлгүрлҗ келтн.

Ахр толь

Ачта эмч - заслуженный врач Булгин усын - родниковая вода һазрин кедмен - грозовая груша Шар харһа - сосна һацур - ель, ёлка

Хаму гем - чесотка Мондус - фурункул Арена булыг - диатез Өвдкүр - боль Шар бусллһн - изжога Әкрмдллһн - одышка Бадяр - отек

Дун сөөлңктлһн - осиплость Гүлгн - рак

Махмуд шатлһн - ожог Оңһрха - свищ, каверна Ясна хуһрха - перелом кости

Корсункин Цереи
1909-1986 җ.

Корсункин Церен Әрәсән болн Хальмг Таңһчин ачта эмч 1909 җилд һаха сард, Ик Цоохра әәмгә Деер Амн хотнд угатя адучин өрк-бүлд төрсмн. Уйн баһ насндан өнчрсмн. Хальмг Базр селәнә бичкдүдин герт өсәд-босад йисн класс төгсәһэд Комсомольск пу- тевкар Әэдрхнә эрүл-мендин институтд сурһулян эклсмн. 1930-гч жилд Ростовин Ар Кавказин эрүл-мендин институтд медрлән гүүдүлсмн. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image2.jpeg$

1933-гч жилд Корсункин Церен сурһулян төгсәһәд эмчин цол зүүһәд Хальмг таңһчурн ирсмн. Энд таңһчин Ахлгч цевр-цеерин болн хальдвр гемин эмч болҗ үүлдврән эклсмн. Тер цагт хальмг теегт олн зүсн гемин шириг учрдг билэ. Күчр әәмшгтә хар цецег, оңһадыг, маалиг, безге гемэр эмтн гемнәд һарутҗасмн. Иим гемэс авн цуг хотарн чигн сәәһән хәәдыг бәәҗ. Социальн садвин болн арена му гем бас ик түрү-зүдү зовлң учраҗасмн. Шин нүүдго бәәдл-җирһлд иҗлдҗәсн хальмгуд эмчнрин килмҗ хуучна кевәрн бәәдг билә. Тиим амр бит цагла Церен Корсункиевич хальмгу- дыннь эрүл-менд харллһна үүлдврт орсмн.

1937-гч жилд Хальмг таңһчин эрүл-менд харлһна наркомин дарукин үүл даасмн. Ахлгч цевр-цеерин эмчин һардврар Хальмг теегт маалиг гем хөрврин ик көдлмш

күцәгдсмн. Тиигәд эн гемәр олн әмтн, малмуд гемндго болв, му өвчн диилгдв гиж келҗ болхмн.

Төрскән харсгч Алдр дән эклхлә деед үзгәс мана һазрур түрү-зүдү зовлңгла харһсн олн әмтн икәр ирсмн. Үлгүрнь, 1942-гч җилин эклцэр 6488 күн, тер тоод 1838 бичкдүд ирҗ бәәршлсмн.

1942-гч жилин лу сарин 4-д Хальмг таңһчин ВКП (б) обком болн олн әмтнә комиссармудын Совет «Хальдвр гемин шириг» гидг зака батлсмн. Эн шиидврин күцәлһн Церен Корсуникевичд даалһгдсмн.

Нег сарин дунд Элст балһснд болн әәмгүдин цутхлң селәдт нәэмн хальдврин хорас, долан шириг хальдвр хөргч багмуд тогтагдв. Хальдвр гемин эмчнрт 1592 ахр болзгт белдгдсн сүвчнр нөкд болҗ ик көдлмш кеҗәсмн. Шириг хальдвр хөрдг багмудт 72 дезокамер шишлңг эм- дом, эрүл-мендин зевсгүд өггдсмн. Цуг даалһвриг эмч даавртаһар цаглань күцәсмн. Эн керг тохнятаһар күцәсн ашар Күндллһнэ орденар 1945-гч җил ачлгдсмн.

1941-1945-гч җилмүдт Элстин цергә госпитальд Церен Корсункиевич шинҗллһнә эмч болҗ көдлҗәсмн. Кесг шавтсн улсиг эмнҗ эдгэҗәсмн.

Сталина эрк шиллһнә җилмүдт цуг хальмгудларн хамдан өрк-бүлтәһән Новосибирск областьд тусв. Бара- бинск, Чулым балһсдт цевр-цеерин, хальдвр гемин эмчәр үүлдҗәв.

Төрскн теегәсн хаһцсн хальмгуд ик түрү-зүдү, зовлң үзәд муурад гемнәд йовсмн. Тер амр биш цагла Корсун- киевихн хоша бәәсн хальмгудт чадсарн дөңгҗәлә.

1944-1946-гч җилмүдт Церен Корсункиевич Сиврт бәәсн хальмгуд ямаран му бэәдлд бәәхин тускар Сталинд бичг бичсмн. Эннь йир зөргтә йовдл гиҗ келҗ болхмн. Иим бичиг бичснднь Чулымин комендант эмчиг дуудад, неквртә күүндвр тогтаһад, көдлмшәснь һарһхар седсмн.

Тер бийнь альд йовв чигн эгл улст оньдин тусан күргхәр зүткҗ йовсмн.

гч җилин чилгчәр Корсункин Церен эңкр хальмг теегүрн ирәд эврәннь эрдмәрн үүлдв.
1959-гч җилмүдт Хальмг областин цевр-цеерин станции ах эмчәр көдлҗәһәд әәмшгтэ хальдвр гемин ши- риг хөрврт ик нильчән күргсмн.

1957-гч җилд Хальмг область шинәс босхгдҗах цагла Хальмгуд Сиврәс төрскнүрн адһҗ нүүҗ иржәсмн. Нүүҗ ирсн әмтнә дунд дифтерий гем эклсмн. Эн гемин шир- гиг шулуһар зогсахин көдлмшиг Церен Корсункиевич болн эмчнр күцәһәд зогсасмн. Эмчд бийднь дифтерий гем хальдад эрүл-мендинь муурулсмн. 1973-гч җил күртл таңһчин цевр-цеерин станцд хорта шивҗ хөрллһнә хал- хар көдлсмн.

Дөчн җилин туршарт олн әмтнә эрүл-менд харлһна медрлтә шунмһа цергләчнь билә.

Маалиг, көшә, җиңндг, моом, безг, ку безг, шалзин безг, цецег, хар цецег, һалзу, оңһадыг әәмшгтә хальдвр гемәр гемннлһ зогсаллһна туст эмч бийнь орлцҗ туслсмн. Ц. Корсункиев билгтэ ямаран чигн даалһвриг нәәһинь олҗ күцәдг эмч-номт билә.

Хальмг келндән хару. Зая пандитын бичг меддг, төвд келнэс орчулдыг кел шинҗләч бәэсмн. Хальмг кел, литератур номар шинҗллһнә института орчулач-селвгч болҗ көдлҗ йовсмн. Церен Корсункиевич эрүл-мендин халхар хальмг-орс толь тогтасмн. Эннь һанцхн шишлңг үгмүдин хураңһу болҗана. Эрүл-менд харлһна халхар ик нилчән, килмҗән күргсн төләднь Корсункиевд Әрәсән Федерации болн Хальмг Таңһчин ачта эмчин нерн зүүгдсмн. Эмч Әрәсән медальмудар, Хальмг Таңһчин Күндллһнә һашгудар ачлгдсмн.

Хальмгтан нертә эмч болн номт олна сә хәәһәч Корсункин Цернэ һардврт көдлҗәсн баһчуд өдгә цагт дамшлтта эмчнр цевр-цеерин хальдвр гемин церглтд көдлж йовна.

Корсункин Цернә нерн Хальмг Таңһчин эрүл-менд харлһна тууҗд мөңкиндән үлдв. Кеҗ-күцәсн үүлдврнь до- рас өсҗ йовх баһчудт үлгүр үзмҗ болҗ йовна.

Даалһвр

Корсункин Церен ямаран эрдмтә эмч бәәсмн?
Нертә эмч хальмг кел өргҗүллһнд ямаран нильчән күргсмн?
Корсункин Церен яһҗ эгл олн әмтнә зөв харссмн?

Ахр толь

Ширит - эпидемия

Делгү ширит - пандемия

Цевр-цеерин эмч - санитарный врач

Хальдар гемин эмч - врач-инфекционист

һалзу - бешенство

Безг - лихорадка

Маалиг - чума

Моом - сибирская язва

Хар цецг - черная оспа

Көшә - трахома

Арена му гем - венерические болезни

Дуушана Үлмҗ
1892-1968 җ.

Хальмг Тацһчин тоом- срта ачта эмч Дуушана Үлмҗ үкр сарин 26-д 1892- гч җил Эрктнэ эәмгт уга- тя күүнә өрк-бүлд төрсмн. 1917-гч җилд Шартун эрүл-менд харлһна институт төгсәһәд Хальмг теегин Эрктнә улст дотр гемин эмч болҗ үүлдврән эклсмн. Тер цагт хальмгуд шишлңг эрүл- менд харлһна дөңг уга билә. Баахн эмчин өмн олн төрмүд тәвгдсмн. Эннь $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image3.jpeg$

Цуг Әрктнә әәмгин эмтнә эрүл-менд харҗ шинжллһн.
Бичкдүдин евәллһнә көдлмш
Цевр-цеерин бэәц цәәлһлһн.
Хальдвр гемин шивр хөрлһнә эв-арһ хәәлһн.
Больниц, амбулаторий селәдәр тосхлһн.

Цуг эн кергиг хооран саалго шулуһар күцәх кергтә бәәсмн. Дуушан Үлмҗ медрлэн агсад, седклән тэвҗ көдлҗәсмн.

Үкр сарин 17-д 1917-гч җилд Әәдрхнд хальмг теегин эмчнрин хурыг болсмн. Тер хургт Үлмҗ эмч «Олн әмтнә эрүл-менд харлһна чик евәллһнә» тускар доклад кесмн. Олн әмтнд бачм нөкд боллһна төр бас хаһлгдсмн. Хургин хөөн Хальмгт түрүн болҗ цевр-цеерин станц болн бачм нөкдин әңгс тогтагдсмн.

Гражданок дәәнлә харһнҗах әмтнд туслврин комиссь һардсмн. Комиссь түржәх әмтнд хот-хоолын цевр-цеерин.

эрүл-менд харлһна халхар теткҗәсмн. Тер цагин тускар эмч тодлвртан бичсмн: «Йир күчр цаг билә, гражданок дәәнә һурвн жилин дунд 35 миңһн хальмгуд харһнад гемин зүүләр сәәһән хәәсмн. Тиигәд шулуһар му бәәдл гетләд, сән таал тогтах кергтә билә. Мадн цугтан шунмһаһар чидлән, медрлән нөөлго көдлҗәләвидн. Нанла хамдан А.П. Цветков, С.И. Цапко, В.Д. Солорев, М.Д. Колесников эмчнр седклән тәвҗ әмтиг эмнҗ йовла.

1917-1920 җилмүдт Б.М. Мухлаев Хальмг областей эрүл-менд харлһна нарком бәәсмн. Тиигәд Мух- лаевин седвәрәр 1924-гч җил хулһн сард мана Хальмг һазрур Әрәсән эмчнрин комиссь ирәд олн әмтнә эрүл- менд шинҗлсмн. Комиссии гешүн болҗ Үлмҗ Душано- вич Эрктнә хотдуд эргҗ бичкдүдт, күүкд улст туслсмн. Комиссии гешүн Әрәсән ачта эмч Милованов товчлвр бичгтән темдглсмн: «Эмч Душаниг олн әмтн йир таасна, күндлнә. Медрлтә, көдлмштән шунмһа кинән күн. Нүүдг тавн эмин саң тогтав.Олнд тархагдсн гемд оньган өгнә. Эмчин седвэринь дөңнҗ темдглхмн».

Кезэнэс авн хальмгуд тохма, седклин гемэс йир цеерлдг бәәҗ. Үлмҗ Душанович хотдуд эргҗ йовад иим хуучта харһсмн. Ямаран кевәр иим седклин хуучта әмтнд туслхв гиҗ санҗ йовсмн.

1924-гч җиләс авн эмчин эрлһәр седклин гемтә эмтиг Ростовин, Әәдрхнә больницд эмндг болв.Хөөннь Элстин больница шишлң седклин гемин әңг секгдсмн.

Улмж Душан оньдин эрүл-менд харлһна учрежденье тосххин төр Хальмг Таңһчин һардачнрин өмн тәвдг билә. 1940-гч җилд Хальмг Таңһчд 29 больниц, әәмиг болһнд амбулаторий тосхгдсмн.

Энд 57 эмчи, 182 сүвч-нөкднр көдлҗәсмн. Хальдвр гемин шириг хөрлһнэ төр-тер цага эмчнрин һол төрнь бәәсмн.

Мана у-өргн теегт бәәҗ-бәәҗәһәд әмтн маалиг, цецег гемәр гемндг бәәсмн. Үлгүрнь, 1928-гч җилд 84 маальгар гемнсн күүнәс 53 сәәһән хәәсмн. Йир түрү-зүдү амр биш цаг гиҗ келҗ болхмн. Эрүл-менд харлһна туст мөңгнә тетквр баһ билә.

Моһа сарин 16-д 1928-гч җилд Үлмҗ Душан Әрәсән Улан Кирсин ниигмин ахлачд З.П. Соловьевд эрлһ бичгтән темглҗәнә: «Олн зүсн әәмшгтә өвчнәс авн халь- мгудын тонь баһрҗана. Мана келн-әмтнд эрүл-менд харлһна төлә шишлңг мөңгнә тетквр кергтә. Эмнүллһнә гермүд тосхад онц килмҗән өгхитн сурҗанав».

Ямаран төрскнч седклтә бичиг! Эврәннь келн- әмтнәннь төлә эмчи иигҗ шунҗ зүткҗэсмн.

1926-гч җилин моһа сарин 26-д РСФСР-ин эрүл-менд харлһна Нарком Н.А. Семашкод Үлмҗ Душан күрәд хальмгудын зөв илдксмн.

Т иигәд 1928-1930-гч җилмүдт Элстд областин больниц тосхагдсмн. Ода энд бичкдүдин садв эмнүллһнә больниц бәәршлҗәнә. Түрүн больниц тосхлһнд Әәдрхнә, Аһшин, Шартун, Сарпулин баһчуд орлцсмн.

Тер җилмүдт Дуушана Үлмҗ Хальмг таңһчин эрүл- менд харлһна наркомин үүл дааҗасмн.

Наснаннь туршарт эмчи үүрмүдтән келдг билә: «Олн әмтнд дурлҗ нөкд болтн».

1943-1964-гч җилмүдт Үлмҗ Душанович Красноярск крайд дотр гемин эмчәр көдлсмн. Авалнь Александра Леонтьевна Душан олн җилмүдт бичкдүдин эмчәр көдлҗ йовсмн. Күүкднь бас эмчнр, эк-эцкиннь эрдмин хаалһар йовҗ йовна.

Альд көдлв чигн эмч көдлмшән даавртаһар күцәдг олн-әмтнлә ниицинһү, шалтгта әмтнд килмҗән, седклән өгч эмндг бәәсмн.

1964-1968-гч җилмүдт Хальмг таңһчин больницд эмчәр көдлҗ олн-әмтнд туслсмн.

Дуушана Үлмҗд 1965-гч жилд үкр сарин 30-д РСФСР- ин ачта эмч гиен цол зүүлгдсмн. Күндллһнә орденар, ме- дальмудар, Күндллһнә һашгудар бас ачлгдемн.

Дуушан Үлмҗин нериг өдгә цагт Хар һазра әәмгә больниц зүүҗәнә. Хальмг таңһчин эрүл-менд харлһна тууҗд күндтә эмчин нерн мөңкрсмн.

Даалһвр

Дуушана Үлмҗ эмчин тускар ю медвт? Амн үгәр келтн.
Хальмгудын зөв харсад эмчи ямаран бичиг бичсмн?
Яһҗ түрүн областин больниц тосхгдла?

Ахр толь

Цевр-цеерин эмч - санитарный врач Комиссии гешүн - член комиссии Эрлһ бичиг - письмо с просьбой Әәмгә больниц - районная больница Седклин гем - психические заболевания Шириг - эпидемия Маалиг - чума Безге - лихорадка

Тимошкаева Эльза Сандҗиевна
1915-1995 җ.

Эльза Сандҗиевна Тимошкаева Хальмг таңһчин ачта эмч, түрүн гүлгн ге- мин эмч, эрүл-менд харлһна йилһән сән көдләч. Советин шин цагт өсәд, школд орад, экиннь хаалһар йовх күцл тәвәд, 1938-гч җилд Шарту балһснд эрүл-мендин институт төгсәсмн. Экнь Бамба Шургучиевна Тимошкаева түрүн хальмг күүкд улсын дундас эмч болсмн. Эльза күүкнь экәсн үлгүр авч тәвсн $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image4.jpeg$

хөвән эмчин эрдмлэ залһла.

Сурһулян төгсәсн баһ наста Эльза Элст балһсна боль- ницд көдлмшт орв. Экн авгасн авн эн даалһгдсн кергт әвртә чинр өгч, килмҗ һарһҗ арднь орҗ шунв. Өдр ирәд, цаг давад, җил өңгрх дутман медрл-ухан тахшад, дамшлт өсәд батрад йовв. Хальмг таңһчин гүлгн гемин диспан- серин делгрлтд, босхлһнд олн зүсн зевсгүд агслһнд эмчи килмҗән тусхаҗ көдлсмн.

Эльза Санджиевна көдлн бәәҗ эврә медрлән оньдин өөдлүлҗ йовла. 1955-гч җил эн Киргизьд Фрунзе балһсна мединститута һал шилин кафедрт үүлдсмн. 1960-гч җиләс авн Хальмг Таңһчин больницын ах эмч болҗ көдлсмн. Тер цагт баһчудт сурһмҗан өгч, сүв-селвг болҗ йовла. Эмч 1962-гч жил гүлгнә эмчнрин Парижа болен нарт- делкән 8-гч конгрессин делегат болҗ теоретическ секции көдлмшт орлцсмн. Насни туршартан гүлгн гемтә әмтиг эмнҗ йовла.

Тиигэд, Эльза Сандҗиевна Тимошкаева Хальмг гацһчин эрүл-менд харлһна кергт ик нильчән хальдасн змчи. Элст балһсна Күндтә иргн. Әрәсән болн Хальмг Таңһчин ачта эмчин дүр олн улсын тодлврт мөңкинд үлдсмн.

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн
«Түрүн Хальмг Таңһчин гүлгн гемин эмчи» гидг ахр келвр тогтаһад келтн.

Ахр толь

Гүлгин гем - онкологические болезни Дамшылт - опыт Шарту - Саратов Сурһымҗ - воспитание

Медрлән өөдлүллһн - повышение квалификации

Эмин урһмлар эмнүллһн - фитотерапия

Кезәнәс авн эмин урһмлмудар туулвр эмннә. Гертән урһмлмудар аг белдж болхмн. һучн грамм үүрмг йозур деер хойр зун тәвн грамм спирт эс гиҗ тавн зун грамм әрк кетн. Иим нәәрүлиг харңһу һазрт хойр долан хонгт бәәҗ-бәәҗәһәд бүләд бәртн. Аг күрң-улавр өңгтә болхла, өдрт һурв дәкҗ хотын өмн ик ухрар уутн. Дор авхуллһн теңгшәрхлә, эн агиг удандан аршалтн. Туулвр иим урһмулмуд зогсана: мөгв, лошх, эмн-йозур, җимснәс - хар сувсрһн, нохан хошун, товрцг. Хар модна дурен бас күүнә эрүл- мендд тусан күргнә. Иим эмин урһмлмуд аптекд хулдж, авч болхмн. Гесн дүүрхлә камб цецгин аг сән бол- на. Карболен эс гиҗ полифепан «геснә ду һардгиг» зогсана. Гесн-һолһаһас хорта юмн һарна. Карболен, эс гиҗ нег ухр полифепан өрәл чирк бүлән уснд зуурх кергтә, хөөннь тавн хонгтан өдрт 2-3 дэкҗ аршалтн.

Кемр гертәсн холд йовж, йовад туулвр экләд чинән ал- драд, цогц-махмуд муурхла иим нәәрүл кетн. Нег бичкн ухр давен, нәәмн ик ухр шикр, хойр зүрҗән шүүсн, нег литр буслһсн уснд зууртн. Иим нәәрүлиг час болад нег ухрар уутн.

Даалһвр

Эн текст орс келн орчултн.
Хальмг келәр амн үгәр келтн.
Урһмлын ямаран үгмүд тодлҗ аввт?

Ахр толь

Эмин урһмлар эмнүллһн - фиототерапия Агэ - настойка Нәәрүл - состав Хорын - яд

Хорта - ядовитый Гесен-һолһа - кишечник Зүрҗә - цитрусовые

Цегриг

Цегрг - бурчгин ерк- бүләс тогтсн салата бурчгта ахрурһмл. Цегргин цецгүднь улан-оошк өөңгтә, бурч- гуднь төгрг кевтэ, секгддго, уңгнь арвн тавн метр гүүнд күрнә. Эн урһмл көдәд, цел һазрт, элстә давста цердтә ормд урһна. Цегргин агиг туулврт, хоолын дөргләнд, шүднә ямд, хотын шархд, хорһсн хатлһнд, шамбрцгт олзлна. Урһмл дөргл хөрнә, арена улалһ уурулна. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image5.jpeg$

Цецгүднь болн хамтхасднь күүнә унд хәрүлнә, көйрлһ баһрулна, чидл өгнә. Цегргәс ним цэ чанҗ болхмн: нег бичкн ухр өвсиг нет ааһ буслһсн уста негдүлхмн. Баахн җөөлн ацмудынь өдгә цагт ноһамул хот-хоолд орулна (салат).

Цегргин ацмудаснь. хатханчгудаснь, хамхтасмудаснь шикртә шалдрң шүүсн һарна. Хөөннь шүүсн хатад, үүрмг бурчг болҗ хатурна. Цегргин уңгин аг күүнә цогц- Махмуд йир сәәнәр чаңһана.

Даалһвр

Эн текст орс келнд орчултн.
Цегрг өвсн ямаран гемд туслна?
Цегргәс ямаран олн-зүсн эм-дом белдҗ болхмн. Амн үгәр келтн.

Лхр толь

11сгриг верблюжья колючка

Бурчиг - горох

Көдә (цел һазр) - пустыня

Туулвыр - диарея

Шүднә ям - парадонтоз

Шамбрцыг - геморрой

Элсын - песок

Ундын - питье

Үүрмүг-мелкий

Дөргөл - воспаление

Хотын шарх - язва желудка

Мөгвә - шалфей

Мөгвә йир ик эмнүллһнә чинртә, каңкнсн сәәхн үнртә өвсн. Эн урһмлыг кезәнәс нааран эмнүллһнд олн әмтн олзлҗ йовсмн. Мөгвин чин- риг римлян, араб әмтн медҗ олнд тархасмн. Гиппократ мөгвиг «эм авргч» өвсн гиҗ нерәдсмн. Латин келнәс эн өвснә нерәдлһиг орчулх- ла «эрүл-дорул бәәтн» гисн чинртә болна. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image6.jpeg$

Мөгвиг эврәннь аһудан суулһад урһахла, күн эрүл- дорул ут наста болх йорта юмнҗ. Өндртән 30-70 сантиметр саглрсн ут ацмудта, борвр ноһан хамтхаста, цецгүднь көквр өңгтә, ут бутмудт цуглрсн урһмл.

Така, ноха сармудт цецгәрнә. Цецгүдәснь әмтэхн үнр һарна. Мөгв хагсу тегш болн уулта һазрт урһна. Нарт- делкәд зун янзд хувагдна. Эдн цугтан берк эмнүллһнә чинртә болдмн.

Мөгвин туслвр.

Эмнүллһнд хамтхасднь олзлгдна. Мөгв дөргл хөрнә, хорта нәңг уга кенә, цус һарлһ зогсана, хотын шиңглт яс- рулна, көйрлһ баһрулж, күүнд чинэ өгнә. Эн урһмлас олн- зүсн аг, нәәрүл, зуурмл, тос белднә. Мөгвиг гесн-һолһан, бөөрин, хоолын, күүкд улсин, әмн-судцна, шикрин, жаңг хальдврин, хулын, һахаллһна гемин эмнүллһнд орулна.

Шин таслж. авсн хамтхасдынь ил шар-шавх деер тэвхлэ, өвдлһ баһрулад шулуһар эдгәнә.

Келн-улсин эмнүллһнд эн урһмл царцлһ, шүднә өвдлһ, әкрмдлһ, элкнә дөргл эмннә. Мөгвин агар өөртә шарх, шатен, көлдсн махмуд уһаҗ эдгәнә. Мөгвин цур сүүдр дәврсн гемтә улст йир туслна. Хамтхасмуднь устсн шарх, шамбрцг, туулвр, бадярлһ, нөөрин дөргл бас эмннә.

Мөгв цус цеврлнә, кииллһнә, эрктнэ гем эмнүллһнд дөңнә.

Тер бийнь зәрм гемд мөгвиг олзлхмн биш гиҗ эмчнр саглна:

Саата күүкд улс

Хол-мөөрсндән гемтә әмтн

Йир кецү бөөрин дөрглтә әмтн

Гесн-һолһа өвддг әмтн

Цусна дарлтын гемтә әмтн

Көкүл күүкд улс

Мөгвиг хот-хол белдлһнд бас олзлна. Үүрмг талхиг һуйр зүүтә хот деер бүргнүлж амтлна. Мөгвин хамтхасдынь цецгәлхиннь өмн хураҗ сүүдрт хагсана. Хагсу мөгв йир сән каңкнсн үнртә, һашувцр амтта урһмл.

Эмнүллһнэ мөгвиг ямаран чигн һазрт урһаҗ болхмн. Хагсу халун салькта мана Хальмг Таңһчд бас сәәнәр урһна. Кемр хаврар сад-һарудтан нет бичкн мөгвин бура суулһхла, ноха сард түрүн урһц хураҗ авч болхмн.

Мөгвин җор

Цөснә бөлвән эс гиҗ гесн-һолһандөрглд элкнә гемд иим аг белдхмн. Хойр цәәһин ухр үүрмг мөгвин хамтхас- дыг хойр ааһ буслһсн уснд 30 минутд бәрҗәһәд шүүчктн. Неҗәд ухрар өдрт һурв дәкҗ уутн.
Тому гемд нет ик ухр үүрмг мөгвин хамхасдыг зун грамм балта сәәнәр холяд негдүлхмн.

Өдрт һурв дәкҗ нег цәәһин ухрар эрдис уснта ар- шалтн.

Ханяд зогсахин төлэ иим ширгәәмр кеҗ болхмн. Нег ааһ үсн деер нег ик ухр хагсу үүрмг мөгвин цецгүд тәвәд номһн һалд буслһтн.

Көргәҗәһәд шүүчкәд шинәс тавн минутд буслһхмн. Ширгәәмриг халунар, унтхиннь өмн уутн.

Шүднә өвдлһнд, мөгвин агар аман дару-дарунь зәәлтн. Шулуһар өвдкүр ууруллһна кергт мөгвин агиг көвңгд норһад өвчәх шүдндән тэвтн. Хулу гемд мөгвин цур эмчнр заана. Тавн литр уснд тавн зун грамм өвснә хольмр (эрвң. мөгв. хар уласна товрцг) тәвәд арвн минут номһн һалд буслһхмн.Агиг нег час бәрҗәһәд халун уснла негдүлҗ цур кетн. Долан хонгт хойр-һурв дәкҗ 30-40 минутд иим цур авчатн. Эрүл-менд йовтн.

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн.
«Мөгв туста урһмл» гидг келвр тогтаһад амн үгәр келтн.
Мөгв ямаран һазрт урһна?
Мөгв ямаран гем-зовлңгд нөкд болна?
Нег тодлсн җор келҗ өгтн.

Ахр толь Мөгвә - шалфей

Каңкнсн үнүр - ароматный запах

Әм авргч - спасительный

Саглырсн ацэ - пушистые ветки

Борвыр ноһан хамтхасн - серо-зеленые листья

Беркэ чинир - особое значение

Хорта нәнг - ядовитые бактерии

Зуурмыл - мазь

Җаңгин хальдвр - вирусная инфекция

һахаллһн паратит Шав-шархэ - болячка

I {өснә бөлвән дөргл - воспаление желчного пузыря

Ханядн - кашель

Хольх - перемешать

Эрвың - чабрец

Хар уласн - черный тополь

Цурэ - компресс

Көвың - вата

Арва (Суль) - овес

Арва эврәннь уңг бүләрн олн зүсн эңгд хувагдсн өвсн. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image7.jpeg$

Әрәсәд хальста болн нүцкн тохмта арва урһна. Хальста арван ацмуднь арвасн- сарвасн бәәдлтә, бурчгуднь нег-негнүрн кевтҗ наалдсн өңгтә. Нүцкн бүл арва ха- тярар харһна. Зәрм арван бүл зуг дулан һазрт тархагдҗ урһна. Арва элстә цердтә һазрт сәәнәр урһхш.

Чиигтә цевр һазрт эс гиҗ урднь боднцг урһсн ормд эн урһмлыг тәрнә. Арван баһ төрскнь дорд Ар үзгин Кит- дин болн Моңһлын орн нутг.

Өдгә цагт эн урһмл Әрәсәд болн Ар үзгин Америкд бас урһна. Ар Кавказд арваг урһаҗ эдлврт орулхш. Өмн үзг тал арва баһар урһна, юңгад гихлә һаң халуг даадго урһц болҗана. Арван бурчгудар бод мал асрна.Тер дотр мөрд йир таасна. Эн урһмлыг күүнә хот-хоолд чигн эмнүллһнд чигн өргнәр олзлна. Арван хаш хот-хоолдан орулхла нүднэ харан ясрна. Арва зүүтә хот-хол бичкдүдт, идр наста болн медәтә әмтнд туста. Арван хашд аминокислот, витамин Е, кальций, фосфор, магний, йод, төмр дала бәәнә.

Хашиг үстә чигн, уста чигн белднэ.

Ямаранчн эв-арһар белдәд тасрхан уга эдлхлә күүнә дотрас 90 процент хорта бодис һарһҗ арва цеврлнэ. Садв гемд, ясн хуһрсн саамд, цөснә бөлвән дөргләнд, цусна дарлтын гемд, гүрән судцна уудлһнд эмчнр хот-хоолдан арван хаш, аг, таң олзлх селвг өгнә.

Тиигэд, арва йир ик чинртә өлзәтә урһмл гиҗ темглҗ болхмн.

Кезән-кезәнәс нааран мана өвкнр эн урһмлыг күндлҗ ончтаһар эдлҗ йовсмн.

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн
Арва урһмлын тууҗин тускар келтн.
Арва ямаран гемд тус болна?
Ямаран кергтә бодис арвад бәәнә?

Ахр толь Арва (суль) - овес Хальста арва - овсе в оболочке Цердәтә һазр - известняковая местность Дордэ-ар үзгин Китд - северо-восточный Китай Харан - зрение Идир-насн - зрелый возраст Медәтә насн - пожилой возраст Хорта бодис - вредные вещества Гүрән судцна уудлһн - варикозное расширение вен Өлзәтә урһмыл - благословенное растение

Арван туслвыр

Арван һуйр шухмр, кофе цуг әмтн меднә. Төвд хальмг келн улсин эмнүллһнд арва йир тоомсрта орм эзлнэ.

Арва юуһарн күүнә эрүл-мендд туста?

Эн урһмлд 6-9 процент өөкн-тосн бэәнә. Бурчгудтнь В1, В2, Е витамине, каротин, цәкүрин, фосфорин, фторин, йодын, төмр нүүрснэ хумгуд дала болдмн. Эмнүллһнд арван буудя һуйр, талх, салм хальмгуд олзлна. Арваһас күүнә эрүл-мендд тааста хаш, тан, нәәрүл, зуурмл, аг кенэ.

Арва йир олн эмнүллһнә чинртә урһмл:

Күүнэ дотрк эрктн цеврлнэ.
Нөр хагсхла нөкд болна.
Хот мууһар шиңгрхлә туслна.
Икәр муурсн күүнд чинә өгнә.
Нөөрин дөргләнд
Гесн-һолһан гемд
Цусна дарлт икдлһнд
Зүркнә олн зүсн өвчнд
Халхц мөөрснә үүлдврин эндүд.
Хальдвр гемәр кесгтән гемнсн улст туслна.
Давсгин чолуна гемд.
Оошкин мөөрснә дөргләнд.
Хамурлһнд
Күүкд улсин гемд
Дотр халу зогсана.

Арван салмар цур бәрәд ша, арена гем, шар усн хурсн гем, садв, цусна гем эмнәд эдгәнә. Арва цуснд хорһн тосна долдас тогтлһнд хөрлт болна. Арваг хагсаһад олн җилдән хадһлдмн. Ноһан салмнь цецгәләд уга деер хураҗ хаг- садмн. Арван ноһан өвсәр шүүс шахҗ кенә. Иим шүүснд эрдс давен олн зүсн ферменте, крахмал дала.

Даалһвр.

Текст орс келнд орчултн
Арваһас ямаран хот-хол белдҗ болхмн.
Арва ямаран эмнүллһнә урһмл?
Арваг яһҗ хадһлдмн?

Ахр толь Хаш - каша һуйыр - мука Шухмыр - хлопья

Төвд-хальмг улсин эмнүллһн - тибетско-калмыцкое лечение Нөр хагслһн - бессоница Хот муудылһн - истощение Нөөрин дөргл - панкреатит

Халхцэ-мөөрснә дөргл - воспаление челюстного нерва Давсгин чолуна гем - воспаление мочевого пузыря Шар усун - подагра Дотыр халун - внутренний жар

Жор

Арва шикрин гемин эмнүллһнд орлцна. Зун грамм арван буудяг 3 ааһ уснд буслһад аг кенә. Агиг өдрт 4 дәкҗ хот эдлхиннь өмн 100 граммар уухмн.
Күүнә дотрк эрктнэс арваһар дамҗулад хорта хумш һарһдг эв-арһ бәәнә. Тавн зун грамм арван буудяг 2-3 дәкҗ бүлән уснд уһачкад мискд тэвэд 3 литр цевр уснд 2 частан номһн һал деер буслһтн. Болһчксн арваг уснас шүүҗ авад теермд талхлхмн. Арван талхиг цевр шил савд хадһлхмн. Уснла холяд 100 граммар 2-3 сардан алдл уга уухмн. Иим аг күүнә эрктнд йир туста юмн. Гесн-һолһаһас хорта бо- дис, элкнәс, бөөрәс, цөснэ бөлвәһәс чолу урсаҗ һарһна.
Арван хаш элкнд, гесн-һолһад, зүркнд, нөөрт, гүзәнд тусан йир күргнә. һурвн ухр геркулесов үүрмг деер ааһдан 1,5 грамм буслһсн ус кетн, бичә болһж, буслһтн. Нег часин эргцд ааһан бүркҗәһәд эдлкчтн, деернь талдан хот-хол бичә немтн.

Даалһвр

Орс келнд текст орчултн.
Шикрин гемд арва ямаран тус күргнә?
Дотрк эрктән арваһар яһҗ цеврлҗ болхмн?

Ахр толь

Шикрин гем - сахарный диабет Дотыр эрктн - внутренние органы Цеврллһн - очищение Теерем - мельница (мясорубка)

Нөөрэ - поджелудочная железа

Нохан хошун - шиповник

Эрүл-менд харлһна кергт нохан хошун йир туста жимсн. Урһмлын цуг әңгснь эмин ханьд орна. һурвн жимснднь күүнд туслмҗта нег хонга витамин С цуг- лрсиг эмчнр-номтнр илдкнэ, дала витаминта урһмл.

Нохан хошуниг өрүн эрт эс гиҗ асхн ора түүхмн. Нарта чилгр өдр җимсдинь цуглулҗ авхла эмнүллһнә чинрнь баһрна. Түүҗ хурас- наннь хөөннь эрк биш хагсахмн. Хамтхасдынь, җимсдинь дурндан таслхмн биш, урһмлыг үнлҗ хәәрлхмн.

Сүүдр дәврсн, арена гемтә әмтиг урһмлын җимснэ, уңгин агар эмннә. Ша гемд нохан хошуна нәәрүл йир туслна. Нохан хошуна эм-дом шеелһдг, цөс һарһдг, цус- на дарлт теңшәрүлдг, хот хоолын шиңгрүлт ясрулдг, чинә чидл өгдг чинртэ болҗана.

Нохан хошуна нәәрүл агиг өдр болһн хот-хооолдан орулад эдләд бәәхлә күн оньдин эрүл эс гиҗ ямаран чигн гем зовлңгиг гиигнәр даана. һаха сард хатханчкта ац- мудаснь җимсдинь арһулхнар таслҗ авхмн. Хагсу нохан хошуна цуг әңгсинь киитн ормд 3-4 җилдән хадһлҗ болхмн.

Даалһвр

Эн тект орс келнд орчултн.
Нохан хошун ямаран туста урһмл?
Эмнүллһнә эв-арһд нохан хошуниг яһҗ олзлна?

Ахр толь

Нохан хошун - шиповник

Җимсын - ягода Туслымҗ - польза Сүүдыр дәврлһн - паралич Арена гем - кожные болезни Шеелһыдг эм - мочегонное средство Теңшәрүлх - уравновесить Ацэ - ветка Нәәрүл - состав

Җор

Күүнә арен улаһад, илҗрдг шарх һархла нохан хо- шуна хамтхасинь гемтә ормд тәвәд эдгэнэ.
Гесн-һолһа көндрәд туулврар күн зовхла, нохан хо- шуна йозурин аг уутн. Нег ааһ буслһсн уенд нег ухр нохан хошуна үүрмг йозур бәртн. Өдрт 2 дәкҗ ууҗатн.
Цецгүдиннь агар көшә гемтә әмтс нүдән уһана, зовк- дан цур бэрдмн.
Царцлһиг иим нәәрүләр эмннэ. Нәәрүл:нохан хо- шун, зүржә, улан бөөлзрһн, шикр өрәл литр уснд 30 ми- нутд буслһхмн. Царцад, икәр даарсн күн эн ундыг уухла сән болна.
Нохан хошуна шүүсиг хот муудад, чинән алдрхла эдлдмн.
Нохан хошун ша гемд, шаркланд йир туслна. Даалһвр

Текст орс келнд орчултн.
Нохан хошуна ямаран җор тадн тодлҗ аввт? Амн үгәр келтн.

Ахр толь

Арена улалһн - гиперемия кожи Илҗрдг шарх - мокнущая рана

Гесн-һолһан көндрллһн - расстройство желудка

Көшә - трахома

Зовкэ - веки глаз

Царцылһн - простуда

Шарклан - артрит

Әрвың - чабрец

Грек келнәс эрвң чидл гиҗ орчулгдна. Кезәнә аңхн цап' Грецд эрвңгиг күүнә сәәхн кев-янзла, өкәр бәәдллә дүңцүлж йовсмн. Грек улс бийән уһасна хөөн эрвңгин канкнсн үнртэ тосиг цогц- махмудтан түркҗ, хамтхас- дын талхарнь утлдг бәәҗ. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image8.jpeg$

Афродита бурхнд эн өвсиг белгләд цавин һалд шатаһад, утаһинь цуг әмтн үнрчләд ик сән өдрт тохрасмн. Каңкнсн үнр утан теңгрт күрхлэ бурхд олн әмтнд кишг төвкнүн заяҗана гиҗ шүтдг бәәҗ.

Римлянр эрвңгин агар цур бәрәд чинән чидлән тахшаҗ йовсмн. Дәәнд һарад йовҗах залу улст күүкд эрвңгин титмәр белг өгдг авьяс шиңгрсмн. Иим титмтә салдсмуд зөрмгэр дәәллдәд ямаран чигн ик әәмшгәс эрүл-дорул шав уга һардг билә. Мана эрин өмн 2750 җиләс авн олн-әмтн эрвңгин эмнүллһнэ чинринь темдглсмн. Зуна така, мөчн ноха сармудт эрвң цецгәлдг кем. Эрвңгиг цуг нарт-делкән олн әмтн хот хоолын хать кеҗ олзлна. Эн өвсн ямаран чигн һазрт харһна, болв элстә хагсу теегт сәәнәр иҗлдҗ урһна. Нарнд дурта урһмл.

Хальмг теегт эрвң ноһан бас урһна. Эрвңгиг гер до- тран урһаҗ болхмн. Эрвңгин хамтхасднь утулң кев-янзта, шүрүн хату арста, ахрхн ацта болна. Эрвңгд эфирн тосн болн һашун нигтрүлгч бодис олар хурдмн. Эрвң көгҗ гем. җаңг нәнг хөргч чинртә өвсн. Томуһар, мөөрсн царцлһар, хамр-хол дөрглһәр гемнсн әмтн эрвңгәр бийән эмннә. Хаврар витамин баһ цагт эн өвснә аг, таң, нәәрүл эдлҗәх кергтә.

Медрлтә сән замчнр эрвңгиг хот-хоолд орулна. Эн өвсн хотын шиңглт ясрулна. Хот-хоолас канкнсн үнр һарна. Эрвңгин хамтхасдас талх кеһәд хадһлхмн. Эрвң өргнәр олзлгддг өвсн.

Җор

Эрвңгин болн цоорхатын хамтхасд негдүләд нәәрүл эс гиҗ цә белдҗ болхмн. Нег ааһ уснд нег бичкн ухр өвсдин хамтхасд тәвәд 30 минутд буслһхмн. Өдрт 2-3 дәкҗ уухмн. Иим ундн ханяд һарһна, царцлһ шулуһар тәвнә.

Даалһвр

Текст орос келнд орчултн.
Эрвыңгин тууҗ келтн.
Эрвңгәр ямаран гем-зовлң эмннҗ болхмн.

Ахр толь Эрвың - чабрец Анхин цаг - древность Цавин һал - жертвенный огонь Утлыһн - окуривание Титим- венок

Көгҗэ гемэ - грибковое заболевание Мөөрсын царцлһн - бронхит

Кезәнә әәмшгтә дәәнә цагт көгсн болн луль өвсд харһнҗасн эмтнд йир туслсмн. Луль чинән алдрсн күүнд йир зокаста юмн. Эн урһмл өндртән нег метр күрнә. Баахн цагтан хамт- хасднь көквр-ценкр бәәдлтә. хуучрхларн цәәвртәд ноһарҗ одна. Дорак хамтхасднь һурвлҗн, дееркнь утулң адрута кецтә, така, ноха сармудт цецгәрнә. Үзмҗ уга бичкн цецгүднь бутмудар баглрна. Сад һарудт, хаалһин амар цөл һазрт нурһлҗ урһна.

Лулиг шинәр чигн, хагсаһад чигн эмнүллһнә кергт олзлна. Цецгәлсн цагт хураҗ авад хадһлхмн. Цевр ормд нарта чилгр өдрлә өвсиг хагсахмн. Лулин өвсиг нег җил, экинь һурвн җил хагсуһар бәрж, болхмн. Луль күүнд эрүл- менд заягч өвсн. Гиппократ, Гален эмчнр эн өвсиг йир үнлҗ йовсмн. Хорхсн хатхла, цурда гемәр шалтглхла, хот мууһар шиңгрхлә, хол сөөлңгдхлә, Махмуд хамурх- ла, шамбрцгар гемнхлә, гесн өвдхлә, күүкд улст сарин кир ирсн кемд, ханядн һарл уга муудхла лулин аг эдлҗ болхмн. Лулин цә цус цеврлнә. Оошкин, элкнә, давсгин гемтә әмтн эн өвснә цэ уухла туслна. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image9.jpeg$

Кезәнә хот-хол ховр цагт эн өвсиг хар һуйрин буудяла негдүләд өдмг болһдг бәәсмн. Лулин экиг үснд буслһад хаш кедг билә, болв удандан иим өдмг, хаш эдләд бәәхлә күн эцәд, хотнь муудад гемнхмн. Луль зәрмдән күүнә эрүл- мендд хорлтанчн хальдана. Эн урһмлд шавелев ишклнт дала, тиигәд бөөртән чолута күн эмнүллһндән олзлхмн

биш. Луль зүүтә эм-дом олзлхин өмн эмчнрлә сәәнәр селвлцхмн.

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн.
Лулин туслврин тускар амн-үгәр келтн.
Ямаран гемтэ эмтнд луль зокхш?

Ахр толь Луль - лебеда Коген - крапива Ценкр - светло-голубой Адрута - шероховатый Экын - семена Цурда - рахит

Хол сөөлнктлһн - осиплость горла Сарин кир - менструация Давсыг - мочевой пузырь Хар һуйр - рожь Ишкылнт - кислота

Җор

Лулин аг: 20 грамм хагсу овсиг 200 грамм булгин уенд арвн минутд буслһхмн. 30 минута уенднь бәрҗәһәд шүүчкәд, өдрт 2-3 дәкж хотыннь өмн уухмн. Иим аг күүнә чинән алдрхла, шар буслхла, хагсуһар ханяхла туслна.
Лульта ноһамул: 250 грамм луль, 100 грамм ноһан мәңгрсн, нег чансн өндг, нег шин хаяр, 10 грамм сармсыг үүрмгәр ишкчтн, сәәнәр холяд давслтн, өрмәр амтлтн. Йир сенр хот-хол.

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн.
Лулин ямаран җор тодлҗ аввт?

Ахр толь

Хагсу өвсн - сухая трава Булгин усн - родниковая вода Шүүх - цедить Шар бусллһн - изжога Сармсыг - чеснок Ишкх - крошить

Мәңгрсын - лук

Мәңгрснд витамин Б, С, эфиры тосн, эрдис, бодис, төмр, калий, кальций, магний, марганец, фтор, фосфор, күкр дала бәәнә. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image10.jpeg$

Мәңгрсн күүнә эрктнэс шеес-цөс-мецкә-нәңг һарһна, шав-шарх шулуһар эдгәнә. шикр баһрулна.

Эн темсн хотын шиңглт яс- рулад хальдвр гемд саалтг бол- на.Мәңгрсиг чинән алдрхла, царцхла, цусна дарлт икдхлә, экн ширгхлә, күүнә нүдн бүлтәһәд гемтхлә эмнүллһнд олзлна. юңгад гихлә энүнд йод дала болна. Шин урһсн ноһан мәңгрснә зуурмлар арена дөргл эмннә, күүнә цогц махмудт өвр, үй һархла мәңгрснә зуурмл йир туслна. Толһа өвдәд, үсн икәр унад бәәхлә, эс гиҗ бөкүн-шивҗс зууһад зовахла мәңгрсәр эмнж. болхмн. Өдр болһн хот-хоолдан мәңгрс орулҗ эдлхлә шикр баһрна.

Эн медрл шикрин гемтә улст таасгдхмн. Мәңгрснә шүүсәр нөр хагслһн, ша гем, шүднә ям, цусна гем, өөртә шарх, зүркнә гем эмнҗ болхмн. Эн урһмлын эм-дом цус цеврлнә, тиигәд мәцгрсн йир олн эмнүллһнэ эв-арһта темсн гиҗ товчлҗ болхмн. Номин шинҗллһнә халхар көдлдг әмтнд бас ик туслмҗан күргддг темсн.

Мәңгрсн хот-хол белдлһнд олзлгдна, эн йир кергтә урһмл.

Даалһвр

1. Текст орс келнд орчултн.

«Мәңгрснә туслвр» гидг ахр келвр тогтаһад амн үгәр келтн.
Тадн яһҗ мәңгрс олзлдвт?

Ахр толь
Мәңгрсн - лук

Эрдис - бодис - минеральные вещества

Цөсын - желчь

Мецкә - гельминты

Нәнгэ - бактерии

Шавэ - рана

Шархэ - болячка, язва

Экн ширглһн - атрофия мозга

Нүдн бүлтәлһн - Базедова болезнь

Өвыр - мозоль

Үй - бородавка

Шивҗис - насекомые

Шүүсэн - сок

Җор

Чикн өвдәд зовахла иим эв-арһ олзлтн. Нег мәңгрснә шүүсиг чикндән дусатн, тавн минут болад чикн өвддгән уурна.
Царцллһнд мәңгрсн туслна. Мәңгрсиг үүрмгэр ишкчкәд деернь нег ухр өрм болн хойр бичкн ухр олив- ков тос кеһәд зуурхмн. Эн нәәрүлиг дулан һазрт хонгтан бәрҗәһәд хамр дотран түрктн, дарунь эдгҗ одхт.
Хол дөрглхлә дөрвн мәңгрсиг талхлчкад нег литр халун ус деернь кеһәд нәәмн частан дулан һазрт бәрхмн. Агиг хот эдлхиннь 30 минут өмн 100 граммар уухмн.
Цогц-махмудан дулалхин кергт мәңгрсиг һалуна өөктә негдүләд түркдмн.
Мәңгрснә хальсн йир ик эмнүллһнә чинртә. Мәнгрснә цә көлин шүрвс татлһиг зогсана. Нег ухр хагсу хальсиг нег ааһ буслһсн уснд нег частан бәртн. Хөөннь шүүһәд усинь бүләлжәһәд унтхиннь өмн уухмн. Иим цәәг өдр болһн эдлхлә шүрвүсн татдган уурна.
Шатен махмудиг мәңгрснә тосар эмнҗ болхмн. Нег ик мәңгрсиг цеврләд, үүрмгәр керччкәд, 100 грамм шар тоснд шархмн. Шарсн тосиг салу шил савд бәрҗәһәд шатен махмудтан түркдмн. Шав шулуһар баалҗ өөртлго эдгнә.
Цогц-махмуд хамурад улаһад баалхла, чансн эс гиҗ буслсн мәңгрсәр цурлхмн. Хонгтан 4-5 дәкж цурта боодһаг сольхмн.
Удан гемтә кевтсн күүнә махмуднь цоорад, өөртәд зована. Цоорлһст мәңгрснә тос цинков зуурмлта негдүлҗ түркхлә йир сән болна.
Шамбрцыг гемтә әмтсд бульчрхасднь мәңгрсин үүрмг бүлән үстә негдүлҗ цур тәвхмн. Эмнүллһнэ кемжән хойр долан хонг. Ясн хуһрхла шулуһар эдгәхин төлә өдрт 3 дәкҗ нег ааһ мәңгрснә аг уухмн. Бичкдүд мецкә гемәр гемнсн цагт мәңгрсн туслна. Эн эв-арһиг кезәнә хальмгуд олзлҗ йовсмн. Нег мәңгрсиг үүрмгәр ишкчкәд деернь 200 грамм буслһсн ус кехмн. Агиг 12 частан дулан һазрт бәрҗәһәд, өрүн болһн күүкдин өлн элкнд хойр зун грам- мар аршалултн. Дөрвн өдртән эмнүлхлә дотр эрктнәс мецкә һарч одна.
Күүнә чикнд мондус һарад зовахла, мәңгрснә шүүс дусаҗ болхмн. Хойр дусасна хөөн мондус хаһрад, өөр һарад, шав шулуһар бүрлдәд эдгнә.

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн.
Я маран җор тадн тодлҗ аввт?
Мәңгрсн ямаран эм-домта урһмл?

Ахр толь Күкир - сера

Хальдвыр гем - инфекционная болезнь

Царцылһн - простуда

Нәәрүл - состав

Хоолын дөргл - ангина

Мәңгрснә хальсн - шелуха лука

Шатсын Махмуд - ожог

Бааллһн - нарыв

Цоорлһн - пролежни

Бульчрха - лимфатический узел

Хуһрллһн - перелом

Мондус - фурункул

Темсдин туслвыр Хавстын - капуста

Хавстн тетронов ишклщтэ, эн ишклңг күүнә дотр өөкн хорһн тогтллһнд харшллна. Цаһан хавстна шүүсн гүзәнә болн хотрхан шарх эмнүллһнд олзлгдна. Хавстна шүүсн күүнә эрктнэс хорта бодис, үлү цөс һарһна. Хавстна шүүсиг нет хонгас даву удан хадһлҗ болшго. Хотын шархар гемтэ улс 3 долан хонгтан өдрт 3 дәкҗ 50 грамм хавстна шүүс аршалҗ болхмн. Хавстн эмнүллһнә олн чинртә олзта темсн. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image11.jpeg$

Боднцыг - картошка

Боднцгт калий дала, тегәд чигн шеес һарлһиг ясрулна. Бөөрин болн зүркн судцна гемд зокна. Күүнә ишклңт икдхлә боднцгин шүүсәр кезәнә бө-удһн улс эмндг бәәсмн. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image12.jpeg$

Боднцгт витамин С, каротин, калий дала. Гүзәнә шүүсн тогтлһнд туслна. Шикрин гемд. тарһлһнд боднцгин эдлвр хот-хоолын җисәнәс һарһхмн.

Шар луувын - морковь

Шар луувң 65 процент каротин- та, тиигәд күүнә гесн-һолһад тал- дан хорһ тоснла негдәд шиңгрнә. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image13.jpeg$

Бөөрин, элкнэ гемд, цусна дарлт икдлһнд, хорһсн хатлһнд шар луувң йир сәәнәр туслна. Шар луувңгин хамтхасиг цә кевтэ уснд

буслһад уухла шамбрцгас гетлҗ болхмн. Гесн дүүрхлә. хотын шархд шар луувңгас кецәхмн.

Сармсыг - чеснок

Сармсгт фитонцид дала, нәнг хөргч чинртә темсн. Күн царцад, ханяһад бәәхлә сармсгиг балта нэәрүлҗ эдлтн гиҗ эмчнр заана. Хорһсн хатлһнд, ишклңтин гемд, шееснә гемд йир туслна. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image14.jpeg$

Гесн-һолһаһас хорта, үмкрсн бодисмуд һарһна.

Тецгсин хавстн

Теңгсин хавстн гесн-һолһа цеврлнә. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image15.jpeg$

Хагсу теңгсин хавстна үүрмгиг өдр болһн хот эдлхиннь өмн неҗәд-һурвад цәәһин ухрар эдлхмн. Гесн дүүрәд өвдхлә, хорһсн хатхла, зүркнә бөөрин киид цусн татурлһнд туслна.

Хаяр $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image16.jpeg$

Хаярд витамин баһ, болв чигн уста, тетронов ишклңтәр байн темсн. Эн ишклңт углевод хорһн-тоснд шиңгрлһнд харшлна.

Адамчи

Адамчи калий, каротин олн зүсн витаминар байн. Эн темснд күүнә цогц-махмудт туста хумшмуд удандан хадһлгдна. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image17.jpeg$

Цаһан боли улан луувыц

Цаһан болн улан луувьщ эрдс давста, олн зүсн витаминта, пуринта нәнг хөргч бодиста темсд. Хотын шинглт, шеес һарһлһ ясрулна. Күүнә цогц-махмудт кергтә хумгуд шинрүлһнд орлцна. Чансн луувьщ дор авхулһна чинртэ. Цусна дарлтын гемтә әмтн луувыңгин шүүсиг балла негдүләд эдлхлэ сэн болна. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image18.jpeg$

Цууныг

Цууныг дала витаминта эрдс-давста темсн. Хотын шиңглтин шеес һарһлһ, дор авхуллһ ясрулна. Цуунгин шүүс балла негдүләд нөр хатсн, цусна дарлт икдсн, бөөрин, зүркнә киитэ эмтн ууна. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image19.jpeg$

Цууныг әмн-судц тогтнулна. Эн ик туслмҗта урһмл.

Ноһамул

Ноһамул дор авхуллһ, цөс һарһлһ, дөргл хөрлһ, шеес һарһлһ чинртә өвсн. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image20.jpeg$

Шар бадһ, бөөрин ки эмннҗ эдгәнә.

Ноһамул шееснә цувгас чолу урсхҗ һарһна. Олн зүсн ноһалмудыг өргнәр хот-хоолд олзлна.

Хорслу

Хорслу гесн-һолһад давсна ишклңтин тогтлһ ясрулна. Бөөрин киитә, элкндән, давсгтан гемтә, хотын шархта әмтн ноһамул хот-хоолдан орулхла зокна. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image21.jpeg$

Бурчигудт пурин гидг бодис бээдмн. Пурин күүнә эрктнд давсна кемҗә теңшәрүлнә. Бурчгта хот-хол шар бадһта, шееснэ чолута эмтн эдлж болхмн. Бурчиг хотын хать болж бас олзлгдна.

Даалһвр $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image22.jpeg$

Орс келнд орчултн.
Темсн яһҗ күүнд туслна?
Тодлсн темснэ эмнүллһнә чинрин тускар тодрхаһар келтн.

Ахр толь

Ишкилңт - кислота Өөкын-хорһн - жир Гүзәнә шүүсын - желудочный сок Хотын шархэ - язва желудка Бөөрин ки - почечная недостаточность Шикрин гемэ - сахарный диабет Гесн дүүрлһн - вздутие живота Тенгсин хавстын - морская капуста Гесн-һолһа - кишечник Бурчиг - горох

Шееснэ чолуна гем - мочекаменная болезнь Шар бадһэ - желчная болезнь Цөснә бөлвә - желчный пузырь

Зер зсмшин туслвр
Инжир

Тому күртхлә, хол дөрглхлә ЭДЛҖ болхмн. Эн темсиг өдрт нег дәкҗ хот эдлхиннь өмн аршалхла, күүнә дотрас чиигтә ханядн һарад, хол-бахлурин көңгл цеврднә. Икәр тарһлһхла, гесн- һолһа өвдхлә, шикрин гемэр гемнхлэ инҗирәс кецәхмн гиж эмчнр саглна. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image23.jpeg$

Уста үзүм

Уста үзүмд глюкоз, фруктоз, эрдис- бодис эрктн зүүтә ишклңт витамин П бээдмн. Хатасн уста үзмд калий дала. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image24.jpeg$

Эн ззр-земш күүнә эрктнэс шееснэ ишклңт һарһна, чолу тогтлһнд хар- шлна, зүркнә-судцна, бөөрин, оошкин, элкнә гемд туста. Өдр болһн уста үзүм эдлхлә, цусна дарлт баһрна. Шикрин гемтэ эмтн уста үзмиг саглж эдлхмн.

Чи

Чиид каротин эрктнә ишклңт күүнә цогц-махмудт туста хумгуд дала. Чииһин шүүсин царцлһнд, дор авхуллһнд, гесн-һолһа дүүрлһнд эм- домин чинр авч туслна. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image25.jpeg$

Шар өрөг дала калийта, зүркнә- судцна гемд, цусна дарлт икдлһнд туслна. Хатасн, булсн шар өрөг зүркнә гүрән уудлһ, зүркнә ки эмнүллһнд ол- злгдна. Шар өргиг өдр болһн эдлхмн гиҗ эмчнр заана.

Альмын $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image26.jpeg$

Альмн пектинта, эрктн ишклңтә, фитонцидта, олн зүсн витаминта эрдис-бодиста зер-земш. Ишклң аль- миг икәр тарһлсн, шикрин гемтә әмтн өдр болһн эдлхлә сән болхмн. Әмтәхн альмн зүркн-судцна гемд, шар бадһд, цөснә бөлвән чолун гемд туслна. Эмчнр альмна шүүс, таңг, буслһвр эдлтн гиҗ заана. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image27.jpeg$

Хар өрөг

Хар өргт витаминмуд, эрктнә ишклңт эрдис, давен бәәнә. Хорһсн хатхла эн зер-земш эдлхмн. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image28.jpeg$

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн.
Зер-земш яһҗ күүнд туслна?
Тодлсн зер-земшин эмнүллһнә чинрин тускар тодрхаһар келтн.

Ахр толь
Инҗир - инжир

Эрктын ишклңт - органическая кислота

Зүркн-судцна гем - сердечно-сосудистое заболевание

Тарһлһын - ожирение

Буслһвр - варенье

Хумг - молекула

Тан - отвар

Цөснә бөлвән чолуна гем - желчно-каменная болезнь Хатасын - сушеный Булсын - печеный

Зүркнә ки - сердечная недостаточность

Җимсен - ягода

Тарвыс, һу $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image29.jpeg$

Тарвс, һу бөөрин ки гемд, зүркн-судцна гемд сәәнәр туслна. Тарвс, һу зунар икәр эдлхлә цөснә бөлвәд тогтсн чолуг күүнә эрктнәс урсаҗ һарһна.

Ө-шуһу модна улан бөөлзрһын

Ө-шуһу модна бөөлзрһн зүркн- судцна цөснә бөлвән гемд, цусна дарлт икдлһһнд, геснә шархд, толһан экнә ширглһнд, шар бадһд бастуслна. Күүнә эрктнә давсна селвән, гесн-һолһан үүлдвр теңгшәрүлнә. Эн йир ик чинртә җимсен. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image30.jpeg$

Хар бөөлзрһын

Хар бөөлзрһн гесн-һолһан үүлдвр ясрулна.Күүнә нүднә харан муурхла эн зер-земшин зүүтә эм аршалхмн. Хар бөөлзрһнә хамтхасна аг болн таң ши- крин гемтә әмтн ууһад, цуснаннь шикир баһрулна. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image31.jpeg$

Улан бөөлзрһын

Улан бөөлзрһн дала пурин боди- ста кезэнэс авн олзлдг эм-дом. Бөөрин гемтә, шар бадһта әмтн эн җимсәр бийән эмннә. Царцлһн-ханядн, тому гем эмнхлә йир зокаста. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image32.jpeg$

Хар сувсрһна хамтхасд фитонцид дала. Хамтхасдынь усна ширгээмр күүнә дотр-дөрвнәс хорта шееснэ ишклцгт һарһлһнд нөкд болна. Хар сувсрһна шүүсн, аг гесн-һолһан гем эмнүллһнд олзлгдна.

Грецк яңһыг $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image33.jpeg$

Грецк яңһгт С, А, Е, Б витамин, хорһн-тосн дала. Геснн-һолһа өвдлһнд, хорһсн хатлһнд, экнә хатурллһнд, зүркнә, бөөрин киид, цусн татурллһнд, тарһллһнд туслдг яңһг. Күүнә дотр эркт сәәнәр цеврлнә. Хот хоолд өргнәр олзлгддг олн чинртә шитлиг. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image34.jpeg$

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн
Җимсәр ямаран гем эмнҗ болхмн?
Мана һазрт ямаран җимсен сәәнәр урһна?
Җимснә хамхасдар ямаран эм-дом белдҗ болхмн?

Ахр толь
Җимсен - ягода

Ө-шуһу модна улан бөөлзрһн - лесная земляника

Хар бөөлзрһн - черника

Улан бөөлзрһн - малина

Хар сувсрһын - черноплодная смородина

Яңһыг, шитлыг - орех

Хорһсын хатлыһн - запор

Цусын татурлһн - малокровие

Экн хатурлһн - атрофия мозга

Тарһллһн - ожирение

Иргәньг бургчин өрк- бүләс тогтсн олн җилдән урһдг өвсн.

Иргэньг теегин бөөргт, царңгд, һолын экнд урһна. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image35.jpeg$

Иргәньг кесг эмнүллнһнә чинртә. Китд урһдг әмн- йозурла әдл чинртә өвсн.

Баахн цагиннь бәәдлән болн сәэхнән күүнд белглнә. Азии дорд-үзгин келн-әмтнә эрүл- менд харлһна җор болһнд иргәньг орлцна. Греческ үгәс эн урһмлын нерн иигҗ орчулгдна: «глицид» - әмтәхн «риза» - уңг. Иргәньгин эм-дом дөргл хөрнә, базһц уурул- на, җөөлрүлнә.

Иргәньгин цә өдр болһн уутн (нег цәәһин ухр нег ааһ уснд буслһтн).

Эн цәәг иим гемд уутн: эмн чинә икдүлхин төлә, әмн-судцна гемд, ханяднд, хот сәәнәр шиңгрүлһнд, гесн дүүрхлә, хорһсн хатхла, шикрин гемд, хотын амна болн сәңгрцгин шархд. Иргәньгин талх олн-зүсн шарх эдгәнә, көл зүлгснә шархд бас туслна. Хол хагсхла, шар буслхла, бөөлҗүлхлә, бахлурин хуучрсн гемд иргәньгиг җаҗлтн.

Даалһвр

Эн текст орс келнд орчултн.
Иргәньг альд урһна?
Ямаран җор тодлҗ аввт?
Ямаран гемд иргәньг тусан күргнә?

Ахр толь

Иргэньг - солодка сладкая Әмн-йозур - женьшень

Җор - рецепт Эм-дом - лекарство

Базһц уурулдг эм - спазмалитическое лекарство Шар бусллһн - изжога Бөөрг - низина Царңг - лиман

Буурлдана җор

Нег бут баахн буурлда таслҗ автн. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image36.jpeg$

Уһачкад, өрәл литр уснд тавн-долан минутд буслһтн, көргәтн, шүүтн. Кемр безгин бослһн эклхлә, күс-дундур стакан һашун буурлдана таң уух кергтә. Нег-хойр мину- тын дунд безглһн уурч одна.

Күүнә бәәдл-җирһлд эн тем дәкҗ ирхш, олзлтн. Эн йир сән җор.

Сарнанкин хамтхасдиг хагсаһад, үүрмгәр үүлчкәд, уснд буслһдмн. Иим ширгәәмриг хорһсн хатад, цусн һарад, барун сүвә өвдхлә уулһдмн.
Сармсыг, ноһан мәңгрсн хойриг негдүләд уснд буслһчкад өөртә шав-шархд, оңһрха гемтә улст өгдмн. Иим нермл нәәрүләр аман, хоолан өвдсн цагт бас зәәлдмн. Шүдн унад, амнас му үнр һархла басчн сәрмсг, ноһан мәңгрсн хойрин нәәрүл олзлгдна.
Аһр зандн, сарңанк хойрин буслһсн нәәрүл ханяд зогсана.
Намрт күн дару-дарунь царцна. Икәр царцсн цагт урһмл эм олзлх кергтә. Экләд ханяҗах цагларн өрәл чирк уснд 5 дусал йод болн нет әңг (хүвәр) сармсг эдлчктн.

Нет ик мәңгрсиг үүрмгәр керчтн, деернь ик ухр ши- крин талх кеһәд өдрин өрәлд зогсатн. Тер белдсн тоотан өдртэн эдлтн. Тиигәд 2-3 өдр давхла ханядн зогсх.

Даалһвр

Орс келнд орчултн
Нег җор тодлҗ авад амн үгәр келтн.
Безиг гем яһҗ эмнҗ болхмн?

Ахр толь Бут - букет Буурлда - полынь Безиг - лихорадка Сарнанк - роза Ширгэмр - отвар Сүвә - подреберье Нермл усн - дистиллированная вода Зээлх - полоскать Аһыр зандын - алоэ

Буурлда - полынь

Буурлда нурһлҗ теегт цел һазрт урһна. Теегт буурлда- на олн зүсн баг тархагдна.

Эдн цугтан эмнүллһнә эв-арһта. Буурлданас эфирн тосн, глюкозид, абсинтинь, фитонцид халулхла һарна, нэнг уга кенэ.

Греческ келнәс буурлдан «эрүл-менд» гиен чинртэ ор- чулгдна.

Кемр күн буурлда бийләрн авч йовхла эс гиж. келдэн боочкхла муурсан медхш гиҗ Плиний келлэ. Буурлдана үнр толһа өвдхлә, ухаһан геехлә, согтхла туслна.

Буурлдана таңг (нег цәәһин ухр нег ааһ буслһсн уснд бәртн) хотынь шинглт ясрулна, геснә өвдлһ баһрулна, өөртә хальдвриг уга кенә, нөр күрүлгнә, ундасулхш. Ма- шурхла, хорһсн хатхла, дор авхулхла буурлдана 2-3 цецгә өдрт кесг дәкҗ җаҗлтн.

Үүрмг буурлда гемтэ ормдан 40-60 минут бэртн.

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
«Хальмг теегин ончта буурдан» - гидг нәәрүлһ тог- татн.
Буурлдан зүүтә эмин җор ямаран гемд туслна?
Номт Плиний буурлдана тускар юн учр деерэс келсмн?

Ахр толь

Буурлдан - полынь Эрүл-менд - здоровье Таңг-отвар

Өөртә хальдвыр - гнойная инфекция Машурлһн - переедание Дор авхуллһн - диарея

Мадн җамбаг кергтә цецгәд тоолҗ үнлхшвидн, зуг өдгә цагт олн-әмтн эн урһмлын эмнүллһнә чин- ринь шинәс медҗәнә.

Урһмл эм олзлҗ эмндг эмчнр җамбаг теегин эмн- йозур гиҗ тоолна. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image37.jpeg$

Олн җилдән урһдг, өвстэ, йир сәәхнәр цецглдг өрк- бүләс тогтсн урһмл. Хөн сарас авн ноха сар күртл цецгәлнә. Цецгүднь цаһан, шар өңгтә болна. Җамбан йозурмудыг намрар хураҗ хадһлхмн. Эн цагт уңгднь шикрин туста бодисмуд дала болна.

Хагсу йозурмуднь цәәвр эс гиҗ харңһу борвр өңгтә, тавн җилдәнчн киитн ормд цеврәр хадһлж болхмн. Халхц мөөрснә гем эмнхин кергт җамбан йозурмудыг хаврин эклцәр, хөн сард түүнә. Хамтхасмудынь хавр-зунын дуусн цуглулвчн, эмнүллһнә чинрән геехш.

Җамбан ноһан күүнә эрктнд йир туста юмн. Киитн үвлин хөөн күүнә чинән алдрад, дару-дарунь муурад зов- хла хот-хоолыннь җорд эн урһмл орулхла зокна.

Җамбан хатханчикуд шүүснд калий дала, тиигәд иим бодис шеелһдыг эм-домд хүврнә. Шүүснь йир һашун амт- та, талдан унднла негдүлж. эдлхмн.

Җамба цецг күүнә бодисин селвә, хотын шиңглт, элкн- бөөрин үүлдвр ясрулна.

Оньдин шүүсинь эдләд бәәхлә, күн баһрсн бәәдл һарад, сәәхрнә.

Җамбан аг цусна дарлт сәәнәр теңгшәрүлнә. Илҗрдг шархта әмтн урһмлын шүүсәр наац тәвәд шаван эдгәнә.

Эмчнр йир өргнәр җамбан хамтхас, уңг орлцсн зуурмл, көвл шав-шарх эмнүллһнд олзлна.

Шикрин гемтә әмтст иим аг уутн гиж селвг өгхмн:

Бичкн ухр жамбан йозуриг 200 грамм буслсн уснд 20 минутд бәрҗәһәд шүүтн. Өдртән 3-4 дәкҗ хот эдлхиннь өмн уужатн.

Бөөрин ки, давсыг дөрглсн цагт җамбан йозурмудыг үүрмгәр талхлчктн. Хот эдлхиннь 30 минут өмн нег бичкн ухр талх өдрт 2 дэкҗ уутн.

Шеелһдг эм-дом. Җамбан хамтхасдыннь шүүсинь шахтн, хөөннь неҗәд бичкн ухрар өдрт 3 дәкж уутн.

Хуучрсн зүркнә киитә әмтнд җамбан хагсу талхлчксн йозур туслна. Өдрт 2-3 дәкҗ буслһсн уснла негдүләд ууҗ болхмн. Җамбан болн шар луувңгин шүүс негдүләд өдрт 3 дәкҗ хотыннь өмн неҗәд ик ухрар эдлтн.

Эн эм-дом элкнэ үүлдвр ясрулна, чинән-чидл өгнә, цус цеврлнә.

Гүлгн гемтэ күүнд туслна.

Җамбан нәәрүл олн-зүсн эм-домд керглгднә. Өдгә цага эмчнр-номтнр җамбаг йир үнлнә. Юңгад гихлә эн урһмл элкн хатурад гемнсн күүнд туслна. Күүнә дотр-дөрв цеврлнә, илҗрсн шарх эдгәнә, цусна дарлт теңшәрүлнә. хотын шинглт, элкнә үүлдвр ясрулна.

Җамбан ноһамул

100 грамм жамбан хамтхасд, 50 грамм ноһан мәңгрсн. 15 грамм нарн өвснә ясна тосн, 3 грамм давен. 25 грамм амтта ноһан, 50 грамм давен.

Хавстн, нег өндгн, нег бичкн ухр хар буршин талх, нег бичкн ухр уксус. Йир сәәхн каңкнсн үнртә хот-хол.

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
Зура тогтатн
Хальмг келәр амн үгәр келтн.
«Җамбан туслвр» гидг нәәрүл көдлмш бичтн.
Җамба ямаран гем-зовлңгд тусан хальдана?

Ахр толь

Җамба - одуванчик Үнлх - ценить

Эмн йозур - женьшень (корень жизни)

Олн җилдән урһдг өвсн - многолетняя трава Бодис - вещество Эм-дом - лекарственное средство Шикрин гемэ - сахарный диабет.

Олн Ж.ИЛДӘН урһдг, өндртэн дали сантиметр күрдг утулң хамтхаста, шар цецгүдтә урһмл. Така, ноха сармудт цецгэлнэ.

Цоорхат хотын шиңгл- тын гемд олзлдг урһмл. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image38.jpeg$

Цоорхатын аг болн нәәрүл толһан өвдлһнд, хулуд, хотын шархд базһц уурулад туелна.

Туулвыр, шамбрцыг. цөснә дорвэн дөрглд, цөснд чолун-шава цусн хурхла цоортхаһар эмнж болхмн.

Бөөрин гемд болн киид, цусна гүрән уудлһнд цоорхатын спииртын аг сээнэр зокна.

Цоорхатын усна аг хотын шинглт ясрулна.

Витамин татурад, чинэн алдрхла иим эм-дом белдж, болхмн.

Цоорхат, хар сувсрһна хамтхасд, улан бөөлзрһн эдл әңгәр негдүлчкәд буслһсн уенд 15-20 минут бәртн. Өдрт 3 дәкҗ 200 грамм аг уутн.

Шатен шавд, Махмуды н шуурхад зуурмл кеһәд гемтэ ормдан түрктн. һурвн ик ухр цоорхатын цецгүдиг 25 грамм нарн цецгэн ясна эс гиж, олена тоенла негдүләд 15 өдр харңһу һазрт бәртн.

Гесн-һолһа икәр өвдхлә, 3 ик ухр хагсу цоорхатын өвсиг 200 грамм буслһсн уснд 2 частан бәртн, хөөннь шүүчкәд хотыннь хөөн өдрт 3 дәкҗ эдлтн.

Цоорхатын цә бас йир күүнә эрктнд туслна.

Гиперин күүнә әмн-судцна үүлдвр ясрулна.
Кверцетин цогц-махмудын дөргл хөрнә.
Рутин күүнә цус ясрулна. Көл өвдлһ, шүрвс татлһ баһрулна.
Холин цөснә дорваһас чолу һарһна.

Цусна дарлт икддг әмтн, саата күүкд улс цоорхатыг эмнүллһндән олзлхмн биш.

Кезәнә эд-тавр ховр цагт цоорхатын цецгүдәр эд буддг бәәсмн.

Цоорхатын будгт бәрсн эд ноһан, хар, оошк, шар өңгтә болдмн.

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
Зура тогтатн.
Хальмг келәр амн үгәр келтн.
«Цоорхат» - туста эмин урһмл» гидг нәәрүл көдлмш бичтн.
Цоорхат ямаран гем-зовлңгд тусан хальдана?

Ахр толь

Цоорхат - зверобой Олсын - лен Утулң - продолговатый Цецглх - цвести Хотын шиңглт - аппетит Чинән алдрллһн - слабость Дөргл - воспаление Хагсу - сухой Шуурха - трещина Эрктн - орган

Әрәсәд лошхиг кергтэ ӨВСНД тоолхш, болв Японя аһуд шишлң тәрҗ урһана.

Лошх йир олн эмнүллһнә чинртә өвсн. Талхлчксн лош- хин йозуриг өдмг болһхларн немж, хот-хоолд кезәнә түрү цагт олзлж. йовсмн гиҗ медэтнр тодлна. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image39.jpeg$

Эмн-судцндан гемтэ, бо- дисин селвәнә хэрлцэн му- урсн эмтст лошхин йозурмуд йир сәәнәр туслна. Хамтхасмударнь аг кеһәд ууҗ болхмн. Лошхин йозурар олн зүсн гем эмннэ.

Бодисин, эрдсин селвә ясрулна, күүнә дотр эрктн цеврлнә. Ша, бадярлһ эмнүллһнд орулна, дөргл зогсана. Эн урһмлын аг күүнә цогц-махмуд чаңһана. Шеелһүлдг эм-дом. Лошхиг үнлҗ гем-зовлң эмнүллһнд олзлҗ болхмн.

Жор

Ша гемд, әмн судцна дөрглд лошхин йозурин аг белдҗ гемтсн күүнд аршалулна. 200 грамм буслһсн уснд 1 ик ухр үүрмг йозур кеһәд 15 минут буслһчкад шүүхмн. Өдртән 3-4 дәкҗ уутн. Эн урһмл иим эм-домар байн: полисахарид, протеин, хорһн ишклңт, эфирн тосн, хагсагч бодис, витамин В, С, Е, Р, төмр, цәкүр, улан мөңгн, күкр шилңт, натрий, магний.

Өвдг өвдәд бәәхлә, лошхин болн залатын хамтхасар цур бәрж, болхмн. Эс гиҗ нег ааһд 2 бичкн ухр лошхин йозур деер 100 грамм буслһсн ус кехм, хойрдгч ааһд ним кевэр залатын аг белдхмн. Уухиннь өмн эн хойр агиг негдүлхмн. Өдрт һурв дәкж. аршалхмн. Өдр болһн шинәс аг кеж, ууҗ болхмн.

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн.
Лошхэ ямаран эмнүллһнә чинртә өвсн болҗана?
Лошхэ ямаран гем-зовлң эмнүллһнд орлцдг өвсн.
«Лошхэ болн залатэ эмнүллһнә урһмл» гидг келвр тогтаһад амн үгәр келтн.

Ахр толь Лошхэ - репей Залатэ - девясил Лошхин тосын - репейное масло Талхлх - измельчить Талхэ-порошок Бадяр - отек

Шеелһүлдг эм-дом - мочегонное средство

3 Родник здоровья (ня кжпм яз )

Өдгә цагт зэтин хамтхасн олн зүсн хот хоолын хать болҗ күүнә бәәдл-җирһлд орлцна. Иим кевэр хатьлсн хот-хол йир сэн каңкнсн үнртә, эдлхд таалта болна.

Зэтин хамтхасна тускар эмтн кезәнә анхн цагас авн медсмн, зуг талданар олзлҗ йовсмн. Хамтхасдыг уснд девтәчкәд, хөөннь тер усар хот- хоолан эдлхиннь өмн һаран уһадг бәәсмн. Кемр, гериннь тотх деер эн урһмлыг өлгчкхлә, эзнә кишг, эдл-ахунь бүтн-бүрн бәәх йорта юмн гиж тоолгдна. Зэтин хамтхасна титмәр диилвр бәрсн күүг мөрәлнә. Мана ээрин 1 зун җиләс авн эмтн зәтин хамтхасиг хот-хоолдан орулҗ эдлдг болв. $C:\Users\CD86~1\AppData\Local\Temp\FineReader12.00\media\image40.jpeg$

Өдгә цагт күүнә эрүл-мендд туста гиҗ номтнр тоол- на. Эмнүллһнэ халхд хамтхасдыг олн-зүсн кев-янзар ол- злна. Эн йир сән күүнә эрүл-мендин эмчнь болн харулнь. Нурһлҗ хатасн хамтхасд керглгднә. Җимсдынь шахад тос һарһна, зуг иим эмиг хулдж авхд йир берк юмн. Зәтин җимснә тосын ода өргнәр хулдгдхш. Иим тосар ша гем. әмн-судцна дөргл эмннә. Зэтин хамтхасдыг ямаранчн лавкд хулдҗ авч болҗана.

Эн урһмл Ар Кавказин болн Баһ Азин һазрт йир сәәнәр урһна. Хамтхасднь катехин, флавоноид, танин, эфирн- тосн дала. Эн урһмл нәңг, көгҗ, җаңг харгч чинртә юмн, күүнә цуснд шикр теңгшәрүлнә, дотр-дөрвнәс хорта юм һарһна. Цуг хамтхасдын бодисмуд күүнә цогц-махмудын өвдлһ уурулна, санан седкл тогтнулна, ша гем хөрнә.

Әмн-судцна өвдлһнд, шаркланд зәтин хамтхасна аг уухмн, 5 грамм хатасн хамтхасдыг 300 мл уснд тәвәд номһн һалд буслһчкад, 5 минут көргәтн. Агиг хамтхастань термост кеһәд 4 частан бәрҗәһәд шүүтн, 5 әңгд хуватн, бүләнәр бичк-бичкнәр 1 өдрин дунд аршалхмн. Уухларн бичк-бичкнәр зальгхмн. Цуг агиг нег дәкж, эдлж, болшго, юңгад гихлэ гүзәнә аса хальсн дөргләд, цусн һарад гемнҗ чигн болна.

Гесн-һолһа, гүзән дөрглсн болхла, эмнүллһән уурултн. Кемр иим эм-дом күүнд зокхла, зәтин хамтхасна агиг 3 өдр даранднь эдлҗ болхмн. 7-10 өдр амрчаһад, цааранднь эн урһмлар дотр-дөрвн эрктән цеврлҗ болҗана. Җилд 2 дәкҗ иим цеврлһ кеһәд бәэхлә, күн эрүл-менд бәәнә. Әмн- судцан цеврлҗәсн өдрмүдт эрк уухмн биш, тарһн махн- заһснас кецәхмн.

Даалһвр

Зәтин хамтхасиг юңгад олн-әмтн йир үнлнә?
Ямаран гем эдгәлһнд зәтин хамтхасн туслна?
«Зәтин хамтхасна җор» гидг ахр келвр тогтатн.
Текст орс келнд орчултн.

Ахр толь

Зәтин хамтхасн - лавровый лист

Титм - венок

Җимсн - ягода

Шарклан - артрит

Зальгх - глотать

Гесн-һолһа - кишечник

Цеврллһн - очищение

Эмнүллһнә чинртэ Манц һол

Төмр болн машин гүүдг хаалһас хол бәәсн Манц һол күүнә эрүл-мендд тааста хагсу аһарта. Энд иим урһмл урһна: мөгвә, эрвң, буурлда, шаһан будг, лошх болн олн зүсн теегин цецгүд.

Нигт иргәньгин йозурин нәәрүләр геснә гем болн царцлһ эдгәнә. һоллгч эмнүллһнь - бальчг рапа. Рапа - йир давста уста урсмл. Москван, Элстин номтнр Манц һол шинҗлхләрн иигҗ герчлҗәнә: «һолын өөр бәәсн ну- урмудын болн царңгудын уснд калий, магний, хлор икәр хурсмн».

Ростовск меҗәд «Манц-һол» гидг санаторий бәәнә. Энд амрчах олн-әмтнд эмнүллһн йир таасгдна. Эдн өдр болһн гүүнә чигэ эдлцхәнә.

Хальмг Таңһчд Манц нуурин көвәд эмнүллһнә санаторий эркн биш кергтә.

Даалһвр

Эн текст орс келнд орчултн.
«Хальмг Таңһчд Манц - һол ямаран онц чинртә һол.
Хальмг Таңһчд эмнүллһнә чинртэ нань ямаран һолмуд, нуурмуд темдглҗ болхмн?

Ахр толь Мөгв - шалфей Эрвң - чабрец Буурлда - полынь Шаһан будг - гусиные лапки Лошх - репей Ээриг - кумыс

Әмн судцна гемд 250 грамм нарна өвснә ясна тосн, 250 грамм керосин, 5-10 баг улан бурш талхлтн. Дулан ормд йисн өдр бәртн. Өдр болһн сәәнәр бүлтн. Гемтә ормдан түрктн. Хөөннь шеемг хувц өмстн.

Ахр толь

һавр тосн - камфарное масло

Давсгин дөрглән - воспаление мочевого пузыря

Әәрг - кумыс

Агта цә - наваристый чай

Әмн судцна гем - нервные болезни

Дорд үзгнн эрүл-мендин харлһн

Дорд үзгин эмчнр болн Буддан гелңгүд иигҗ темдглнә. Хальмг келн күүнә эрул-менд бийиннь заңгас бүрднә. Бичкнәр хот-хол эдлдг, сән седклтә улсин өөр бәәсн күн эрүл-мендтә болна.

Дорд үзгин эмчнр иим селвг өгчәнә: яһҗ өдгә цагт халь- мгуд хот эдлнә? Өрүнд цә, кофе, колбас шулуһар эдләд, көдлмштэн адһна. Көдлмшиннь хөөн ямаранчн хот-хол эдлчкәд, кевтәд амрцхана.

Өрүн болн үдлә хот-хол сәәнәр эдлтн, асхнд буршта, һашун болн ишклң хотас кецәтн. Хажһрар хот эдлдг күн олн-зүсн гем авна. Гемтшго седклтә болхла, эн заңган хайтн.

Шиңгрсн авц-бәрцән сольхд гиигн биш гиҗ эмчнр герчлнә.

Энүнд илвтә юмн уга, кесг миңһн җилмүдт Төвдин эмчнр олн зүсн эмнүллһнэ эв-арһ хәәсмн. Энүнә һол некврнь - күүнә цогц-махмудт харш күргшго күцл, тегәдчн Төвдин эм-дом күүнд йир зокна.

Нег эрктниг эмнәд, наадксднь харш болхмн биш гиҗ эдн келнә.

Даалһвр

Эн текст орс келнд орчултн.
Төвдин эмчнр эрүл-менд бәәхин төләд ямаран селвг маднд өгчәнә?
Хальмгуд ямаран хот-хол эдлхмн?
Шиңгрсн хальмг келн улсин ямаран хот-хол тадн меднәт?
Өдгә цага хот-хоолла ирлцүлҗ ямаран эдлвр олзлхмн?

Ахр толь

Дорд үзгин эмнүллһн - восточная медицина

Заң - характер

Селвг - совет

Төвд-Тибет

Эрктн - орган

Чиигтэ цевр-цеерин боодһас

Чиигтэ цевр-цеерин боодһас нәңгәс цеврлнә болн өвдкүр уурулна. Боодһас олн зүсн болдмн. Йодтань керчсн шав, җулһар шарх эдгәнә. Резорцинтань көгҗ гем хөрж эмннэ.

Цогц-махмуд чаңһагч болн өөмс тәәлснә хөөн иим боодһасар көлиннь тавг арчҗ ниткрдмн (массаж).

Бийән цевр-цер бәрхин төлә урһмл сангивитринта боодһаһар шаван цеврлтн. Бичкдудин шав бас эн кевәр цеврлҗ болхмн.

Шав-шарх цеврлснә хөөн ямаранчн спиртар арчҗ уһахмн.

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
Чиигтэ цевр-цеерин боодһас күүнә эрүл-мендд ямаран тусан күргнә?

Ахр толь

Боодһа - повязка, перевязка Шавэ - рана Шархэ - болячка Җулһар - ссадина Шатсын шархэ - ожог

Эрүл-менд бәәхин төлә өгчәх селвгүд:

Өрүни зарядк кедг цаг уга болхла, амр дамшлтс күцәтн.

Өрүн серн, орндан кевтә бәәҗ һаран деегшән суңһад, кииһән дотаһан автн, хөөннь һаран дорагшан кеһәд, кииһән һарһтн.

Дәкәд һаран деегшән өргәд, кииһән дотаһан автн. Нег цагла тавган бий талагшан матилһәд көлән суңһтн, һаран дорагшан кеһәд кииһэн һарһтн.

Адһм уга сууһад, көлиннь тавгарн кевс көндәтн. Нег цагла нудрминнь хурһдан атхад болн сарсалһад бәәх кергтэ (20-30 дәкҗ).

Йовхларн ээмән деегшән-дорагшан кетн (4-6 дәкҗ), көлиннь хоңшарарн йовтн.

Нүр-һаран уһаснаннь хөөн 5-6 дәкҗ көлән дарад су- утн. Хот белдхләрн көлиннь хоңшарт эс гиҗ көлиннь өскәд зогстн.

Хувцан өмсхләрн 4-6 дәкҗ далан көндәтн. Кемр тадн баһ наста болхла давшурар дорагшан гүүтн, 1-2 автобусин зогсалиг йовһар йовтн.

Автобуст сул орм бәәхлә адһҗ бичә суутн. юңгад гихлә күн суухла нурһна ацан икднә.

Даалһвр

Эн текст орс келнд орчултн.
Хальмг келәр амн үгәр цәәлһҗ келтн.
Тадн өрүн болһн ямаран зарядк кенәт? Цәәлһҗ үзүлтн.

Ахр толь

Тавыг - стопа, ступня Нүдрым - кулак Көлин хоңшар - носок Давшур - лестница, ступень Ацан - груз Нурһын - спина

Өдгә цага гүлгн гем эмнүллһнә эв-арһ

Месллһн - хавдр керчҗ авллһн. Хавдрин ормд сөрв үлднә, цусн икәр һарна. Гемтә күүнд наркоз даах кергтә болна.

Химиотоляна эмнүллһн хавдрта хумшиг хамхлад, өслтинь баһрулна.

Химиотоляна эмнүллһ кехлә, цуснд цаһан бодис болн лимфоцит баһрна, иммунитет икднә.

Ик кемҗәтә кортикостероидн эм зәрм гүлгн гемтә улс олзлна. Иим эмнүллһнә хөөн илҗрдг хальдвыр гемәрчн гемнҗ болхмн. Саглх кергтә.

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
Өдгә цагт гүлгн гем эмнүллһнә ямаран эв-арһ тадн меднәт?

Ахр толь Сөрвэ - шрам Уйдыл - шов Хумыш - молекула Цаһан бодис - белое вещество Хавдыр - опухоль Әәмшиг - опасность

Күүнә иммуиитетин йир ик хортн

Царцллһн болн хальдвр гем. җилин дөрвн цага авитаминоз.
Күүнә болн йиртмҗин муурлһн.
Күүнә эдлвр баһрлһн.
Эркин болн тәмкин хорн
Антибиотик хаҗһрар эмнүллһнд олзллһн.

Эс эдгэсн хамрин тегин гем, хамр хагслһн, бахлурин дөргл хоолын дөргл.
Эндокринн кев-янз эвдрлһн (халхин бульчрха икдллһн).
Бульчрхан кев-янз эвдрлһн.
Бодисин селвәнә эвдрлән (нәңгин хальдвр, давсна селвән эвдрлһн, шееснэ цувгин дөргл).
Антибиотикар эмнүллһн болн гормональн олн зүсн эм олзлһн.

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
Күүнә иммунитета юн хорлтан күргнә?
Юңгад бичкдүд дару-дарунь царцна?

Ахр толь

Хамрин тег - носовая перегородка Хамыр хагсылһн - ринит Бахлурин дөргил - воспаление гортани Хоолын дөргил - гортань Бодисин селвэн - обмен веществ

Куүнд әәмшгтә нэнгүд боли җацгуд

Шовуиа тому

Герин болн зерлг шовудас хальдж күн гемннә. Гемнсн шовуна зүүтә хот-хоолас авн аһар дуслын кевәр дамҗад күүнә цогц-махмудт әәмшг учрана.

Гемин утх шинҗнь. Йир икәр күн халу дөрнә, ханяна, ки давхцад әкрмднэ, хол-махмуд өвднә.

Юуһарн әәмшгтә? Цуг гемнсн әмтнәс 50 процентнь өңгрҗ одна. Өдгә цага номт-эмчнр иигҗ зарлна: «Улм бәәтлән шовуна гем цуг нарт-делкәд тархагдал күмнд ик әәмшг учрахмн». Шовуна томуһас саглхмн!

Спид

Спид әәмшгтә хальдвыр гем гиҗ эмчнр келнә. Белг- бекин хәрлцәнэс авн цусар дамҗҗ хальдна.

Гемин утх-шинжнь

Күүнэ махмудын судцд дөргләд хавдна. Күн шулуһар эцәд, чинәһэн алдад икәр көйрнэ. Олн зүсн талдан гемәр дару-дарунь гемннә. Царцхларн 2-3 сардан эдгл уга онь- дин эвго болен бәәнә.

Юуһари эәмшгтэ? Эн эдгшго гем одачн шишлң эмнүллһн оошагдад уга.

Эболаи безг.

Җаңгин хальдвыр гем Африкд түрүн болҗ учрсын әәмшг. Цуг нарт-делкән күмнд хорлтан күргнә.

Яһж хальдна? Күүнэ өөрхн хәрлцәнәс авн эклнә. Безгин җаңг шееснд, асад күрәд хальдвр учрана. Зәрмдән эрүл күүнә аренд шуурха эс гиҗ шав-шарх һархла бас эболан безгәр гемннә.

Гемин утх-шинжнь. Йир күчтә гидгәр күн халу дөрнә. Цогц-махмудт шава-цусн бууһад гемин җисәг күндрүлнә. Олн гемнсн эмтнэсн 70 процентнь өңгрҗ одна.

Хар цецег

Хар цецг - җаңг хальдвр гем. Әрәсәд эн гемиг кезэнэ диилсмн. Сүл 20 җилин туршарт хар цецгин ширг харһхш. Нарт-делкәд бәэҗ-бәәҗэһәд зэрм орн-нутгудт хар цецгин ширг учрна.

Юуһарн әәмшгтә? Олн гемнсн эмтнэс 30 процентнь сәәһән хәәнә. Тиигэд хар цецгин хөрврин тәрлһ авчах кергтә. Зуралсн тәрлһ кехлэ, күүнә цогц-махмудт иммунитет үүдәд әәмшгтә нэнг тархагдхш.

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн.
Нарт-делкэд күүнд әәмшгтә ямаран ширг бәәнә?
Тодлҗ авсн нег ширгин тускар келтн.

Ахр толь

Шовуна тому - птичий грипп

Аһар дуслын янз - воздушно-капельная форма

Халу дөрх - температурить

Ээмшг - опасность

Судцна дөрглән - воспаление суставов Эцх - худеть

Эдгшго гем - неизлечимая болезнь

Шишлң эмнүллһн - специальное лечение

Белг-бекин хэрлцэн - половые отношения

Шуурха - трещина

Хар цецг - черная оспа

Хөрвр тәрлһн - профилактическая прививка

Хальмг келн-улсин эмнүллһн

Кезә-кезәнәс нааран хальмгуд зэрм гем-шалтгиг малас авсн хот-хоолар эмндг бээсмн. Тер дотр герин аһрусна хот-хол йир зокаста. Үлгүрнь. арена гемиг хар үкрин ноо- сар эмнәд эдгәҗ йовемн. Хар нохан эс гиҗ хар хөөнә но- осн ясн-үснә одврт тусан хальдадмн гиҗ көгшдүд келнэ.

Үсн зүүтэ хот-хоолар мана өвкнр бас эмнүллһ кеҗ йовемн. Зәрм медәтнр икәр гемнәд чинәһән алдсн күүнд кимр гидг унд уулһна. Кимр гиснь эннь усн болн үс хой- риг эдл кемҗәһәр негдүләд буслһсн нәәрүл.

Цуг гем-шалтгиг хальмгуд хөөнә шөлэр шахна. Тиим шөлиг шилин шим гиҗ нерәднә. Хөөнә йирн үүрмг керчм махиг шилд уданар ууртнь буслһдмн. Йир нигт нег ааһ шөлн һарна. Чинә-чидл авхин кергт гемтә күн иим шөлиг бичк-бичкнэр аршална.

Бичкдүд чикнэ булгар гемнхлэ, өлгәннь өөр йирн йисн хөөнэ махна керчмеиг утцнд келкҗ бооһад өлгдмн. Махн хатхла чикнэ булг уурч одна.

Толһа икәр өвдэд бәәхлә, хөөнэ толһан экиг цаһан тоенд шарад эдлдмн.

Шатен махмудт такан өндгнә уург тосн угаһар шарад көргәчкәд түркдмн.Кемр күн икәр шатлһна шав авсн болхла, халун хөөнә баасар цур бәрдмн. Хальмг келн- улсин эмнүллһнд буслһсн усн йир ик чинртә юмн.

Өдгә цаг күртл нег ончта эв-арһ олзлгдна. Долан ааһ уснд нег бут давс, нег ухр цаһан тос тәвәд буслһхмн. Буслһа бәәтл нег ааһ ундн һарна. Иим таңгиг ширгәәмр гиҗ нерәднә. Гемнсн күн өрүн болһн уухмн.

Шүдн икәр өвдхлэ «хар дүр» өвсиг уснд буслһад уурарнь киилдмн. Амнд шарх һархла бас хар дүрин ур туслна.

Темәнә ноосн ша гемд зокна.

Арена булгиг, садв гемиг, тому царцлһиг зурмна тосар эмнҗ йовемн.

Ямаран чигн гемиг эклҗ эмнхиннь, өмн бө-удһн улс онц тэрн умшдг бээсмн.

Илдн һархла, дэәнд йовад үкл үзсн күн цэкәч чолу һартан авад нег-негнләнь харһулад, иигҗ келдг бәәж: «Цэк.цәк. цәкәч цәкәчән ав».Тиигхлә илдн шулун эдгдмн.

Кемр нүднд өвдг һархла, герин үүднэ өмн сууч- кад гемнсн күн нег бут салм һартан бәрчкәд толһаһан өвдгүрн өөртхәд иигҗ келхмн: «Өвдг, өвдг өвдгән ав» келснә хөөн бут салмиг һазрт булхмн.

Хальмгуд шар тосиг йир ончлҗ эмнүллһндән олзлна. Хуучрсн шар тосар шатен Махмуд, сунсн эмн-судцд, чикнә булг, ямаранчн дөргл эмннә.

һурвн җилдән һазрт булад хадһлсн шар тосн элдү ик эмнүллһнә чинртә. Нилрхсн күүкд улст өдр болһн өлн элкнднь иим тосиг аршалулдг бәәсмн.

Көшдиг гемиг тоснд шарсн зурмна махар эмнҗ йовсмн.

Чим, манҗ авһ зуусн күүг хөөнә зунһугта ноосар орачкад, хөөнә шин шөл уулһдг билә. Хавдсн ормиг хойр манҗ авһ чивсин шар тос түркдиг бәәсмн. Ноха зуусн болхла шатен ноосна үмс түркчкәд, эмгн күүнә хуручар дарулдг бәәҗ.

Хальмгуд герин болн зерлиг малын цөсиг ямаран чигн гем зовлң эмнүлһнд олзлдыг билә.

Шүдн, бөөр өвдхлә, хорһсн хатхла, көшдиг гемд ха- тасн чонын цөсиг жаҗлдмн.

Шүдн өвдхлә, туулан цөсн туслна. Туула сөөд далн хойр өвс иднә гиҗ хальмгуд йорлдымн.

Уснд буслһсн оонын өвр шеелһүлдг эм-дом болдмн. Оонын өвр, элкн күндәр гиигрсн күүкд улст туслна.

Күнд шавд ишкә шатаһад өмсинь деернь цацхла, цусн һардган зогсна.

Келн улсин эмнүллһнд эм-дом болҗ эрдс усн, цаһан, улан мөңгн, давен, көк хар бальчг, үмсн, һавр, уулын дөгд өргнәр олзлгдна.

Хальмг эмчнр хот-хоолыг 5 әңг амтнд хувана: эмтэхн, ишклн, шорвг, һашун, буршта. Тиигэд, ямаран хот-хол эдлхиг эн амтна әңгәс иштэ эмчнр заана. Цецег гемэс хальмгуд йир әәдг бәәҗ. Цецгэр гемнен күүнд сөгин хаш, ямана махна шел өгәд олнас салу 49 хонгтан бәәлһдыг бәәсмн.

Хальмг келн улсин эмнүллһн өвәрц болн туста. Даалһвр

Текст орс келнд орчултн
Малый зүүтә хот-хол яһҗ эмнүллһнд орлцулдг бээсмн.
Хальмг улсин эмнүллһнд усн болн үсн яһҗ олзлгдна?
Илдн гемиг яһҗ эмндг билэ?
Нүднә өвдгиг яһҗ эмндг билэ?

Ахр толь

Малый зүүтә эм - лекарства животного происхождения

Үсн зүүтә эм - молочные лекарства

Нигт шелн - густой бульон

Шилин шим - мясной сок

Чикнэ булг - отит

Махна керчме - кусочки мяса

Хатсн махн - сушеное мясо

Өндгнә уург - яичный желток

Хар дүр өвсн - дурман трава

Зурмна тосн - суслиный жир

Цэкэч чолун - кремень

Тэрн - заговор

Нүднә өвдг - ячмень глаза

Хальмг эмчнрин селвгүдәс

Нөөрин туск селвг

Күүнә цогц-махмудын цагин җисән йир кецү юмн. Кезә амрхан, кезә көдлхән күн болһн медх зөвтә. Хонгин цагин җисэһәр һардвр кехлә кезән кергт тадн эрүл-менд серглң йовхмт гиҗ номтнр товчлна.

1-2 час сө

Нурһлҗ әмтн эн цагт унтҗ одна. Мана эрктн үүлдврән номһрулад, амрллһан эклҗәх цаг, зуг элкн сәәнәр көдләд күүнә дотрас хорта бодисмуд һарһна. Эн цагт күн серггәр унтна. Шулуһар нөөрсң цагт йир тодрха зүүднчн орна.

час сө.

Цуг күүнә цогц-махмуд амрна. Гүн нөөртән орсн кем. Эн цагла унтсн күүг серүлхд йир күчр. 3 час сө күүнә цогц- махмудт сәәнәр чидл-чинән хоршагдна. Кемр эн кемд күүг чаңһар серүлхлә, эрүл-мендднь харш болна.

час сө.

Күүнә хумшмуд арен шинрҗәх цаг.

час сө

Бөөрин бульчирхас серәд, цусн кортизол бодисар байҗна. Күүнә цогц-махмуд шинрәд цусна дарылт икднә. Кемер күн эн цагла серхлә, бийнь амрсн болҗ медгднә. Юңгад гихлә, цогц-махмуднь олн нәнг җаңгас сулдҗах кем.

час өрүн

Күүнә цусна дарлт болн халуна кемҗән өснә. Зүркн дару-дарунь цокна, цуснд адреналин икднә. Эн цагла усна цур авхла, йир сән болна.

час өрүн

Күн серҗәх цаг. Удан орндан бичә кевттн. Дала көдлмш бичә кетн. Күүнә цогц-махмудт туссн углевод ур- сад, хорһн-тос икәр хурахш.

Иммунитет өсҗәх кем. Эн нагла хот-хол эдлҗ болхмн.

час өрүн

Цусн сәэнэр гүүнә, элкнд хурсн хорта нәңгүд, җаңгуд күүнәс шеесн, алвңгар дамҗҗ һарна.

час өрүн

Зүркн сәәнәр көдлнә, күүнә дөгҗлт көдлнә. Эн цагла ямаранчн көдлмшән эклхмн.

час өрүн

Көдлмшин гүргүн эрүл-дорул цаг.

час өрүн үд.

Күн дала муурад уга. Эн цагт әрк уухмн биш, юңгад гихлә нөөрин, элкнә, бөөрин гем-өвчн учрх әәмшг бәәнә.

час үд

Эн цагла күүнә цогц-махмудын цуг эрктн гүҗрҗ көдлҗәнә. Дала хот-хол эдлхымн биш, юңгад гихлә хорһын-тосын икәр хурхымн.

час өдр

Элкн амрчах кем. Күн муурсн бәәдл һарна. Эн цагла хот-хол эдлхлә сәәнәр шиңгрәд эрүл-мендд туслна.

час

Күүнә дөгҗлт баһрсн цаг. Эрүл-мендд йир харш цаг.

час

Хот-хол эдлх дурн күрв чигн, эдллго бийән саглтн. Эн цагла эм бичә уутн.

час. асхн үд

Цусн кислородар байҗад зүркн оошк сәәнәр көдлҗәх кем. Күнд көдлмш күцәҗ болхмн.

час

Хот-хоолан эдлтн. Хот-хол сәәнәр шиңгдыг цаг.

час

Элкн, әмн-судцна хәрлцән сәәнәр көдлҗәх цаг. Гөңгн цә, шүүс эдлҗ болхмн.

час асхн.

Цусна дарлт икдәд кун муурсн кем. Амрлһнд бийэн белдтн.

20-21 час асхн

Күүнә әмн-судцна үүлдвр теңшәрнә, халун баһрна. Эн цагт шин медрл дасхла сәәнәр тодлгдна.

22-23 час

Күүнэ цуснд цаһан долдас икднэ, мелотонин гидг баһрлһна гормон үүднә. Эн цагла нөөрсх кергтэ.

24 час

Эн цагт гүн нөөртән орад, сән зүүд үзәд амрхла, йир сэн болхмн.

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн.
Нөөрин тускар ю меддвт?
Эрүл-менд бэәхин төлэ ямаран нөөрин зокал күцәхмн?

Ахр толь Нор - сон

Цагин жисэн - промежутки времени

һардвр - руководство

Серглң - бодрый

Дөгҗлт - возбудимость

Нурһлҗ - большинство

Зүүдн - сновидение

Серүлх - будить

Шинрх - обновляться

Бөөрин бульчрхас - надпочечники

Гөңгн - жидкий, легкий

Урсх - растворяться

Цусна цаһан долда - лейкоциты

Баһрлһна гормон - гормон молодости

Гүн нор - глубокий сон

Түрүн хәләцд хальмг тег хагсу, дала урһмл уга болж медгднэ. Болв хальмг эмчнр теегт олн зүсн ноһа олҗ авдг бәәҗ. Теднә ик зунь туста, кү эмнллһнд олз күргдг ноһан. Хальмг эмчнр олн зүсн ноһа уснд чанад, әдл әңгинь негдүләд, эм кеһәд эмнүллһнд олзлдг бәәҗ.

Үлгүрнь, җамба цецгин, цегргин, бавһу гидг урһмлын әдл әңгс, лошхин, көгснә, темәнә хатханчик әдл атхм авад негдүләд зуурчкад, булгин хәәлсн эс гиж һурв дэкҗ буслһсн уснд чандмн. Урһлмудын нег хүвд усна арвн хүв кеһәд буслһдмн. Өдр болһн өрүн асхн хойр 30 өдртән эн теегин эмиг уудг бәәҗ.

Шар буслхла, элкн көөхлә, шар өвчн гемәр гемнлхлә, шүлсн һарлго удан ханяһад бәәхлә, хойр һуйин ясн өвдэд, махмуд хавдхл әкрмдхлә, күндәр кииһән авхл амнас за- арин үнр һархла, дару-дарунь өвдкүртәһәр мөрән үзәд бәәхлә, эн теегин эм хальмг эмчнр өгдг бәәҗ.

И им ноһас болн цецгс буслһсн усар аман заальхд сән. Кемрҗән хол хавдад, өвдәд, бүүль цустхла, эн усн туста. Иим усна ур киилхлә, хагсуһар ханяһад бәәхлә, хол җаһшнхла, тому хальдхла сән болна.

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн
Хальмг эмчнр ямаран селвгүд өгдг бәәсмн?
Ямаран гемд теегин ноһан тусан күргнэ?

Ахр толь

Бавһу - тысячелистник Көгсн - крапива Атхм - горсть

Буслһсн усн - кипяченная вода Бүүл - десна

Ур - пар Тому - грипп

Хагсу ханядн - сухой кашель Заар - неприятный запах тела Күнд ки - тяжелое дыхание

Урһмлын үлдләс кедг эм

Темснә болн зер-земшин үлдләс кезэнк хальмг эмчнр эм кедг бәәҗ. Хавст, цуунг, боднцгиг цеврлснә хөөн үлдсн хальс, мәңгрснә болн сармсгин хальс үүрмгэр ишкэд, хо- ляд, нег хүвнь булгин эс гиҗ һурв буслһсн уснд чанад, тер усиг өдр болһн һурвн сардан өрүн асхн хойр-неҗәһәд шаазң уудмн.

Зүркн өвдхлә, шар өвчн гемәр гемннхлә, чирә болн махмуд көөһәд бәәхлә, әкрмдхлә, элкн көөхлә, шүрүвсн татхла, күчрдҗ кииһән авад бәәхлә эн эм уутха гиһәд хальмг эмчнр заадг бәәсмн.

Хагсуһар ханяһад, хол өвдәд, күчрдҗ кииһән авад бэәхлә, ханядн-тому күртхлэ, иим халун усна уурт амарн кииһән авад, хамрарн һардмн. Бүүль цустад, амнас му үнр һарад, шүлсән зальгхла, хол өвдәд бәэхлә, эн усар аман заальхла зокаста болна. Уурар кииһән авлһиг болн аман зәәллһиг өдр болһн өрүн асхн хойр кедмн.

Хальмг эмчнр бас нег соньн эм бас кеҗ чаддг бәәҗ. Долан урһмлын әдл әңг үүрмгәр чавчад, уснд чанад, тер усиг 3-6 сардан неҗәһәд шаазң өрүн-асхн хойр уудмн, тер долан урһмлын нернь: һазрин болн грецк яңһгин хальсн, нарн цецгин хальсн, бурчигин темсын, зүрҗә темснә көрсн.

Шар өвчн гемәр гемнхлә, элкн көндрхлә, махмудт бус- рыг һархла иим ус уудыг чигн. Иим ус өдр болһн уухла, күүнә бийнь батрна, саата болн көкүл күүкд улст зокаста.

Зеткрлә харһад ясан хуһлхла, махмудан шатахла, шавт- хла бас иим ус уухла, күн түргәр эдгдымн.

Шовудын өндгнэ хальс үүләд, талх кеһәд, тер талх шав деерән цацад, талхиг бичкн ухрар ууһад бәәхлә шав түргәр эдгнә.

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн
Хальмг эмчнр ямаран соньн эм кеҗ йовсмн?
Өндгнэ хальсн ямаран эмнүллһнә чинртә?

Ахр толь Яңһг - орех

Нарн цецг - подсолнечник Зүрҗә - цитрусовые Шар өвчн - изжога Хальсн - шелуха Цацх - рассыпать Шав - рана

Зеткр - несчастный случай

Икәр, дару-дарунь әрк ууһад, тэмк татад бәәхлә, күүнд ямаран чигн гем хальддмн. Күн гемннә, юңгад гихлэ әрк уулһн болн тәмк татлһн эрүл-мендд харшылна. Эрк уудыг болн тәмк татдыг әмтн түргәр цуцрна. Баһ наста әмтн мууһар өснә, толһань өвднә, көдлмш кехләрн түргәр көшнә, бөдүн улс түргәр көгшрнә.

Иим му дасврас эдгәхин төлә хальмг эмчнр сән эмнүллһ кедыг бәәҗ. Уласна бут, җамб цецгин, мәңгрсн болн сармсг хойрин халун үмснәс һардг ур амарн 30 дәкж. кииләд, хамрарн кииһән һархмн. 30 өдртән иим эмнүллһ кедмн. Әркән, тәмкэн хайх әмтнд иим эмнүллһн ик зока- ста болдымн, ашнь түргәр үзгддымн.

М. Стеклов, эмчи

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн.
Амн үгәр келтн.
Ямаран му дасврмуд бәәнә?

Ахр толь Сармсг - чеснок Әрк - водка Тәмк - табак

Му дасвр - вредные привычки Уласын - тополь Бут - букет

Тэмк бичэ таттын

Тэмк татдг болхла эн му авг-бэрцэн эндрин бийднь хайтн. Тәмкән хайхла эрүл-мендтн ясрхымн.

Күүнә цусна кислород теңгшэрәд, цуг цогц-махмуд ясрхымн.
Эргндк юмна үнр болн амт сәәнәр медхит.
Дола хонад күүнә чирә эрүл-дорул бәәдлтә болҗ одна.
Күүнэ киилһнәс, үснәс, арснас му завата үнр һардыган уурна.
Сар болад шулуһар муурдган мартхит.
Мел ханяһад бәәдгән уурхит.
Толһа өвдгшго.
Зүркнә кииһин, оошкин гүлгн гемәс гетлхит.
Эрүл-дорул, һольшг авг-бәрцтә болхит. Бизһләд уурлдган мартхит.
Санан-седклән төвкнүләд, бийән бәрәд чаңһ- чииргин зокал күцәхлә му авьясан хайхит.

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн
Тәмк татдган хайхла эрүл-мендд ямаран тус болх?

Ахр толь Татх-курить

Му авг-бәрц - вредные привычки Үнр-запах Амтн - вкус

Зава - неприятный запах изо рта һолыиг - доброжелательный Бизһлх - нервничать Чаңһ-чиирг - здоровый, выносливый

Гүүнә чигән күүнә эрүл-мендц тус күргдгинь цугтан меддг болх. Энүг уусн күн амтынь кезә чигн мартшгонь лавта.

1911 җил профессор И. И. Мечников, хөөннь 1925 җил П.Ю. Берлин гүүнә чигән цогц-махмудт тус болдгин тускар бичсмн.

Теднә шинҗллһәр, малын идгәр нүүһәд йовсн халь- мгуд энүг белдәд, элвгәр ууһад йовсндан, садв гемәр гем- тлго бәәсмн. Давсгин, нурһна, арена, оошкин, мөөрснә гемәр бас тер әмтн хая-хая гемндыг бәәсмн. Заһсна сал- гар көдлдыг хальмгуд дунд заагдсн гемәр элвгәр гемндыг бәәсиг эмчнр тодлна.

Профессор У чур Алексеев иигҗ темдглҗәнә: кемр күн садыв гемәр гемнсн цагт әәрг даңгин ууһад бәәхлә, түргәр эдгнә.

Келхэс, күүнә дотыр бәәх кесиг гемиг уга кенә.

Ямаран чигн гемәс бийән саглхин төлә өдр болһн хотыннь өмн һурв дәкҗ өрәл литр 3-6 сарин эргцд чигә ууҗ болҗана. Тиигәд тасрхан угаһар әәрг ууһад бәәхлә, эрүл-менд күн чигн цогц-махмудан улм сәәнәр батрулҗ чадҗана. Тиигәд, иим туста унд аршалтн.

М. Стеклов, эмчи.

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн.
Әәргин тускар тодрхаһар келтн.
Ямаран хальмг профессор әәргиг йир үнлдг бәәҗ?

Ахр толь Әәриг - кумыс Садыв гем - туберкулез Амтн - вкус

Оошкин мөөрсн - бронхи Малын идыг - пастбище

Гемэ. Өвчин. Шалтыг
Өргнә әмн-судцна дөргл
Юңгад өргнә әмн-судцна дөрглор күн гемннә?

Шүдән икәр зуунрәд бәәхлә.
Чирән болн өргнә ясн хуһрхла.
Бодисин селвәнә эвдрхлә, хальдвр гемэр гемнхлә.
Күнд көдлмшин аш.

Гемин утх-шинҗ

Толһа өвдлһн.
Өргн дор бульчрха чочлһн.
Чикн өвдлһн, таңхрлһн, шууглһн.
Өргн көндрлһн, тачкнсн ә һарад өвдлһн.
Әмн-судцна бадярлһн, халу дөрлһн.

Эмчин селвг

Җөөлн хот-хол эдлхмн, аман икәр секлго, уданар хату юм жаҗллго.
Төвшүнәр, дөгҗлго бийән бәрхмн, уурлад бийән зовахмн биш.
Киитн цур өвдлһ баһрулна.
Халун цур махмуд сулдхад, шүрвс татулхш.

Эмнүллһнә җор

Әмн-судцн икәр өвдхлә улан бөөлзрһнә ишин аг өдрт 3 дәкҗ хот эдлхиннь өмн 100 грамм ууҗ болхмн.

Нег ик ухр үүрмг улан бөөлзһрнә ацмудыг 500 грамм буслһсн уснд 5 минутд бәрхмн, хөөннь эмнүллһндән орулҗ эдлтн.

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн.
«Өргнә әмн-судцна дөргл» гидг ахр келвр тогтаһад амн үгәр келтн.
Иим гем-зовлңгд эмч эмнүллһнә кергт ямаран селвг өгнә?

Ахр толь

Өргнә әмн-судцна дөргл - воспаление челюстного сустава

Зууньрх - стиснуть

Таңхрх - оглохнуть

Дөгҗлх - возбудится

Цур - компресс

Шүрвсн татлһн - судорога

Улан бөөлзирһн - малина

Ә - звук

Бульчрха чочлһн - воспаление лимфатических желез Эмнүллһиэ шивжс

Антибиотикмудын ормд эмнүллһнә чинртә ШИВҖС олзлҗ болхмн. Нооста толһата мецкә өтн хотын шархд, геснә өвдлһнд, хот-хол мууһар шингрсн цагт бас нөкд болна.

Антигистомидн мецкә-өтн җилин дөрвнә цаг солльһ- нас иштә ирдг гем-ярвг эмннэ.

Шиигүд гемтә әмтнд тусан күргнә. Шигдәәчс күүнә цусна дарлтын икдлһнд, толһа өвдлһнд, эрглһнд йир сән эм-дом.

Зөг болн зөөгин зүстә хот-хоолар олн-зүсн гем-ярвг эмнәд эдгәнә.

Зөөгин хорн әмн-судцна гемд йир ик туста. Цөсн болн бод малын нөөрин ферменте күүнэ хот-хоолын шиңглтд йир туста (аллохол, фестал, мезим эм-дом).

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн
«Эмнүллһнә шивҗс» гидг ахр келвр тогтаһад, амн үгәр келтн.
Шигдәәчәр эмнүллһнә ямаран эв-арһ тадн меддвт?

Ахр толь Өтн - червь

Мецкә гем - гельминтоз Зөг - пчела

Зөөгин хорн - пчелиный яд Шигдәәч - пиявка

Шигдәәчәр эмнүллһн - гирудотерапия

Шиигүд гем - астма

Бод мал - крупный рогатый скот

Тому гем эмнүллһн

Тому юуһарн әәмшгтә? Гесн-һолһан җанг күүнд йир ик хорлтан күргнә. Эн гемәс авн олн әмтн түрнә, зэрмнь сәәһән хәәнә. Юуһарн әәмшгтә? Җанг шулуһар күүнә цуснд орад цуг цогц-махмудар тархагдна. Иим җангуд уснд, аһарт җилин дөрвн цагт удан бәәнә. Чиигтә һазрин көрснд кесг сардан чигн бәәршлнэ.

Гемин шинҗ:

Эвго болен болхла эркн биш бийән эмчд үзүлтн.

Оксолинов зуурмлыг өдрт 2 дәкҗ хамртан түрктн.

һаран савңгдад сәәнәр уһаҗатн эс гиҗ спиртта нәәрүләр цевр альчурар нүр-һаран цеврлтн.

Хамр-амндан цевр чирәвч зүүтн.

Витамин С эдлтн.

Ханяһад-нәәтхҗәсн әмтнәс хол йовҗ саглтн.

һаза йовхларн, олн-әмтн хурсн ормд эркн биш чирәвч зүүҗәтн.

Буслһсн ус дару-дарунь ууҗатн.

Эрүл-дорул бәәдләр бәәтн, нөөрән хаңһаҗ унтҗатн, чаңһ-чииргин зокал күцәтн.

Олн-әмтн олзлдг ормд орсна хөөн эркн биш һаран уһаҗатн.

Ханяһад-нәәттхләрн, тоха-һаран олн-әмтнәс хальчлтн.

Альхндан ханяхмн биш.

Җил болһн тому хөрлһин тэрлһ кеҗәтн.

Гериннь аһаран дару-дарунь шинрүлҗәтн.

Өдр болһн сармсг эдлтн, көндртн.

Му бичә сантн, му заңган хайтн.

Йиртмҗд томун җаңг 72 частан бәәдмн.

Тому хальдсна хөөн 1-5 хонг болад кун ним кевэр гемннэ:

Толһа өвднә Ханяна, ки давцхна Заратрулна

39-40 градус курч халу дөрүлнә

Бөөлҗүлнә

Туулвр эклнэ

Махмуд, эмн-судцн лугшад зована Ямаран эм уухмн?

Арбидол, ингаверин, амиксин, альфа болн гамма интерферон.

Нигт өөктә мах, шел эдлхмн биш.

Шиңгн цә, кимр, әркин таң, хар сувсрһна, улан бөөлзрһнә шүүс, шовуна шел ууҗ болхмн.

Даалһвр

«Тому гемин шинж.» гидг ахр келвр тогтатн
Тому гемәс яһҗ бийэн саглхмн?
Ямаран хот-хол эдлҗ болхмн?
Текст орс келнд орчултн.

Ахр толь

Тому гем - грипп, ОРВИ, ОРЗ Ханядн - кашель, мокрота Заратруллһн - озноб Туулвр-диарея Бөөлҗүллһн - рвота Эмн-судцн - сустав Махмуд - мышцы (тело).

Ша

Ша гемәр күн медмҗән угаһар олн җилин эргцд гемннә. Түрүләд зүркнд, әмн-судцнд, цусна судцнд харл- тан күргнә.

Хөөннь элкнд, бөөрт күрч муурулна.

Эн йир әәмшгтә өвчин. Ша күүнә эрктн негдүлгч хумшмуд хамхлна. Оньган эс өгч эмнүллхлә, ямаран чигн эрктн гемнәд зовхмн. Ша гемәр күн иим олн учрар гемннә:

Икәр даархла
Икәр муурхла
Хот-хоолын таал муурхла
Тохмд иим гемтә күн бәәсн болхла
Кемр күүнә дотр ямаранчн эрктнд бета-гемолити- ческ нәңгүд бәәхлә. Эн нәңгүд күүнә дотр ивтрхлә, хоо- лын дөргл гем учрна. Кемр күүнә иммунитет му болхла, ша гемәр гемннә. Тиигәд, хоолын дөрглнәс авн шааһар гемнҗ болхмн.

Гемин утх-шинж

Хоолын дөрглин хөөн 2-3 дола хонад гемнсн күүнэ чинән алдрад әмн-судцн икәр өвднә. Генткн икәр халу дөрүлнә. Зәрмдән гем медмҗән угаһар эклнә. Халу дөрүлвчн, чинән икәр алдрхш, невчк эвго болен болна, судцд, зүркн өвдхш. Болвчн бән бәәҗ өвдг, тавг, тоха, баһлцг лугшҗ өвддг болна. Эннь күүнә судцдын дөрглин утх-шинҗин темдг. Өвчәһәд уурҗичн одна. Тиигхлә төвкнхмн биш, шааһин судцдын дөргл эклҗәх юмн болҗана.

Ша гемтә әмтн эркн биш эмнүүлһнә герт эмнүллһ авх зөвтә. Эмчин заавр күцәһәд бәәхлә, гемәс гетлҗ эс гиҗ хөрвр авч болхмн. Бас нет ончта шааһин чинр - эннь

зүркнә үүлдвр муурлһн. Зүркнә цоклурин җисән эвдрнә. зүркн өвднә, гүрә-судцд тохнятаһар көдлхш. Күүнә чинән алдрад, икәр көйрәд, әкрмдәд, толһань өвдәд шалтглна.

Кемр эмнүллго бәәһәд бәәхлә, күн күндрәд, оньдин бослго кевтәд чигн одхмн. Бичкдүд бас ша гемәр гемннә. Шишлң эмч ша гемин утх-шинҗ йилһж товчлх зөвтә. Зүркнә шааг зүркнэ эмч шинҗллһ кеһәд эмннә.

Даалһвр

Ша гемин тускар тадн ю медвт? Амн үгәр келтн.
Юн учр деерәс ша гемәр күн гемннә?
Бичкдүдин ша гемин утх-шинҗин тускар келтн.

Ахр толь Ша - ревматизм Эрктн - орган Әәмшг - опасность

Тохма гем - наследственное заболевание

Көйрлһн - потливость

Шалтг - заболевание

Зүркнә ша - ревматизм сердца

Шалзсин туск цәәлһвр

Шалз-олн мөчтэ, аралҗна классин хорха болна. Ут тоодан дөчн нәәмн миңһн янз шалз илдксн бәәнә.

Иим олн шалз бәәдгнь учрта. Юңгад гихлә, тууҗин делгрлтин йовудт шалз йир бичкн кемҗәтә болад, урһмлын үлдгдлэр байн һазрин деерк көрснд бүүрлх арһ учрсмн. Шалз шинҗлдг зоологии әңгиг акарология гиҗ нерәднә.

Шалз утдан 0,2-0,4 мм күрнә, ховрар 3 мм болна. Шалзин цогц нег эс гиҗ 2 әңгәс тогтна. Эннь аралҗн мет толһа чееҗ болҗ гесн гүзәнлә ирлцхш. Хойр әңгәс тогтхла таслурнь деегүр болна. Йириндән зурһан көлтә. Энүнәснь дөрвн ар көлнь бөдүн шалзсд харһна. Өтнь болхла зурһан көлтә. Көлнь, һуй, өвдг, түрэ болн тавгас тогтна. Тавгтнь хумсн болн нәрхн сорул бәәнә. Өмн бәәх хойр көлнь хавчур янзта (мөлҗүр) эс гиҗ хатхҗ керчдг амн тогтана.

Хойрдгч пар-бас амна эрктнмүдин комплексд орна. Хамгин амр шалзсд эн комплекс сул болна. Болв ик зу- удан уңгарн ниилҗ, хоңшарла болн талдан мөчмүдлә хамдан цогцд сул көдлдг толһа тогтана. Ик зуудан дөрвн нүдтә. Шалзсин зәрм янзд цогцнь җөөлн арсар бүркәтә. зәрмнь болхла хату көрстә болна.

Эн шалзас зуг зәрмнь хорта, олн әмтн дунд гем тар- хадг хорхас. Болв тер бийнь күүнә аренд харшлтан күргнә. Эднә багин ик зунь сул бәәдг сапрофаги гиҗ келнә. Эс гиҗ зерлг гиҗ нерәднә.

һазрин көрснд, урһмлын үлдлд олзлҗ, улан хорхас мет һазрин чинр өөдлүлһнд туслна. Шалзсин зәрмнь урһмлын шүүсәр хот-хол кенә. Келхд, эн багд зэрм шалзс уусн цусар теҗәл кенә. Энүг омовампиризм гиҗ нерәднә.

Даалһвр

«Шалз-хорта шивҗн» гидг ахр келвр тогтаһад, амн үгәр келтн.
Текст орс келнд орчултн
Шалзас бийән яһҗ саглхмн?

Ахр толь Шалз - клещ

Шалзин безг - конго-крымско-геморрагическая лихорадка

Мөч - конечности

Сорх - вытягивать

Хорта - ядовитый

Эдл-аху - хозяйство

Ик зунь - большинство

Шалзсас яһҗ бийэн саглхмн?

Сүл җилмүдт хальмг теегт хорта шалзс бәәршлдг болв. Эдн эмтн өөмдг һазрт, амрллһна талвңгд, ө-шуһу моднд олар бүүрлнә.
Кемр тадн йиртмҗ һәәххәр гертәсн һархларн, шалзс хөрдг эм-талх бийләрн авч йовтн. Иим эм-талхиг ил цогц махмудтан түркчхлә өдрин дуусн хорта шивҗс таднур өөрдшго. Талх, зуурмл эмин саңгд хулдҗ авч болхмн.
Хорта шалзс намрин дуусн йиртмжд бәәршлнә. Тиигәд, кеер йовх әмтн бийән оньдин хәләҗ саглхмн, гиҗ эмчнр келнә. Теегт йовхларн бүтү һотл, ут ханцта-захта хувц-хунр өмсх кергтә. Толһадан цаһан махла өмсхмн эс гиҗ альчур боохмн.

Юңгад гихлә, хар өңгтэ шалзс цаһан хувцн деер сәәнәр үзгднэ.

Амрллһнас ирчкәд хувцан һаза сәәнәр саҗтн.

Кемр цогц-махмудт ширлсн шалзс олҗ авсн болхла шулун гидгәр эмчүр одтн. Эврән хорта шалзсиг махму- дасн авхар седхмн биш.
Кемр эмч тана бәәсн һазрт уга болхла ним эм-дом олзлтн. Махмудт ширлсн шалз деер нарн өвснә ясна тос дусатн. Хойр-һурвн минут күләтн. Шалз киилҗ чадл уга, үзүрән сулдхх, дигтэ тер цагла әрәхнәр бичкн чимкүрәр махмудас татҗ авч болхмн.

Үзүрнь күүнә цогцд үлдшго зөвтә. Шалз авсна хөөн шил савд тәвәд шинҗллһнд өгхмн. Шалз зуусн ормд йод түрктн. Эмчнр хәләһәд ямаран шалз орсинь цәәлһҗ өгх. Хорта шалз зуусн болхла, долан хонгтан эмчнр эмнҗ шинҗлнә.

Шалзин безг йир күнд гем. Гемнсн күн икэр халу дөрнә, толһань өвднә, заратрулна, дарунь-дарунь бөөлҗәд, нөр күрл уга зовад, цуг махмуднь лугшад, ухаһан гееһәд ирглнә. Гемин иим утх-шинҗ медгдхлә эркн биш эмчиг дуудхмн.
Малый эмчнр гертән бәрҗэх аһрусан шивҗин хор- нас саглх селвг өгнә. Шивҗс олн-зүсн әәмшгтә гемин көтлвр болдмн. Герин аһруснд ямаран чигн гем хальдна. Тиигәд, гертән бэрҗәсн аһрусан цеврәр бәрхмн, дару- дару нь шишлңг эм-дом гүркхмн. һаза йовсн ноха-миисиг герт орҗ ирхлә, сәәнәр хәләһәд цеврлхмн.

Даалһвр.

Текст орс келнд орчултн.
Кеер йовхларн шалзас яһҗ бийән саглхмн?
Хорта шалзс ширлсн болхла ю кех кергтә?
Шалзин безг гемин тускар келтн.
Герин аһрусн ямаран гемин көтлвр болна?

Ахр толь

Йиртмҗ - природа Бүүр - место жительства һәэхх - любоваться

Эм-талх - порошок (лекарство)

Хорта шивҗн - ядовитое насекомое

Зуурмл - мазь

Эмин сан - аптека

Бүтү һотл - закрытая обувь

Саҗх - встряхивать

Ширлх - впиваться

Нарн өвснә ясна тосн - подсолнечное масло Шалзин безг - клещевая лихорадка Иргилх - стонать Мал-аһрусн - домашние животные Шишлң эм-дом - специальное лекарство

Эәмшгго әркин кемҗән

«Цугтан әрк бичә уутн» - гидг дуудвр тәвәд тус уга. Күүнд әәмшгго кемҗән бәәдмн. Эннь зун хөрн тавн миллилитр чаһр (йисн градус), эс гиҗ өрәл литр пиив. Арвн хойр градуста нет чирк чаһр уухла, тернь ик кемҗән.

Кемр күн өдр болһн әрк ууһад бәәхлә, әркдлһнд орсн темдг, әркин кемҗән күүнә цогц-махмудас болн наснас иштә болна. Тегәдчн баахн күн көгшн күүнәс шулуһар оркд орна. Күүкд күүнә әмн-судцна бәәдлнь талдан. Күүкд күн йир шулуһар әркд орна. Залус арвн җилин хоорнд әркнч болҗ одна, әркдлһн йир ик әәмшгтә өвч. Келхд, иим уул Хальмг үлгүр бәәдмн: «әрк савасн бишн- кинь цуһараһинь эвднә».

Тегәдчн ямаранчн күн бийдән ик неквр тәвх керггә. Эн унднд икәр шунхмн биш. Кезәнә мана өвкнрт иим он- чта авьяс бәәсмн: «Залу күн 40 күрглән әрк эдлшго зөвтә. күүкд күн насн турштан әрк уудго бәәсмн. Өдгә цагт эн сәәхн заңшалыг мана баһчуд сергәҗ бәәдл-җирһлдән тох- рахла, сән болх гиҗ сангдна.

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултнһ
«Әрк савасн бишнкинь цуһараһинь эвднә» - гисн үлгүрин учр-утхинь цәәлһтн. Өдгә цага бәәдл-җирһллә залһлдулҗ үлгүрлҗ келтн.

Юңгад эн күн ут нас наслсмн?

Хальмгуд кезән-кезәнәс нааран әрк эдләнә туст ямаран уул заңшал бәрҗ йовсмн?
Өдгэ цага баһчуд ямаран сәәхн кезәнк заңшал бәәдл- җирһлдэн сергәх кергтэ?

Ахр толь

Дуудвыр - призыв Кемҗән - доза

Өвчин - болезнь, недуг Савэ - посуда

Җирһлдән тохрах - претворять в жизнь Күүкд-күүнә эркдлһи

Күүкд-күүнә әркдлһн нүднд үзгдхш, гиҗ эрүл-мендин номин кандидат Игорь Павлов келҗәнә. Залу күн зун грамм уучкад, терүгән үзүлхәр адһна. Күүкд күн өрк уусан үзүлшгоһар седнә: духиһар бийән цацна, гертән юман кенә. Эгч, гергн, күүкн өрк ууҗахинь медҗ болхмн. Эннь үнрин чинр биш, тер угаһар медҗ болхмн. Әрк уудг күүкд-күүнә бәәдлнь болн заңгнь сольгдна, кишвәрнә, худл келнә. Иим күүкд күн бизһлнә.

Күүкд күүг әркд орҗахинь медҗ авсн болхла, бичә уурлтн. Күүкд күүнд эврән эрк уудган хайх седкл орулх кергтә. Согту күүкд күүнә ухан сегәһән геечкнә. Әмтнә үг эс соңсхла, эркин эмчд бийинь үзүлтн.

Эвлх кергтә, эргндән бәәсн улсас үлгүр авх сана ору- лад бәәхмн. Үлгүрнь иигҗ келҗ болхмн: «Күүкд күн әркд орсн ичкевт. Үрн-саднь ичҗәнә, өрк-бүлнь түрҗәнэ. Бийән бәрх кергтә. Хәләлчн, талдан нег күүкд күн элгн- саднаннь өөрхн улсинь селвг соңсад, әрк уухш-йир сән йовдл». Әркәс цеерлҗ саглхымн!

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
Күүкд улсин әркдллһнә тускар ю медвт?
Әркдлһ эмнҗ болхий?
Ямаран селвг өгч болхмн ? Бичәд, амн үгәр келж үзтн.

Ахр толь Заң - характер Кишвәрх - стервенеть Ухан-сегән - разум Ичхэ - стыдиться

Бруцеллез

Хальдврта гемәс саглх кергтә. Таңһчин эдл-ахуст тел авлһна кем эклхлэ, малый хальдврта гем түгнә.

Күүнд болн малд хальддг олн гемәс хамгин әәмшгтә гиснь бруцеллез. Цуг мал болн зүсн зерлг аңгуд гемннэ. Малый сүргүдт гем хамгин түрүнд зуурмар туһлсн эс гиҗ хурһлсн малд ирнэ. Болв малый гем илэр медгдлго чигн бээхмн. Тер учрар эдниг цусинь шинҗлҗ йилһҗ болхмн. Бруцеллез гемтэ малас хальдад мал, күн гемтнэ. Эн йир әәмшгтә гем. Күүнд хальдхла, ик му йовдл.

Түрүн авгтан эн гем эс медгчәр давна, зәрмдән күн гемнсән медхш. Чинән алдрад, көл-һар өвдсн болна. Терүгәр күн дала төр кехш. Хөөннь көл-һарин судцд хавдад. яснь зована. Эмчд үзүлхлә, бруцеллез илдкгднә. Малчнр бийән шинҗлҗ хәләх зөвтэ. Юңгад гихлэ эдн түрүн болж, гемтнә. Эн гемиг эс шинжлҗ эдгәхлә, күн онь- дин гемнәд, чик җирһләр бәәҗ чадшго.

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
Юңгад бруцеллезиг йир әәмшгтә гиҗ эмчнр мадниг саглна?
Селәнә эдл-ахуд көдлдг әмтс яһҗ бийән саглҗ харулх кергтә?

Ахр толь

Хальдвыр гем - инфекционные болезни Тел авлһын - окот, получение приплода Сүриг - гурт, отара, табун Чинэн алдырх - слабость

Туулвыр

Тому гемин хөөн туулвыр хойрдгч орм эзлнэ. «Туулвр хальдврас эклнә - гиж эмчнр темдглнэ. Эн гем олн-зүсәр хальдна: киртэ, олн нәңгтә ус уухла, сәәнәр буслһлго белдсн хот-хол эдлхлэ бас му болна. Өдгә цагт шин нерәдлһн һарв «зуульчлһна туулвр». һазадын ордудт йир олн гесн-һолһан хальдвр гем зуульчнрт наалдна. Зуульчлһнд ирсн улс, мана ус уушгоһар эврэннь усан авч ирнэ. Зэрм мана зуульчнр сэн хотта элвг шведск ширэ үзхларн ухаһан геечкнә, хөөнь гесн-һолһан эвдрлһәр гемннә. Амрһлн тус болхш.

һахан, хөөнә махар дамҗад мана эрктнд хорта юмс орад, күүг зована. Хол хаалһд, зуульчлһнд йовхларн бийән иим кевәр бәрх кергтә:

Дару-дарунь һаран уһатн.
Бәәрн һазра ус бичә уутн. Эркн биш шилтә ус хулдж авад ууҗатн.
Ундндан мөс бичә тәвтн. Мөсн юунас тогтсинь тадн медҗәхшит?
Зер-земш, темсн сәәнәр цеврлсн уснд уһаҗ эдлтн.
Буслһсн ус уутн. Заһсн зүүтә хотас кецәтн. Бәәрн һазра зам зуульчнрт зогшго юмн.
Олн-зүсн шивҗсин зуулһнас саглтн. Бөкүн, чимә, манҗ авһа, аралҗин, зөг зууһад хорнь цогц-махмудт орсн болхла йир му йовдл. Энүнәс иштә күнд безг гемәр гемнж болхмн. Хувцндан, бийннь цогц-махмудтан шивҗсәс харсгч эмин талх, аг, нәәрүл цацҗатн.

Саата күүкд улст хол зуульчһнд йовад тус уга. Юңгад гихлә, безг гемәр олн-әмтн гемндг орн-нутгуд һазр деер дала бәәнә. Тиим орн-нутгт туссн саата күүкд күүнә эрүл- мендднь харш болхмн. Шин төрх нильх күүкдиннь эрүл- мендиннь төлә йир саглҗ йовх кергтә.

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
Ямаран үгмүд тодлҗ аввт?
Хол хаалһд. зуульчлһнд йовхларн ямаран эмчнрин заавр күцәхмн?
Яһҗ чик кевәр эрүл-мендән харулх кергтэ?

Ахр толь
Диарея - туулвр

Саата күүкд күн - беременная женщина

Зуульчлһн - поход, путешествие

Безиг гем - лихорадка

Шивжс - насекомые

Нильхэ - грудной младенец

Мосин - лед

Туулвр эмнүллһн

Эмнүллһиг хот-хоолын эдлврэс авн эклдмн. Күүнә хот-хол олн зүсн болх зөвтэ. Хотд цаһан уург, хорһн- тосн, углевод болн витамин, микроэлемент орлцдмн. Эн туст эврә Әрәсән витамин болн хотын немүр олзлхмн. Шин үсн, малый хорһн-тосн нүүрснә ишклңтын ундн, эрк, хавстн, бурчг, какао, шоколад хот-хооласн һарһтн. Тэмк баһар таттн. Туулвр невчк зогсхла, зер-земш болн темсн бичкнәр эдлҗ болхмн.

Бийән тогтнулгч эмнүллһ авхла йир сэн болхмн. Бизһән номһрулхин төләд иим эмнүллһ кедмн: йодо- бромн, теңгсин, шивлэ цур, зэрмснь болхла сарнанкин, шар харһан, камбии тос эдлнә. һурвн-тавн тосна холь- мрин дусалыг 36-37 градус уснд немтн. Иим цуриг одр болһн хорн - хорн тавн минутд автн.

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
Туулврин тускар тадн ю меднэт?
Эмнүллһнә ямаран селвг өгч болхмн? Амн үгәр келтн.

Ахр толь

Цаһан уург - белки

Хорһн, тосн - жиры

Хотын немүр - биологическая добавка

Нүүрсн ишклңт - углекислота

Шивлэ цур - хвойная ванна

Хольмр - смесь

Цур - ванна, компресс

Үсән батрулхымн

Түрүн болҗ үсән батрулад сәәнәр урһдгтнь нөкд болхмн. Гериннь эв-арһар ю кеҗ болхмн? Өдр болһн әркд бәәсн буршин агиг толһадан түрктн. Эннь үсн өслһнд тусан күргнә (эн аг аптекд хулдгдна).

Буршин агиг буурлдана, лулин йозурин таңгта негдү- лх кергтә. Таңгиг олн зүсн өвснә хольмрар кеҗ болхмн.

Таң иигж, кенә: нег ик ухр өвсн деер, нег ааһ буслһсн ус кехмн. Хойр ик ухр таңгиг нег ик ухр буршин агта негдүлтн. Эн нәәрүл толһаһас хаг һарһна.

Үсән батрулхин төләд иим эв-арһ бәәнә: нег өндгнә уург, нег ик ухр бал, нег ик ухр касторов болн лошхин тос негдүләд түрктн. Тосн уга болхла нег ик ухр майонез олзлж. болхмн. Иим нәәрүлд ик ухр мәңгрснә шүүс немтн. Мәңгрснә шүүснә ормд аһр-зандна шүүс, нег ик ухр коньяк, эс гиҗ зүржән шүүс олзлдмн.

Мәңгрсн деер, юңгад гихлә, энүнә хөөн үснәс үнр һарна. Түрксән усар уһаҗ һарһтн. Энүнә хөөн шампу- няр толһаһан уһатн, себорей эмнүлдг шампунь автн. Толһаһан шампунь угаһарчн уһаҗ болхмн. Энүнә төлэ нег өндгнә уург, өрәл ааһ иссн үстэ негдүләд бүлтн, киртә үсндән түркәд, хөрн минутд бәрҗәһәд толһаһан уһачктн. Эс гиҗ хойр өндгнә уург толһадан түркәд, невчк бәәлһҗәһәд халун усар уһаһад һарһчктн.

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
Үсән батрулхин төлә ямаран, талданчн җор олзлҗ болхмн?

Амн үгәрн келтн

Эмин ямаран нерәдлһс тодлҗ аввт?

Ахр толь Аг - настойка Луль - лебеда Хольмр - смесь Лошхин тосн - репейное масло Шүүсн - сок Зүрҗә - апельсин Иссн-үсн - кислое молоко Өндгнә уург - яичный желток

Эрүл-менд бәәхин төлә

Элкн гемншгон төлә ямаран хот эдлх кергтә? Элкнд зокаста, таалта хот-хол темдглҗ болхмн. Түрүн болҗ пектинар байн зер-земш болн темсн зааҗ болхмн.

Эдн элкнд болн гесн-һолһад хурсн олн хорта бодис күүнэ дотрас һарһна.

Дала пектин теңгсин урһмлд, альмнд, цуунгт, кедмнд бәәдмн.

Эн урһмлмуд шинәрчн, болһсарчн йир сән. Чансн хот- хоолд пектин икднә.

Теңгсин урһмлас авсн агар-агар бодисар гертән болн промышленн эв-арһар җеле кенә.

Элкиг харсҗ батлдг иим олн зүсн хот-хол зааҗ болхмн: хар болн ноһан цә шикр, кофе, шин ноһамул, улан луувц, эрднин шишән тосн, чанчксн хавстн, нарн-өвсн ясна тосн, оливкин тосн, җамбан, нохан хошуна аг.

Ямаранчн хот-хол белдхләрн чанх эс гиҗ булх кергтә. Шарсн хорһн эрүлчн күүнә цогц-махмудт му болна.

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
Эрүл-менд бәәхин төлә ямаран хот-хол эдлх кергтә?
Ямаран зер-земшин нерәдлһс меднәт?
Ямаран темснә нерәдлһс меднәт?
Амн үгәрн келтн.

Ахр толь

Хорта бодис - ядовитые вещества Цуунг - тыква Җамба - одуванчик Нохан хошун - шиповник Улан луувң - свекла Шарсн хорһн - смалец

Әмн судцна гүрән уудлһын

Гүрән судцна уудлһиг месллһнә болн эмин эв-арһар эмннә. Гемиг цаглань эклҗ эмнтн. Кемр көл икәр муу- рад, бадярад бәәхлә - оньган өгхмн. Шишлң сундг өөмс өмсхлә, гүрән уудлһн эдгнә. Оньдин иим өөмстә бәәхмн. Тиигхлә, гүрә икәр суншго. Амрарчн кеҗ болхмн: шиирәс авн өвдг күртлән көлән сундг боодһаһар боотн. Иим боодһа шалвр дотр өмсҗ болжана. Тернь йир кергтә юмн. Көлән иигж боохмн: түрүләд кевтхмн - цусн деегшән һархин кергт көлән өндрт тәвтн. Хөөннь шиирәс авн өвдг күртл боохмн. Дегд чаңһар бичә боотн, тиигхлә тус уга.

Иим эмнүллһнәс иштэ гүрән зәңгдә уга болшго, болвчн шинәс уудлһн һаршго. Тигәд көлиннь гемән мартад. көдләд бәәҗ болхмн. Сундг өөмсн болн боодһа эмчин за- авр угаһар олзлҗ болхмн. Эврэннь гүрәдән склеротера- пии тадн кеҗ чадшгот. Эн эв-арһ иим: эмч үүдсн гүрәд шишлң бодис орулна. Тернь царцҗ одна, тиигхлә гүрә цусар дүүрхш.

Гем диилж болхмн. Месллһнә эв-арһ йир кецү юмн. Месчнр арен дотр бәәх уудсн гүрәг зәңгдәтәнь керчҗ авна. Терүнэ чилгчинь боона. Гүн гүрәһәр цусн гүүнә. Өдгә цагт иим месллһиг «косметическ» гиҗ келнэ.

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
Әмн судцна гүрән уудлһна гемиг ямаран кевәр өдгә цагт эмннә?
Талдан ямаран эмнүллһнә эв-арһ меднәт?
Гемнсн күүнд эврәннь селвгән илдкҗ бичтн.

Ахр толь

Әмн судцна гүрән уудлһн - варикозное расширение вен Шиир - щиколотки

Суңһах - растянуть Месч - хирург Царцх - застыть Зәңгдән - узел

Экнд цусн буухла - күүнә цусна селвлт цуцрад, толһан экн эвдрнэ. Гемин 2 кев-янз темдглж болхмн.

Гемморрагическ. Иим кев-янзар 40 һар наста улс нурһлҗ гемннә. Эннь йир күнд гем. Күүнә цусна дарлт генткн йир икәр икднә, экнә судцн хаһрад, цусн һооҗна. Тиигхлэ экн бадярад, цусн бууһад, ормнь эмдрхш. Гемтэ күн көдлҗ, бийән хэлэж чадлго зовна. Зэрмснь нам «сәәһән хәәҗчн» одна.
Ишемическ кев-янз. Экнд цусн татуһар бууна, зуг судцнд хаһрлго экнд шава цусн тусад, судцд бөглрнә. Шава цусн-судцдар цус гүүлһнд харшан күргнә. Иим гемин янз уданар давна, нурһлҗ 60 һар наста улс гемннэ. Эмчнр гемтэ улст олн-зүсн селвг өгнә:

Цусна дарлтан сәәнәр шүүж хәләҗәтн. Ямаран гемин кев-янз цусна дарлтас авн эклнэ
Темсн зер-земш зүүтә гөңгн хот- хоол эдлтн.
Эмчин заасн эм-дом эркн биш аршалҗ күцәтн.

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
«Экнд цусн буулһн» гидг ахр келвр тогтатн. Гемиг ямаран кевәр өдгэ цагт эмннэ?
Гемтэ улст ямаран селвг өгчәнт? Амн үгәр келтн.

Ахр толь

Экнд цусн буулһн - кровоизлияние в мозг Цусна селвт - кровообращение Цусна дарлт - артериальное давление Эм аршаллһн - прием лекарств Гөңгн - некалорийный (легкий)

Шава цусн - гематома Судцын - вена Кевэ-янз - форма

Экнд цусн буулһн (инсульт). Иим әэмшгтә өвчнәр нурһлҗ баһчуд, 40 күрәд уга әмтс эклж, гемтнә. Гем медмҗән угаһар ирнә. Яһҗ экнд цусн буусна тускар шинҗлҗ товчлҗ болхмн? Номтнр-эмчнр 4 сурвр - шинҗ тәвҗ илдкҗ болхмн гисн селвг өгнә.

Эвго болжах күүг инәмскл гиҗ сурхмн. Кемр оочарн киизңгәр инәмсклхлә - гемнҗәх темдг.
Нег амр зәңг келүлҗ үзтн. Келлһнь арһул тетнсн болхмн. Умшсан тодлҗ келҗ чадшго.
Хойр һаран деегшән өргх заквр өгтн. Кемр экнднь цусн бууҗахла, амрар һаран өргҗ чадшго.
Келән үзүлтн - гиҗ суртн. Кемр келнь киизң кев- янзта болхла - гемин шинҗ.

Эн 4 утх - шинҗәс негнь медгдхлә - гемнҗәх күүнд шулуһар бачм нөкд дуудулад эмнүллһ эклх кергтә.

3 часин дунд шулуһар эмнүллһ өгхлә экнднь цусн бууҗах күүг аврҗ болхмн.

Эн өвчнә талданчн утх-шинҗс медҗәхмн.

Икәр толһа өвднә, нүднд «бичкн батхнс» җирлзсн болна.
Көл-һарин әмн генткн тасрсн болна. Көл-һаран көндәҗ болшго болна. Эннь экнә барун талын үүлдвр му- урсна темдг.
Толһа эргәд, ухаһан гееҗчнь болхмн.
Бөөлҗүлнә.
Нүднә харан муурна.
Күүнә йовдл муурад, теңшәрҗ зогсҗ чадлго бәәнә.

Иим утх-шинҗс учрхла, түрүн болҗ «бачм нөкдин»

тус автн.

Экнд цусн буухла, нег-хойр минутын эмчин нөкд тусл- на. Экнд цусн буулһна гемәс гетлҗ-саглх селвгүд эмчнр заана.

Өдрт 30-40 минутд чидләрн көдлмш кеҗәтн.
Цагларн хот-хоолан эдлҗәтн. Дегд тарһн шарсн мах оньдин эдлхмн биш. Иим хот-хоолд нигт хорһн-тоста ишклңт дала болҗ, күүнә эрктнд хорлтан күрнә.

Зерм-земш, теме, бал, заһсн зүүтә хот, грецк шитлг эдлҗәтн.

Кемр шулуһар, мах бәрәд тарһлсн болхла - шулуһар эцҗ үзтн.
Му дасвран хайтн. Әрк бичә уутн, тәмк бичә таттн.
Сәәнәр нөөрсж, 8 частан унтҗ амрчатн.
Оньдин цусна дарлтан кемҗәлҗәтн.
6 сард нег дәкҗ цусан шинҗллһнд өгәд, хөрһн-тосна кемҗәһән медхмн.

Кемр 2 долан хонгин туршарт өдр болһн цусна дарлттн 140/90 мм. рт. ст. күрәд бәәхлә, эмчд одад бийән шинҗлүлтн.

Экнд цусн буулһна гемәс саглтн, эрүл-дорул йовтн. Даалһвр:

Экнд цусн буулһна өвчн әмтнд ямаран әәмшг үүдәнә!
Эвго болҗах күүнә бәәдлд ямаран утх-шинҗ темдглхмн?
Эмчнрин ямаран селвгүд тодлҗ авх кергтэ?
Ямаран хот-хол эдлх кергтә.

Ахр толь:

Экнд цусн буулһн - инсульт

Әәмшгтә өвчн - опасное заболевание

Тетңнх - заикаться

Киизң кев-янз - кривая форма

Теңшәрлһн - равновесие

«Бичкн батхнс» - маленькие мушки

Нөөрслһн - сон

Торһн киилг (корь)

Торһн киилг - әәмшгтә хальдврта шалтг. Аһар-дуслын кевәр күүнә күүндврәр, ханядар, нәәтхлһәр дамҗҗ тар- хагдна.

Торһн киилгәр тәрлһ авлго бәәсн күн 100 % гемтнә.

Гемтэ күн бәәсн герт эрүл әмтн орад невчкн зуур бәэхлә бас эн өвчн хальдна. Нег-хойр дола хончкад күн эклҗ яр- вглна.

Генткн икәр 39-40° күрч халу дөрүлнә, ханялһна, халхц-мөөрснә бульчрхас икднә, нусн-нульмсн икәр һарад зовалһна, Махмуд улан көртгәр бүркгднә.

Улан көртгүд - торһн киилгин һоллгч утх-шинҗ. Көртгүд түрүләд чирәд, чикнә ард, хөөннь цогц-махмудт, күүнә мөчмүдт һарна.

һурв-дөрв хонад күртгүд көтрәд, ормднь күрң-хар бусргуд үлднэ. Цөөкн өдрәс бусргудчн күүнэ цогц- махмудт үлдхш.

Улан көртгүд юңгад һардв!

Торһн киилгин җаңгуд күүнэ эрктнд тусхларн тооһарн икдәд әмн-судцд хамхлад улан көртгүд тогтана.

Бичкдүд гиигнәр торһн киилгиг даана. Идр наста эмтс түрүн болҗ эн өвчнәр гемтхлэ йир му-әәмшгтә юмн.

Торһн киилгәр гемтэд эдгсн идр наста күүнд хөөннь гемин үлдл-хог учрад зована. Бөөрин, элкнә, толһан экнә үүлдвр, нүднэ харан муурна. Энүнәс даву, цусна, әмн- судцна гемин шалтг учрна. Зәрмдән күн сохрҗчн одна.

Торһн киилгин җаңг идр наста күүнэ иммунитет эвднә. Эннь йир күнд зовлң. Талдан ямаранчн шалтгар гемнҗчн одна.

Яһҗ торһн киилгиг эмннә? Шишлң эмнүллһн уга. Шалтгиг хөрхмн. Тәрлһн - йир кецү сән хөрлһн болна.

Хөрлһнә ямаран көдлмш кехмб?

Гер дотркан цеврәр бәрҗ, шин аһар орулҗатн. Әәмшгтә гемин җаңгуд шулуһар уга болна.
Торһн киилгд күүнә эрктнд А, С витамин баһрад, му нилчән күргнә. Гемнсн түрүн өдрәсн авн поливитамин эдлҗәтн.
Торһн киилгәр гемнҗәх күүнлә эдгтлнь харһхмн биш, юңгад гихлә шалтг шулуһар хальддг янзта.
Улан көртгүд 5-6 хонад уурна. Эннь эдгҗәх темдг. 10-12 хонад эмчин заавр к үцәһәд, сән евәлһнә таалд бәәхлә күн эдгнә.
Торһн киилгин шалтг дааҗ эдгсн әмтн наснаннь турштан дәкҗ иим гемәр гемтшго.
Бичкдүдт негтәднь, зурһатаднь торһн киилгин хөрвр тәрлһ эркн биш кех кергтә. Хойр дәкҗ тәрлһ авсн күүкд торһн киилгәр гемтшго болҗана.
Идр наста күн бас тэрлһ авхла иим му хальдвр гем учршго.

Эрүл-менд бәәтн!

Даалһвр:

Торһн киилг юңгад әәмшгтә өвчн болҗахмб?
Тәрлһн яһҗ хальдвр гемиг хөрнә?
Улан көртгүдиг яһҗ эмнхмб?
Идр наста улс яһҗ эн өвчнәс саглхмб?

Ахр толь:

Торһн киилг - корь Улан көртг - красная сыпь Бусрг - волдырь Евәлһн - патронаж Җаңг - вирус

Шишлң эмнүллһн - специальное лечение Тәрлһн - прививка

Сарептин арилам болен усын

Дорд Ижлин көвәд Сарепта үүдснә 240 жилд нерәдсн номин конференц 2005 җилин сентябрь сард Волгоградт болв.

1765 җилд Шорва һолын эклцд хальмгуд нүүҗ йовен һазрин ар үзгт Сарептан немш колоностинрин селэн тогтв. Дорд Иҗлин көвәһәр нүүҗ йовен хальмгудын тууҗ Сарепта колоня туужла бат залһлдата. «Старая Сарепта» гидг туужин-этнографическ заповедникд болдг «Са- рептск харһлтст» хальмгин номтнр бас шунмһаһар ор- лцна. «Сарептск харһлтст» кегддг шинҗлтсин төрнь улм гүүдәд йовна.

Әрәсән өмн үзгиг, Әәдрхнә губерниг, Хальмг теегиг ХУШ-Х1Х зун җилмүдт шинҗлж йовсн цуг гилтә зууль- члачнр иигәрән ирдыг бәәсәрн Сарепта соньн болжана.

2005 җилин сентябрь сард болен конференцд «Сарепта Историко-этнографический вестник» гидг номин перио- дическ журнал үүдәх шиидвр батлгдв. Шидр энүнэ түрүн тойг барас һарв. Терүнд йир соньн материалмуд орсн бәәнә.

«Старая Сарепта» гидг музей-заповедникин номта сегләтр Л. И. Клименко 1765-1617 җилмүдт Сарептин архивин тууҗин тускар статьядан келҗәнә.

«Из истории пишевой промышленности колонии Сарепта второй половины XVII - начала XX веков». Мукомольное производство - гидг В.Н.Медведевин статья бас соньн.

Теерм бәрхин төләд колонистнр чаңһ урехлта һол хәәдг билә. Номһн урсхлта Иҗлд тиим терм кеҗ болшго билә.

1765 җилд теегин Шорва гидг һолд күрсн түрүн улс энд боодг кеһәд терм тосхх бәәр белдв. 1768 җилд энд мод көрәддг терм көдлдг болв. Сарептан гидроузел көдлдг болен учрар тәрәнә аһу өсв. Тер мет һолар кермс йовулх төр хаһлгдв. Кесг күн эндәс һуйр хулдҗ авдг болв, ташр эн тоод хальмгуд олн билә. 1771 җилд хальмгудын ик зунь Зүн һар тал нүүҗ одсн кемд, һуйр хулдлһн икәр хасгдж одла.

Урднь Шорвиг усар дүүргжәсн Тиңгуд һол деер боо- дыг бәргдсн учрар Шорвин усна кемҗән дүсәд баһрад бәәв. XIX зун җилин эклцәр Шорвин усн ширгәд бичкн- бичкн нуурмуд үлдв.

В.А. Широкован бичсн «Сарептские минеральные воды и зарождение гидрохимии в России» гидг статьяд Сарептан эмнүлин усиг эклж олзлдг болсна тускар келгд- җәнә. Номт Кондрат Гру м-Г рҗимайло, кесн нег шинҗллтд нег әңгнь Сарептан уснд нерәдсн бәәнә. Терүнд иигҗ келгдҗәнә «Саратовин губерньд» Царицынск уезд 200 дуунад эрдис һашувцр амтта уста 30 һар булг харһна».

Эн усиг аршалҗ олзлҗасн хальмгудас зәңг соңссн Сарептан эмч Вир 1775 җилд терүг илдксмн.

Сарептан аршан болен усна тускар XVIII зун җилин зуульчлачнр П.С. Паллас, И.Г. Герги, И.П. Фальк болн нань чигн улс бичсмн.

Эмч Вир 1778 җилин хойрдгч өрәлд «Санкт- Петербургский вестник» гидг һарцд «Наставление по употребления сарептских минеральных вод» гидг статья- дан энүг олзллһна тускар селвгән өгсмн. Бас эн журналд «Сокращенные известия о найденных между Сарептой и Царицыном целительных источниках» гидг статья бәәнә

Сарептан эмнүлин усна туурмҗ холд тарв. Энд эмнүл ин учреждень секв. Екатерина хатнд нерәдэд энүг «Екатери- ниские воды» гиж нерэдв.

XVIII зун жилин чилгчэр курортыг олн эмтн меддг болв. Җил болһн энд 300 күн амрдг болв, тер тоод нертэ баячуд чигн йовла. Екатериниск эс гиж эргенинск усиг шилд кеһәд. талдан балһсдур йовулдг болв. Шилтэ ус олзллһна түрүн дамшлт эн бээсмн.

Кавказин минеральн усн илдкгдсн хөөн «Екатери- нинск усар» соньмслһн өргжв.

«Сарептан эргнд овас малтлһн» гидг Е.В. Кругловин болн В.Н. Мамонтовин 1834 жилд Сарептан эргнд малтсн хойр ован тускар бичгдсн бәәнә. Терүг гернгутермудын ах-дү болгч ниицэнә гешүн, пастор «Хальмг келнэ грам- матикин» болн толин түүрвәч Г енрих Август Цвик малтсн бәәҗ.

«Геолого-морфологические исследования окрестностей Сарепты XIX в.» гидг С.М. Мониковин статьяд академик К.М. Бэр Дорд Иҗлин көвәд теегин шинҗлснә тускар бичгдҗәнә. 1860-1861 җилд Хальмг теегин геоло- гическ бәәдлиг шинжлсн геолог Н.П. Барбот-де-Марни Эргнин шиирин геологическ шинҗлт кев. Энд улан болн шар шавр Чапурники салад бээсмн. Эргнин өөдөм Ази- атск Сартматийд Н1р1р1С1 топЮз гиен нертәһәр темдгтэ билә. Тенд мөрн аду хәрүлдыг бээсмн.

XVI зун җилд Ик зургин картд Улк уул зургден бээнэ. Эннь Чолун Хамур гидг уул болҗана.

Геолог-шинҗләч И.В. Мушкетов Ергнин шиирин тускар иигҗ бичемн: «Теегин усна бээдлин тускар келхлэ санснас эннь му биш. Эргнин цуг һолмуд һурвдгч элстә һазрин шуурхан усн ирнә. Эргнин шиирәс авн Манц күртл йир чинртә усн бәәнә.

Эргнин шиирәс дорд үзүг тал дора әмтәхн артезианск усн бәэнә гиҗ И.В. Мушкетов тоолҗана. һазриг гүүнәр бурһудх, меловой болн юрск пластмудт күрх селвг эн өглә.

«Сарепта. Историко-этнографический вестник». Волгоград. 2006 гидг җурналд иим соньн материалмуд бар- лгдсын бээнэ.

П. Э. Алексеева РАНа КИГИ-н библиотекарь

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
Шорва һолд ямаран эмнүллһнә чинртэ усн бээсмн? Туужинь келтн.
һазадын орна номтнр усна тускар ямаран шинҗлт бүрдәсмн? Номтрин нердинь келэд үүлдврмүдинь илдктн.

Ахр толь

Эргнин шиир - Ергенинская возвышенность Малтх - копать Селвг - совет Сала - балка

Шар шавыр - песчаная почва Шинжлэч - исследователь

Эн хальдврта аһарар дахлдҗ хальддг күнд гем. Хоол улаһад, шүлс зальгхла юмн торсн болад бәәхлә, гөңгн катаральн кев-янзта гиҗ тоолгдна.

Фоликулярн. Хоолын амн хавдна. Хоолын амн хавд- хла, күүнә бөөрд, зүркнд бас әәмшг үүднә.
Хоол икәр өвдхлә хойр чикнь бас өвднә.
Хоолын амнд келнд шар өрм ширлнә, наалдна.
Амнас завата үнр һарна.
Хол икәр өвдхлә, күүг халу дөрүлҗ, заратрулна. 40 градус күртл халунь өснә.
Толһань өвднә.
Күүнә цогцэ-махмуднь өвднә.
Бичкдүд бөөлҗнә, геснь өвднэ.

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
Хальмг келәр амн үгәр келтн.
Хоолын гемд туста җор зааҗ өгтн.

Ахр толь

Хоолын дөргөл - ангина Шар өрөм - желтый налет Зава - неприятный запах изо рта Бөөлҗүллһн - рвота Заратруллһн - озноб

Мадн эргнд бәәсн әмтнләрн керлдәд, уурлад, үлү узәд бәәхлә, зүркн өвднә, цусна дарлт өөдлнә. Күн зовад, седкл үрүдүд, ямаранчн му юм үзхлэ бас цусна дарлтыд харшэ болна.

Зүркндән гемтә күн әрк эдлхмн биш, һашун әрк цусна дарлтыг 5-6 неҗәлтд өөдлүлнә.

Тәмк татхмн биш. Темкин утан цуснд орхла, зүркн өвднә, талданчн күүнә эрктн ярвглна.

Давста хотас кецәтн. Давста буршта хот-хо зүркнд, цусна гүүдлд бас хорлтан күргнә.

Цогц-махмудан чаңһаһад бәәтн. Бичә суутн, чадсарн көндрәд, көдлмш кехән зүтктн.

Эс көндрлго бәәхлә үлү килограмм хуранавидн. Тиим күүнэ цусна дарлтнь өдр ирвәс икдәд йовна, тегәдчн зүркндән гемтә улсин тонь өсәд йовна.

Эн эмчин селвг эс күцәхлә зүркндән гем авх әәмшг җил ирвәс өсхнь маһд уга.

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
Зүркнә гемин тускар ю медвт?
Зүркнә гемиг хөрхин төлә ямаран эмчнрин заавр күцәҗ болхмн?
Цогц-махмудан яһҗ чаңһахмн.

Ахр толь

Зүркнә гем - сердечно-сосудистые заболевания Цусна дарлт - артериальное давление Неҗәлт - единица

Цогц-махмудан чаңһатн - закаляйтесь

Цусна дарлтын икдлһн

Цусна дарлт икдсын әмтнә нурһлҗнь гемин тускар сәәнәр медхш. Күн экләд гемнхләрн төртән авхш, зуг эн әәмшгтә өвчн, гиҗ эмчнр темдглнэ.

Гемин һоллгч утх-шинҗнь иим:

Толһа лугшад дару-дарунь өвднә
Толһа эргнә, күүнэ нүднд «бичкн батхн» эрвлзсн болна.
Дару-дарунь зүркн цокад, чинэн алдрна, чирә улаһад көөмгднә.
Өдр ирвәс чидл хәрәд, гемнсн күн бизһлнә, уурлна, кишвәрнә.
Көл-һар хавдрлад унтрна
Өрүн босхла нүдн, чирә-зүсн муурад хавдрлсн бәәдлтә болна. Тегэдчн цусна дарлтар гемнсн улст эмчнр иим сүв-селвг өгнә.

Эврәннь бәәдл-җирһлән сольтн
Цогц-махмудан чаңһрулад, зарядк-гимнастик кеһәтн.
Гемиг эртәснь илдкәд эмнүллһ эклх кергтә.
Ухан-санаһан чикәр бәрәд, күүнд үлү үзлго, өр-өвчн седкл зүүхмн.

Даалһвр.

Эн текст орс келнд орчултн.
Цусна дарлт икдсн самд яһҗ бийән эмнүлх кергтә?
Талдан ямаран селвгүд тадн өгч чадхвт? Амн үгәр келтн.

Ахр толь

Лугшлһн - тупая боль Чинән алдрлһн - слабость Көөмөг бәәдл - пастозное лицо

Хавдыр - опухоль Илдкх - выявить Үлү үзллһен - зависть

Цусна дарлтын икдлһынд эдлдг хот-хол

Өдр болһн нет бичкн атхм грецк эс гиж, шар харһан шитлг эдлтын.

Эннь күүнә судцд цеврлнэ. Судцд бал (нет ухр өдртән), хатасн шар өрг (өдртән 100 грамм) зүрҗән шүүсн, шин мәңгрсн болн сармсыг тусан хальдана.

Давста буршта, уталсн тарһн мах болн киитэр уталсн заһс хотд баһар орултн.
Цаһан тос, йир нигт ээзгэ бичэ эдлтн.
Өдртән 150 грамм эдлтн (арен уга такан мах, үкрә махн). һахан өөкн болн тарһн мах хотдан орулхмн биш.
Заһсын далан болн теңгсин хот-хол зүркнд йир сэн болна.
Долан хонгтан 4-5 өндг эдлх кергтэ.
Амтлсн өдмөг бичэ идти.
Эмтэхн хотас: шоколадас кецэтн. Зефир, пастила болн цукатмуд эдлҗ болхмн.

Даалһвр.

Текст орс келнд орчултн
Цусна дарлт икден цагт ямаран хот-хол эдлтн гиҗ эмчнр селвглнэ?

Ахр толь Шитлиг - орех Ээзгэ - сыр

Уталсн заһсн - копченная рыба Теңгсин хот-хоол - морепродукты Цаһан тосын - сливочное масло

Мана эргнд олн хальдвр гем бээдг болвчн садвар цуг- тан гемнхш.

Хуучрсн нэнгин хальдвр гем аһар дуслын кевэр гемтэ күүнәс талдан әмтнд шулуһар хальдна.

Күүнә чинән алдрад, бий тас уга болхла, садв күүг диилнә. Эс гиж, әрк икәр ууһад, тэмк дару-дарунь та- тад бәәхлә бас эн гемд нөкцл болна. Нурһлҗ бичкдүд, көгшдүд гемннә, зуг сүл җилмүдт идр наста улсчн садвар ярвглна.

Бичкдүдин, медәтнрин цогц-махмуднь уйн болн эрүл- менднь нәрнь. Садв гемиг эртәснь илдыкхлә сән болхмн.

Юуһарн әэмшгтә? Цуг нарт-делкән эрүл-менд харлһна ниигмин тоочнр иим илдкл кев: «Җил болһн арвн сай күн садвар эклҗ гемннә. Эднэс һурвн сайнь өңгрҗ одна».

Ямаранчн күн җилд нег дәкҗ һал шилд орҗ бийән шинҗлулхмн. Бичкдүдт «Манту» тәрлһ кенә. Җил күрсн күүкдәс авн экләд, цуг бичкдүдиг, сурһульчнриг сэәнәр шинҗлхмн. Тәрлһ кесн ормнь улаһад, тавн сантиметрас үлү аһуд хавдхла, бичкдүдиг садвин эмчүр илгәнә.

Садв эмч иим күүкдиг шинҗлнэ, һал шилд орулад хәләнә. Садв илдкхлә, эмч эмнүллһ заана. Күүкд ик хәләврт бәәх зөвтэ. Өрк бүлинь бас сэонэр шинҗлхмн. Бийән цеврәр бәрәд, чикәр хот эдлхлә садвд хөрвр болхмн. Цаглань харгч тәрлһ кеһәд, гемтэ улсла өөрдлго эмчин селвг соңсад күцәһәд бәәхлә, күн дарунь эдгнә.

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн
«Садв гемин тууҗ» гидг ахр келвр тогтатн.
Садв гемәс бийән харсхин төлә эмчин ямаран селвг күцәхмн.

Ахр толь

Хальдвр гем - инфекционные болезни

Садв - туберкулез

Тас уга боллһн - недомогание

Идр наста кун - взрослый человек (30-40 лет)

һал шил - рентген

Тәрлһн - прививка

Бичкдүдин садвэ

Садвэ-хальдврта кунд гем. Нурһлҗ гемнҗәхән кун медхш. Эн эс медгчәр эклдыг өвчн.

Олн-зусн эрктнд садвэ гем хальдна, зуг йир икэр оо- шкин кев-янз темдглгднә. Хальдлһн аһар-дусалын ян- зарчн ирнә. Гемтжәх кун садвин хумш һарһна.

Хорта хумшмуд ханядар, шүлсәр, асаһар дамжҗ тар- хагдна. Иим дусалмуд пол, һазр, мөңгн, ямаранчн юмн деер унад хагсна. Җаң куунэ эрктнд орад шиңгрәд садвэ эклнә. Мана эргнд гемтә улс олн, болвчн цуһар бидн гемнхшувидн. Мадниг мана иммунитет харсна. Эрул- менднь куурхэ, му таалд бээх эмтиг гем диилнэ. Бичкдудиг садв гемәс саглхмн. Төрснәснь авн чаңһ-чиирг зокалла таньлдулхмн, цевр-цеер бәәдл-җирһл дасххмн. Бичкдудиг эвлҗ неквртәһәр сурһмҗлхмн.

Герин малмудас садвэ гем бас хальдна. Тегэдчн ге- риннь малмудан җилд 2-3 дәкҗ эмчәр шинҗүлүлҗ хәләлһүлҗәхмн. Эн тоотыг тодлҗ медәд, бийән саглҗ бәрхмн.

Даалһвр

Эн текст орс келнд орчултн.
Садвэ гемин тускар ю медвт?
Хальмг Таңһчд садв гемин төр яһҗ хаһлгдҗана?
Гемтә күүнд ямаран селвг өгч болхмн?

Ахр толь

Садвэ - туберкулез

Эрктн - орган

Хумшэ - молекула

Ханядын - кашель, мокрота

Аса - слизь

Дусал - капля

Шүлсын - слюна

Җаң - вирус

Шингирх - впитываться

Оцһадыг

Оңһадыг элкнә хальдврта гем. Эн әәмшгтә гем халун цагла делгрдмн. Эн гемин вибрион күүнә цогц-махмудт тусхла гем эклдмн. Оңһадг гемин вибрион кесгтән чидлән геедг уга юмн. Гемтә күүнә шееснд, бөөлҗсн өткнд, киртә уснд, үсн зүүтә хотд вибрион удан әмд бәәнә. Эн вибрион киитнәс әәхш, удандан мөснд чигн чинәһән геелго бәәдмн. Зуг халунас әәнэ. Нарнд, буслһсн уснд эс гиж, үснд үкнэ. Нарна герлд тесхш, цеврлдг эв-арһ (хлорамин, хлор дотл) олзлхла туста болдмн.

Гемтә күүнәс эн гем эрүл-күүнд хальдна. Оңһадыг гем түргәр болн әәмшгтәһәр давна. Нег хонгт гемтә күн 15 литр ус геенә. 34-35 градус күрч халу дөрүлнә. Гемтә күн икәд бөөлҗәд, дару-дарунь мөрән үзәд, чидлнь чиләд, әкрмрдәд ухан сегәһән гееһәд гемннә. Күүг эс эмнхлә 1-1,5 хонг дотр күн өңгрж одна.

Оңһадыг гемэс яһҗ саглхымн?

Буслһсн ус уутн, аман зәәлтн.
Зер-земш, теме эдлхиннь өмн халун усар сәәнәр уһатн.
Олн зүсн шивҗс оңһадыг гем тарана. Тер учрар эд- ниг уга кедмн. Хот-хол эднәс хальчлдмн.
Герткән, һазакан, әмтн олар хурдг орман цеврәр бәртн.
Цогц-махмудан цеврәр бәртн.
Эркн биш профилактическ тәрлһнд ортн.

Бичкнәр элкн экләд өвдхлә эмчд бийән үзүлтн. Оңһа-

дыг гемтә күүнә өөр бэәсн әмтн цугтан эмнүллһ авх зөвтә.

Даалһвр

Текст орс келнд орчултн.
Оңһадыг гемин тускар тадн ю медвт? Амн-үгәр келтн
Оңһадыг гемәс яһҗ саглхмн?

Ахр толь Оңһадыг - холера Хлор дотл - хлорная известь Ээмшг - опасность Зээлх - полоскать Шивҗс - насекомые Ухаһан геех - потерять сознание Хальдх - заразиться Бөөлҗлһн - рвота

Алтей лекарственный
Улан буй

Цветет с июня по сентябрь. Растет на лиманах в Горо- довиковском и Целинном районах, а также в прибрежной части Состинских озер и у каналов около города Лагани.

Лекарственным сырьем являются корни, которые выкапываются осенью или ранней весной.

Применяется алтей при катаре дыхательных путей, поносах, воспалении мочевого пузыря как обволакивающее средство при воспалении слизистой оболочки желудка и кишечника, при язвенных процессах, при остром гастрите и наружно в качестве припарок. Настой алтея употребляется для полоскания горла, для промывания глаз.

№ 2 Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Белая акация
Лир

Плод - боб. Выращивается в парках, лесополосах Го- родовиковского, Яшалтинского, Приютненского, Целинного, Кеченеровского районов.

В цветках содержатся глюкозид, робинии и эфирное масло. Применяется народной медицине: настойка из цветков белой акации при спазмах в желудке и в кишечнике и как вяжущее средство.

5 Родник здоровья (на калы, яз)

Вьюнок полевой
Чөдрһын

Цветет с июля по сентябрь. Встречается в значительном количестве в балках, у дорог, в лесопосадках, огородах Городовиковского, Приютненского, Яшалтинского, Ики-Бурульского, Приозерного, Черноземельского, Целинного районов РК.

Используется только в народной медицине. Свежие листья и сок растений употребляется как раноязвозаживляющее средство. Высушенные растения лечебными свойствами не обладают. Применение внутрь категорически запрещается из-за ядовитости растения.

№ 4. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Горец птичий
Зармцэ

Листья мелкие, эллиптические. Цветки мелкие белые или розоватые. Цветет с июня по сентябрь. Плод - орешек трехгранной формы. Произрастает в незначительном количестве во многих районах (кроме Яшкульского и Черноземельского) на лугах, лиманах, у дорог, по берегам озер, каналов, прудов, на склонах балок.

Сырье сушат на открытом воздухе, оберегая от дождя, хранят в мягкой таре в сухом помещении. Трава содержит дубильные вещества, следы эфирного масла, сахар,

каротин, витамин С, глюкозиды, авикулярин, кремневую кислоту, смолы и воск.

Препарат спорыша авикулярин применяется при маточных кровотечениях и в послеродовом периоде. Отвар травы применяется при туберкулезе, коклюше, болезнях мочевого пузыря и почек, а также как вяжущее средство при поносах и наружно - для лечения язв и ран.

№ 5. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

От подагры помогут травы

Пижма. Залить 1 ст. ложку цветочных корзинок пижмы стаканом кипятка. Настаивать, укутав, 2 часа, процедить. Пить по 1 ст. ложки 3-4 раза в день за 20 минут до еды при болях в суставах.

Сельдерей. Залить 1 ст. ложку свежих корней сельдерея 2 стаканами кипятка. Настаивать, укутав, 4 часа, процедить. Пить по 2 ст. ложки 3-4 раза в день за 30 минут до еды.

№ 6. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Молочные и кисломолочные напитки
Үсын зүүтэ ундын

Они содержат белки, кальций и витамины группы В, необходимые для здоровья опорно-двигательной системы. Также они защищают суставы от отложения солей.

Минеральные воды
Эрдис усын

При подагре и других суставных заболеваниях рекомендуют щелочные минеральные воды. Они растворяют мочевую кислоту, и препятствуют отложению солей в суставах.

№ 8. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Дуб обыкновенный
Хар модын

Дерево, достигающее высоты 40-50 м. цветет одновременно с распусканием листьев в апреле - мае, начиная с сорокалетнего возраста. Плод - желудь, созревает в сентябре. Встречается на территории Городовиковского, При- ютненского, Яшалтинского и Целинного районов в лесонасаждениях, в парках. Лекарственным сырьем является кора. В каре, собранной ранней весной до распускания листьев с молодых ветвей и стволов, содержатся дубильные вещества, флавоноиды, слизь, крахмал, белковые вещества, кверцетин, левулин, флобафен, в желудях - крахмалах, дубильные, белковые вещества, жирное масло.

Кору сушат в тени или проветриваемом помещении. Отвар из коры применяется как противовоспалительное средство при стоматите, гингивите, фарингите, кожных заболеваниях, при лечении ожогов, для удаления неприятного запаха изо рта. Внутрь принимают отвар при же-

лудочных и кишечных кровотечениях как противовоспалительное или противопоносное средство. Кроме того, отвар из коры применяется внутрь при рахите, маточных кровотечениях, при появлении крови в моче, наружно - в виде ванн при золотухе, рахите, при потливости ног, а также для полоскания рта при восполнении слизистой оболочки и для укрепления десен. Теплый настой коры и желудей используют в виде компрессов для лечения грыжи. Из непережаренных желудей готовят кофе, который пьют при золотухе и судорогах.

№ 9. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Шалфей

Мөгвэ

Шалфей обладает противовоспалительными, антимикробными, дезинфицирующими, вяжущими, кровоостанавливающими, общеукрепляющими свойствами. Способствует выделению желудочного сока, улучшает работу пищеварительного тракта, уменьшает потоотделение.

№ 10 Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Шалфей

Мөгвә

В лечебных целях из шалфея готовят различные настои, настойки, отвары, масло, мази. Листья шалфея входят в состав многих комплексных сборов (грудных, слабительных, желудочных, для лечения туберкулеза легких).

Растение широко используют при заболеваниях желудочно-кишечного тракта, почек, при вирусных инфекциях, ангине, бронхите, гингивите, паратите, полиартрите, радикулите, неврите, диабете, женских болезнях, а также для снятия приступов астмы.

№ 11 Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Шалфей

Мөгвэ

В свежем виде листья шалфея применяют наружно при кожных заболеваниях, ранах, язвах.

Народная медицина рекомендует препараты из травы шалфея при простуде, зубной боли, одышке, воспалительных процессах в печени и в качестве общеукрепляющего средства.

№ 12. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Шалфей

Мөгвэ

Настои шалфея применяют для лечения гноящихся ран и язв, при легких ожогах и обморожениях, а также при гинекологических заболеваниях в виде лечебных спринцеваний.

Шалфей помогает при геморрое, поносе, холециститах, опухолях селезенки, недержание мочи и при повышенной потливости.

Трава шалфея очищает кровь, лечит органы дыхания, уменьшает лактацию у кормящих матерей.

№ 13. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Донник лекарственный желтый
Шар ирагур

Двухлетнее травянистое растение из семейства бобовых. Имеет высокий (до 1 м), сильноветвистый стебель. Корень белый, стержневой, ветвистый. Цветки желтые, мелкие, в длинных пазушных кистях. Цветет в июне - августе. Плод бурый морщинистый боб. Все части растения обладают приятным запахом свежего сена.

Встречается в виде небольших зарослей на склонах балках, на степных лугах, по обочинам дорог, в лесопосадках и вдоль оросительных каналов, во всех районах (кроме Черноземельского и Наганского).

Лекарственным сырьем является трава. В цветках обнаружены эфирное масло, слизистое и дубильные вещества. Применяются стебли, листья, цветки в качестве наружного мягчительного средства, используемого для лечения нарывов, фурункулов. Трава входит в состав препаратов, используемых как отхаркивающее при заболеваниях дыхательных путей. В народной медицине трава донника находит применение как успокаивающее при бессоннице, в виде компрессов при воспалении молочных желез и при ревматическом поражении суставов.

Туберкулез легких
Оошкин садвэ

При туберкулезе легких предлагаю полечиться следующим рецептом народной медицины.

Смешайте шалфей с листьями крапивы, подорожника, добавьте медуницу и хвощ поливой (все по 50 г), 1 ч. ложку смеси залейте 1 стаканом крутого кипятка, накройте полотенцем и подушкой, настаивайте в течении 1 часа.

Приготовленный настой выпейте за один прием. За день нужно принять не менее 3 стаканов лечебного напитка. Мокрота будет хорошо отходить. Используйте при кашле только бумажные салфетки или бумажные носовые платки.

№15. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Заболевание челюстного сустава
Өргынә эмин судцына гемэ

Заболевание челюстного сустава имеют следующие причины:

Стресс (перенапряжение, сильное сжатие зубов)
Травма (переломы лицевых костей и челюсти)
Эндокринные, обменные нарушения, инфекционные заболевания.
чрезмерные физические нагрузки.

Свинка

һахаллһын

Свинка (эпидемический паротит) начинается с повышения температуры тела и болезненного припухания околоушной железы. Постепенно железа увеличивается в размерах, иногда с двух сторон. Больной приобретает характерную внешность, из-за чего болезнь и получила свое название.

Легкие формы заболевания можно лечить в домашних условиях. Если же появляются боли в животе, головная боль, происходит увеличение яичек (у мальчиков) или повторно повышается температура, то пациента обязательно направляют в больницу.

№ 17. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Заболевание челюстного сустава
Өргнә эмин судцына гемэ

Самыми распространенными заболеваниями челюстного сустава являются:

Вывих
Артрит. Он характеризуется болью в височно- нижнечелюстном суставе, ограничением движений нижней челюсти, припухлостью сустава, повышением температуры тела.
Артроз. Он связан с травмами, каким-либо воспалительным процессом, обменными нарушениями.

- Анкилоз. Он сопровождается ассиметрией лица, неправильным прикусом, кариесом.

№18. Даалһвр:

Хальмг келен д орчултын.

Колючка

Хатханчиг

Однолетнее растение из семейства астровых (сложноцветных). Имеет ветвистый стебель 30-50 см. высоты. Цветки желтоватые, однополые, собранные в мелкие корзинки. Цветет в августе - сентябре. На территории Калмыкии произрастает повсеместно. Все части растения содержат йод, витамины и пигменты. Сок свежей травы применяется при детской крапивнице, лишаях, опухолях горла, а отвар из семян и корней против кровавого поноса. Отвар травы используется также при ревматизме, болезнях сердца и для полоскания при зубной боли.

№19. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Сахарный диабет
Шикир гемэ

Исследования показали, что отвар шалфея снижает уровень сахара в крови. Поэтому это натуральное природное средство можно применять для лечения легких форм сахарного диабета.

Для лечения диабета шалфей применяют и в смеси с корнями одуванчика лекарственного, корзинками тмина песчаного и цветками боярышника (в соотношении 2:3:2:2:2).

2 ст. ложки сбора заливают 1 стаканом воды, доводят до кипения и варят на медленном огне в течение 10 минут. Затем настаивают по 50 мл. 3 раза в день за полчаса до еды.

№ 20. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Лавровый лист
Затин хамтхасын

Лавровые листья, которые можно приобрести в обычном магазине и без рецепта. К нам их привозят с Кавказа или из Малой Азии - родины лавра. В листьях растения содержится катехины, флавоноиды, горечи, танины, эфирное масло и др.

Они обладают антибактериальным, противогрибковым и противовирусным действием, выводит токсические вещества, снижает уровень сахара в крови. А еще эти вещества вместе действуют на организм как успокаивающее, обезболивающее и противоревматическое средство.

№21. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Репей

Лошхэ

Репей - дурнишник калифорнийский однолетнее растение из семейства астровых (сложноцветных) до 20-80 см. высоты. Стебель толстый, ветвистый, серовато-зеленый.

Цветет в июле-августе. Растение ядовито. В семенах имеются жирные масла, алкалоиды, смолы, сапонин.

В нашей научной медицине не применяется, является фармакопейным. Масло семян обладает сильным бактерицидным действием.

22. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

При заболеваниях десен
Бүүлин гемэ

При заболеваниях десен, а также при флюсе, заболеваниях горла эффективно такое средство.

1ч. ложку листьев шалфея залейте 1 стаканом воды, доведите до кипения и поварите в течение 10 минут.

Таким же образом приготовьте отвару из дубовой коры. Оба отвара процедите и смешайте. Готовым горячим средством полощите рот или большое горло.

№ 23. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Растительные компрессы
Алоэ

Аһыр зандын

Смешайте 50 мл. сока алоэ, 100 г. меда и 150 мл. водки. Смочите марлю этой смесью и приложите на большой сустав на всю ночь. Сверху накройте компрессной бумагой и закрепите шарфом.

Радикулит

Хулэ

При радикулите, листья шалфея смешайте с травой чабреца обычного, мелисы лекарственной, мяты перечной и шишками тополя черного (по 50 г) Смесь залейте 5 л. Воды, прокипятите на слабом огне 10 минут. Затем дайте отвару настояться 1 час и делайте с ним теплые ванны 2-3 раза в неделю.

Курс лечения - 10-15 процедур.

№ 25. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Клевер луговой
Девээлиг

Многолетнее травянистое растение из семейства бобовых до 20-25см. высоты. Листья тройчатосложные. Цветки розовые или красные в головчатых соцветиях. Цветет с мая по сентябрь. Произрастает в сыроватых балках, лесопосадках, по берегам прудов. Встречается в основном в северных, западных и центральных районах республики.

Лекарственным сырьем является соцветия - головки с верхушечными листьями, собираемые во время цветения растения. Цветы клевера содержат гликозиды, трифолин и изотрифолин, эфирные и жирные масла, витамины С.

Пихтовое масло
Шар харһан тосын

Для ванн при артрите подходит обычное аптечное пихтовое масло. Если у вас больны суставы на стопах, то опустите ноги в тазик с водой, в которой разводите 5-6 капель маслица. Вода должна покрывать щиколотки, и она должна быть теплой, но не выше чем 39 градусов. Держите ноги в воде 15-20 минут, а перед сном можно дольше. Курс ежедневных ванн проводится в течении 10-12 дней подряд.

После ванночки ноги вытрите и потрите все тем же пихтовым маслом, массируя больные места в течение 2-3 минут. Для втирания пихтовое масло смешайте с равным количеством растительного (например, кукурузного) масла, но при острой форме артрита не причиняйте себе боль. При хронической форме артрита можно проводить такой курс лечения даже в течение 1-2 лет.

№ 27. Даалһвр Хальмг келенд орчултын.

Грипп

Томэ

Помните, что грипп опасен не столько сам по себе, сколько своими осложнениями. Это могут быть:

острый бронхит;
пневмония;
неврологические нарушения;
поражение сердца и сосудов;

- обострений болезней почек, бронхиальной астмы и других хронических заболеваний.

№ 28. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Овёс

Арва (суль)

В народной медицине овёс давно и с успехом применяют для лечения различных заболеваний.

Чем полезен овёс?

Для лечения применяется цельный овёс, крупа, мука из зерна овса, солома. Из овса готовит целебные каши, отвары, настои, кисели.

Овёс способствует не только очищению организма, но и помогает при бессоннице, умственном истощении, физической усталости.

Отвар овса с медом применяют при плохом аппетите, тиреотоксикозе (нарушение функции щитовидной железы), после длительных инфекционных заболеваний. Отвар очень полезен при панкреатитах, колитах, проблемах с желудочно-кишечным трактом, а после перенесенного инфаркта миокарда и при начальной стадии гипертонии.

№ 29. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Чабрец

Эрвецг

Собирают траву в период цветения (июнь, июль, август), так как в этот период она больше содержит эфирного масло, горькие дубильные вещества. Чабрец обладает мощным антимикробным и противогрибковым действием. Применяется при воспалениях носоглотки, гриппе, простуде, бронхите. Благодаря наличию витаминов и полезных микроэлементов, чабрец может стать хорошим средством в период весенних авитаминозов. Он входит в состав антибактериальных конфет, применяемых при ангинах, тонзилитах, стоматитах, пародонтозе.

№ 30. Даалһвр:

Хальмг келенд орчултын.

Коровяк мохнатый
Аю чиктэ

Двухлетнее травянистое растение, высотой до 150 см. стебель прямостоячий, неветвистый. Листья продолговатые. Цветки золотисто желтые, собранные в колосовидное соцветие. Цветет в июне-июле. Плоды - шаровидные или продолговатые коробочки. Встречаются в незначительном количестве. Растет в лесополосах, на лугах, в балках Городовиковского, Яшалтинского, Целинного, Приозерного, Ики-Бурульского и Сарпинского районов.

Лекарственным сырьем является венчики цветков. Содержат эфирное масло, сахар, слизь, сапонины, флаво- ноиды, каротиноиды и другие вещества. Применяется коровяк мохнатый в медицине в качестве отхаркивающего, обволакивающего, мягчительного средства при катаре верхних дыхательных путей, при кашле, при катаре желудка, воспалении печени, желчного пузыря, является составной частью грудного сбора.

Скелет головы

Череп

Мозговой череп Лобная кость Теменная кость Височная кость Верхняя челюсть Нёбо

Подбородок Носовые перегородки

Спина

Позвоночный столб Позвонок

Первый шейный позвонок

Поясничный позвонок

Крестец

Копчик

Ребро

Грудина

Скелет конечностей

Лопатка

Плечевой отросток Ключица Плечевая кость Локтевая кость Лучевая кость Кисть

Фаланги пальцев Бедреная кость Надколенник

Колени

Коленная чашечка Болшеберцовая кость Малоберцовая кость Стопа

Эндокринная система

Вилочковая железа Щитовидная железа Надпочечник

Нервная система

Спинной мозг Головной мозг Кора большого мозга Мозжечок

Продолговатый мозг Сердечно-сосудистая система Сердце Аорта

Лимфатический проток Правое предсердье Правый желудочек Левое предсердье Левый желудочек

Пищеварительная система

Внутренние органы Полость рта Глотка

Прямая кишка Пищевод Желудок Печень

Желчный пузырь Поджелудочная железа Тонкая кишка Двенадцатиперстная кишка Слепая кишка Толстая кишка Сигмовидная кишка Аппендикс

Полость рта

Корень языка Полость рта Нижняя губа Губы Дёсны Зубы

Корень зуба

Эмаль

Язык

Слюные железы Глоточная миндалина

Эрул-мендин углл
Толһа

Толһа - голова, курган Гиҗиг - затылок

Гиҗгин цонхаг - затылочная впадина Гиҗиг экн - мозжечок һавыл - череп Зула - темя

Зулан ясн - теменная кость Толһан ора - макушка Толһан уйдыл - черепной шов. Толһан эргц - оборот головы

Утулын экн - продолговатый мозг

Үсн - волосы

Үснә йозур - корни волос

Хуухэ - волосяной покров головы

Цанхрха (цохэ) - висок

Цохин ясн - височная кость

Экн - мозги, семена

Экнэ барун тал - правое полушарие мозга Экнә зүн тал - левое полушарие мозга Экнә цаһан бодис - белое вещество мозга. Экнэ борз бодис - серое вещество Экнэ һотиг - извилины мозга

Чирэ - лицо

Амн - рот

Амна көңгәл - ротовая полость

Аран - коренной зуб

Адыг аран - зуб мудрости

Бүүль - десна

Бахлур - глотка

Гер шүдн - зуб-резец

һану - переносица

Дунд чикын - среднее ухо

Зувк - веко

Күмсиг - бровь

Манна - лоб

Маңнан ясн - лобная кость Нүдн - глаза Нүднә зег - складки век Нүднә цумрха - глазница Нүднә хар - зрачок Нүднә цецкэ - хрусталик Нүднә цаһан - белок

Нүднә цегән хальсн - роговая оболочка глаза

Нүднә солңһэ хальсн - радужная оболочка глаза

Нүднә судцта хальсн - сосудистая оболочка глаза

Нүльмсна цувг - слезный канал

Нүльмсна сумһл - слезный мешок

Нүднә долда - глазное яблоко

Нүднә җидхэ - ствол глазного нерва

Наһыл - подбородочная ямка

Нармэ - межглазие

Ооч - углы рта

Өргн - подбородок

Өөрхн харан - близорукость

Садрха - носоглотка

Самса - крылья носа

Соя - клык

Толь (нүрздыг) - .зеркало Талькэ - челюсть Таңна - небо!

У рыл - губы

Харан - зрение

Хол харан - дальнозоркость

Хамыр - нос

Хамрин тег - носовая перегородка Хуурһсын - носовые ходы Хоншар - кончик носа Хол - горло

Хоолын шүрвсен - голосовые связки Хоолын күүкен - язычок мягкого неба!

Хоолын донҗа - глоточная миндалина Хоолын көндә - полость гортани Хату танна - твердое небо!

Хамрин мөөрсен - носовые хряши Чикын - уши

Чикнэ сэрсен - барабанная перепонка Чикнэ хорхандыг - ушная раковина

Чикнә ашгэ - мочка уха

Чикнә һазадэ нүкен - наружный слуховой проход

Чикнә дотадэ нүкен - внутренний слуховой проход

Шүден - зубы

Шүднэ йозур - корень зуба

Шүднә гильмсын - зубная эмаль

Нурһын - спина

Амн нурһын - первый шейный позвонок

Арата нурһын - второй шейный позвонок

Ар хар ясен - последний поясничный позвонок

Нурһын. зоо - позвоночный столб

Нурһна ясен - позвонок

Нурһна гедгер - прогиб спины

Нурһна ясна нүкен - позвоночное отверстие

Нурһна мөөрсен - позвоночный хрящ

Нурһна ясна сервэ - позвоночный отросток

Нурһна бульчиң - спинные мышцы

Нурһдын хоорндк хавтхас - межпозвоночные диски

Нурһна ясна цувыг - спиномозговой канал

Нуһрсен - спинной мозг

Нуһрсна цаһан бодис - белое вещество спинного мозга Нуһрсна борэ бодис - серое вещество спинного мозга Далэ лопатка

Далын толһа - головка лопатки Далын хавтха - плоскость лопатки Далын сервэ - отросток лопатки Далын бульчинг - лопаточная мышца Далын мөөрсен - лопаточный хрящ Далын хээсен - суставная впадина Охыр ясен - копчиковая кость Охыр сүл - копчик Өҗигңыг - ягодица Сүүҗин ясен - тазовая кость

Сүүҗин үйэ - тазобедренный сустав Таша - крыло подвздошной кости Ууцэ - крестец

Ууцын нурһен - крестцовый позвонок

Күунэ мөчмүд - конечности человека

Түшиг көндрлһнә аппарат - опорно-двигательный аппарат

Альхын - ладонь

Альхна күмэ - ладонная ямка

Альхна зурасен - линия ладони

Баһлцег - запястье

һарэ - рука

һарин һур - тыльная сторона ладони

Дундкэ хурһен - средний палец

Залатэ чимген - лучевая кость

Зет - белая линия ногтя

Нерн угахурһен - безымянный палец

Сү - подмышечная впадина

Сүүһин бульчрха - подмышечные железы

Сүвэ - подмышка

Савр - кисть

Сала - расстояние между пальцами Тоха-локоть

Тоха чимген - локтевая кость Үйн - сгибы пальца Хурһен - палец Хумсен - ноготь

Хумха хурһен - указательный палец Чигчэ - мизинец Ээмэ - плечо

Ээмин ясен - плечевая кость Ээмин үйэ - плечевой сустав Ээмин бүслүр - плечевой пояс Эркэ - большой палец

Көлэ - нога һуйэ - бедро

һуйин ясен - бедренная кость

һуүин чимгнэ күзүн - шейка бедренной кости

һуйин чимгнэ толһа - головка бедренной кости

һуйин бульчиң - бедренная мышца

Дәвүр - внутренняя сторона голени

Дөрә - стремя

Көлин хурһэд - пальцы ног

Өскә - пятка

Өскән ясен - пяточная кость

Сер - подьем

Тавыг - стопа

Тавгин үзүр - носок стопы

Тон - коленная чашечка

Тэкмэ - подколенная ямка

Чимген - костный мозг

Шаһа чимген - большеберцовая кость

Шилвэ - голень

Шилвин бульчиң - икроножные мышцы Шаһан үйэ - голеностопный сустав Шүрвсен - сухожилия Шандсен - ахиллово сухожилие Шивенкэ - фаланги пальцев

Дотр-дөрвнә эрктен - внутренние органы

Боһнэ хавсен - первое ребро Боор - почка

Боорин бахныс - почечные столбы Боорин бульчирха - надпочечник Боорин гүрә - почечная вена Боорин исрүс - почечные сосочки Боорин оралдас - почечные клубочки Боорин оокен - околопочечный жир

Бөөрин экен - мозговое вещество почки Бүдркә - мечевидный отросток Гесен - живот

Геснә цаһан татасын - белая линия живота

Гесн-һолһа - кишечник

Гүзән - желудок

Делүн - селезенка

Дотыр - внутренности

Зүркен - сердце

Зүркнә бульчиң - сердечная мышца

Зүркнә кирэ - размер сердца

Зүркнә судцыд - сердечные артерии

Зүркнә тагла - сердечные клапаны

Зүркнә үзүр - верхушка сердца

Зүркнә цувгуд - сердечные извилины

Киимэ - сигмовидная кишка

Киисен - пуповина

Көврдыг - туловище

Күңкрдыг - ключица

Махмуд - мышцы

һолһа - толстая кишка

Эрмиг - подкожно-жировой слой

Нөөр - поджелудочная железа

Оошкэ - легкие

Оошкин әңгэ - легочная доля

Оошкин бөлвәс - легочные альвеолы

Оошкин гүрә - легочная вена

Оошкин өргэл - верхушка легкого

Оошкин мөөрсен - бронхи

Оошкин хальсен - висцеральная плевра

Оошкин хоорндкэ зэ - средостение

Өрчэ - диафрагма

Өрчин махын - мышцы диафрагмы

Өөкен - жир

Өвцү - грудина

Сәәнциг - слепая кишка

Сәәнцгин салдрһэ - аппендикс

Севркә - межреберье

Семҗен - сальник (внутренний жир)

Сүвә - подреберье Сүвә хавсын - последнее ребро Ужрха - привратник Улан хол - пищевод Хавсын - ребро Хавсна бийэ - тело ребра Хавсна толһа - головка ребра Хәврһэ - бок

Хотрха (сәңгрциг) - двенадцатиперстная кишка

Цаһан махын - прямая кишка

Цогцэ-махмуд - тело, организм

Цөснә бөлвә - желчный пузырь

Цөснә цувыг - желчный проток

Чееҗэ - грудь

Элкен - печень

Элкнэ хумыш - печеночная клетка Элкнә эңг - печеночная доля Эрктен - орган

Белг-бекин эрктен - половые органы

1.Белег-бекэ - пол

Белкүсен - поясница

Бөөсиг - яичко, семенник

Дуслын цувыг - семенной канатик

Дамцын - сперматозоид

Дамцна толһа - головка сперматозоида

Давсыг - мочевой пузырь

Ноотиг - предстательная железа

Омадыг - лобок

Ома - матка

Оман амын - зев матки

Оман күзүн - шейка матки

Оман йорал - дно матки

Оман арэ завыг - задняя стенка матки

Оман өмнэ завыг - передний свод матки

Оман аса хальсын - слизистая оболочка матки

Оман хальмэ хальсен - серозная оболочка матки

Оман цацгуд - бахромки маточных труб

Оман цувгуд - маточные трубы

Өндген бульчирха - яичники

Үткен - влагалище

Цэв - пах

Цэвин бульчирха - паховые железы Цәвин нүкен - паховое кольцо Цаһан омын - анус Чочиг - клитор

Шееснэ цувыг - мочеиспускательный канал Шеесен гүүдег цувыг - мочеточник Эрэ - самец Эмэ - самка

һарһдг - выделения

2. Аса - слизь

Алвың - кал

Бодис - вещество

Бөөмэ - эритроцит

Гүзәнә шүүсен - желудочный сок

Җаңгэ - вирус

Җөөлн алвын - мягкий кал

Заарэ - неприятный запах тела

Зава - неприятный запах изо рта

Көлсен - пот

Көйрхэ - потеть

Кевтрин усын - околоплодная жидкость Нэниг - бактерии

Нулъмсын - слеза Нусын - выделения из носа Өөрэ - гной Үныр-запах Хумыг - молекула Хумыш - клетка Хальсын - оболочка Хагэ - перхоть Хулхэ - ушная сера Хату алвың - твердый кал Хорһсын - каловые шарики Цусын - кровь

Цусна ик күрә - большой круг кровобрашения

Цусна баһэ күрә - малый круг кровобрашения

Цусна цаһан долда - лейкоцит

Цусна шүүсын - плазма

Цаһан уурыг - белок

Шивыр - запах ног

Шүлсын - слюна

Шүүсын - сок

Шеесын - моча

Шарэ уурыг - желток, молозиво Шалдрың алвң - жидкий кал

Гемин нерэдлһс - названия заболеваний

Арена гемэ - кожные болезни Арена булыг - диатез Адэ - психоз Эмин - жизнь

Эркин хорн - алкогольный яд Әкрмдлһн - одышка Эркин адэ - белая горячка Эмн-судцна гемэ - нервные болезни Эмн-судцна гемин номэ - неврология

Әәмшгтә хавдыр - злокачественная опухоль Әәмшгго хавдыр - доброкачественная опухоль Бичкдүдин гемин номэ - педиатрия Бөөрин гемин номэ - урология Бульчрһа чочлһн - воспаление желез Бааллһн - наружное воспаление Бөөрин ки - почечная недостаточность Булһран - вывих

Баата - предрасположенность к воспалению

Бөкүнә хорн - комариный яд

Бамэ - цинга

Бадһэ - катар, гастрит

Бадяр - отечность

Бөлвә-бөглә - полип

Бусрыг - волдырь

Г ем, ярвыг, шатыг, овчин - болезнь

Гемнх - болеть

Гүрән судцна уудлһын - варикозное расширение вен

Гүлгын гемэ - онкологические заболевания

һалзу - бешенство

Дотыр гемэ - внутренние болезни

Дотыр гемин номэ - терапия

Дахуль гемэ - сопуствуюшие заболевания

Дорглэн - воспаление внутренних органов

Догшын адэ - буйное помешательство

Җиңныг - гонорея

Җөөлтылһын - размягчение

Җулһарэ - ссадина

Зүркнә ша - ревматизм сердца

Зүркнә гемэ - сердечные болезни

Зүркнә гемин номэ - кардиология

Зүркнә цоклур - сердцебиение

Зүүдэ үзылһен - сновидение

Зовлың - страдание, мучение

Зоһдылһын - икота

Заратруллһын - озноб

Зеткыр - несчастный случай

Зуурдын үкыл - преждевременная смерть (суицид)

Зүркын зогсылһын - остановка сердца

Зүркнә эрымдыг - порок сердца

Зац - характер

Зөөгин хорын - пчелиный яд

Илэ шавэ - открытая рана

Имрыһэ - грыжа

Илҗирдыг шархэ - мокнущая рана

Ки (эмсхыл) - дыхание

Киилхэ - дышать

Кииһән авхэ - делать вдох

Кииһән һарһхэ - делать вьщох

Көкрылһын - цианоз

Кекрылһын - отрыжка

Көгҗэ гемэ - грибковое заболевание

Көгҗэ хавдыр - грибковая опухоль

Көшә - трахома

Ки бүтылһэн - удушье

Көртыг - сыпь

Көөмиг бәәдыл - постозное лицо Лугшылһын - тупая боль Машурлһын - переедание Муурлыһын - усталость Моһан хорын - змеиный яд Манҗ авһин хорын - яд тарантула Мөөһин хорын - грибной яд Моомэ - сибирская язва Мондус - фурункул Маалиг - чума Мецкэ гемэ - гельминтоз Месллһна номэ - хирургия

Номһын адэ - шизофрения Нөҗиг - кровоподтек

Нөөтигин дөргыл - воспаление предстательной железы

Нөөрин дөргыл - панкреатит

Олн гемэ - множество болезней

Оман цацыг - киста матки

Өөрин булыг - гнойник, абсцесс

Өөртә шархэ - гнойная болячка

Седклин гемэ - психические заболевания

Сүүдыр дәврллһын - паралич

Садвэ - туберкулез

Сээрин хулу - пояснично-крестцовый радикулит

Толяна гемэ - лучевая болезнь

Тэкрдыг - столбняк

Толвэ-тааха - гездная плешивость

Толһа эргылһын - головокружение

Торһын киилыг - корь

Тохма гемэ - наследственная болезнь

Төрхәрә - врожденный

Төрхәрә зүркнә эрмдыг - врожденный порок сердца

Туулвыр - дизентерия, диарея

Түүрчилһын - стон, бред

Туула урыл - заячья губа

Ухан тату - слабоумие

Хавдыр - опухоль

Халу дөрхэ - температурить

Халун - температура, жар

Хальдвыр гемэ - инфекционные болезни

Хавын - опухший

Хар цецег - черная оспа

Хорын - яд

Хотын шархэ - язва желудка Хулу - радикулит Чонын амын - волчья пасть

Чимин хорын - яд каракурта

Чинэн алдрылһын - слабость

Цецег - натуральная оспа

Цусна дарлтэ - артериальное давление

Цусна гемин номэ - гематология

Цүврүн - водянистый волдырь

Цөснә бөлвән дөргыл - воспаление желчного пузыря

Шавэ - рана

Шархэ - болячка, язва

Шавата хавдыр - гематома

Шар бусллһын - изжога

Шар усын - подагра

Шарклан - ревматоидный артрит

Шиигүд гемэ - астма

Шарлдыг - болезнь Боткина

Шүднә цоорлыһын - зубной кариес

Шүүснә гемэ - сыворочная болезнь

Шүрвсын татлһын - судороги

Ша - ревматизм

Шалзын хорын - клещевой яд

Шалзын безге - конго-крымско-геморрагическая лихорадка

Эмэ - лекарство

Эрүл (эрүл-дорул) - трезвый, здоровый Эрүл-мендэ - здоровье Эрүл-мендэ харлһын - здравоохранение Эдгышго гемэ - неизлечимая болезнь Элкнэ хадхлан - печеночная колика Элкнэ чолуна гемэ - печеночные камни

Эмин урһмыл - лекарственные растения

Аавин улан (тавын сала) - подорожник Арва (суль) - овес Ацэ (ишэ) - ветка

Адамчи - помидор

Аю чиктэ - коровяк мохнатый

Агэ шарлжын - солянка

Арслң амтэ - пустырник

Анчис - корица

Аһыр зандын - алое

Арҗанцэ - дикий овес

Әәрү - пырей, сорняк

Эмин йозур - женьшень

Әҗәг - череда

Әрәгшә - мимоза

Беткэ - корень ковыля

Буурлда - полынь

Буйя - лакричный корень

Бадма - лотос

Бамба - тюльпан

Билчүхә - паслен

Бавгу - тысячелистник

Бөөлзырһын - малина, земляника

Бор һазыр - полынная земля

Буудя - зерно

Бурчыг - горох

Буршэ (улан, харэ) - перец

Буршин талхз - молотый перец

Бурчиг буршэ - перец, горошек

һацур - ель

һуйр - мука

һадил - банан

Девэн - луг, поле

Девэлыг - клевер

Долань - боярышник

Диинрэ - мак-самосейка

Дуктутэ - пастушья сумка

Җамба - одуванчик

Җимсын - ягода

Җүкын - вяз

Заг - саксаул

Зать - мускатный орех

Затин хамтхасын - лавровый лист

Залат - девясил

Зармцэ - горец птичий

Зииглэ - пижма

Зандын - сандал

Зармэ - пшенка

Зултырһын - прутняк

Зер-земшэ - фрукты

Зерлыг урһмыл - дикое растение

Зөөгэ - колючка

Зегсын - камыш

Зеергын - дикая ягода

Зүрҗә - цитрусовые

Илмын - тутовник

Идэн - ядрышко

Йоркиг - житняк

Камбэ - ромашка

Кедмын - груша

Ко гы л - терн

Көгсын - крапива

Көкрхэ - зеленеть, синеть

Көндә - дупло

Лир - белая акация

Лиш (хальмпыр) - гвоздика

Лошхэ - репей

Лошхин тосын - репейное масло Луувың - свекла Мөгвэ - шалфей Мөрн улаһын - калина красная Май - ландыш

Меерә - гречка

Модын - дерево

Намуу - мак

Намчи, навчи - побеги

Нарна өвсын - подсолнух

Нарн өвснә ясна тосын - подсолнечное масло

Нохан хошун - шиповник

Ноһан - зеленый, зелень, трава

Ноһан мәңгрсын - зеленый лук

Ноһамул - укроп, петрушка

Олсын - лен

Олсна тосын - льняное масло

Өвсын - сено, трава

Сарнанк - роза

Суврырһын - смородина

Севктэ - горец

Сөг - просо

Суха - тамариск

Сармсыг - чеснок

Темэн чикен - дикий шавель

Тэрмир урһмыл - культурные растения

Тутрһэ - рис

Тутрһин усын - рисовая отвар Тоһрцыг - желудь Темсын - овощи

Урһмлар эмнүллһын - фитотерапия

Урһмыл - растение

Уңгэ - корень

Урһыхэ - расти

Уста узм - виноград

Улан буй - алтей

Удвыл - герань

Удын - ива

Улан шалхыг - редис, красная репа

Уласын - тополь Үстә өвсын - молочай Хамтахасын - лист Хатханчик - колючка Хамхул - перекати-поле Хорслу - хрен Хоңхол - колокольчик Хоһын - рогоз

Хар сурнаһэ - белена, дурман

Халлһын - двудомная крапива

Хаврла - безвременник

Хар һуйрин буудя - рожь

Дар өрөг - слива

Хар модын - дуб

Хар модна дурсын - кора дуба

Хаяр - огурец

Цаһан өвсын - ковль

Цегрыг - верблюжья колючка

Цаһан һазыр - ковыльная земля

Цаһан һуйрин буудя - пшеница

Цаһан өрөг - белая слива

Цаһан харһа - береза

Цаһан шалхыг - редька

Цууныг (хавыг) тыква

Цоорхат - зверобой

Цецыг - цветок

Чаһыр - вино

Шалхыг - репка

Шар хулсын - тростник

Шаһан будыг - гусиные лапки

Шар ирагур - донник желтый

Шүкүртэ - лапчатка серебристая

Шарлҗын - бурьян

Шитлыг (яңһыг) - орех

Шивлә (шилмүсын) - хвоя Шар луувың - морковь Шар өрөг - абрикос Шүүсын - сок Экн - семя

Эрднин шишэ - кукуруза

Эрднин шишин цацыг - кукурузные рыльца

Эрвың - чабрец

Эмин нерәдлһс - названия лекарств

Агэ - настойка, настой

Ампулта эмэ - лекарство в ампулах

Әрүтхлһын - стерилазация

Эркин тан - водочный отвар

Базһцэ уурлулдг эмэ - спазмолитическое средство

Бальчиг бөглә - грязевый тампон

Бальчиг эмнүллһын - грязелечение

Бор ишклңт - борная кислота

Бөөлҗүлдыг эмэ - рвотное лекарство

Будыг - краска

Гем хөрдыг тәрлһын - профилактическая прививка

Гүүнә чигэн - кумыс

һавыр - камфора

һавыр тосын - камфарное масло

һорчслур - горчичник

Догшын эмэ - сильнодействующее лекарство Дор авхулдыг эмэ - слабительное лекарство Дусал - капля

Дөрглин эмэ - противоспалительное лекарство

Җацэ - паста

Зегэ - блокада

Зуурмыл - эмульсия

Зүркнә эмэ - сердечное лекарство

Ирыл - тибетская таблетка

Кемҗән - доза

Кегдсын эрктын - искусственный орган

Киилдыг эмэ - лекарство для ингаляции

Киптәр - скипидар

Кимыр - молочная вода

Ко выл - суспензия

Күрәлсын цавда - циркулярный душ

Лоштыр - нашатырь

Махи зүүтә эмэ - лекарства мясного происхождения Нәәрүл - состав

Нермыл усын - дистилированная вода Ниткрдыг эмэ - лекарство для растирания Нүүрсын ишклңт - углекислота Өвдкүр уурулһын - обезболивание Радона цур - родоновая ванна Салдалһгч эмэ - транквилизатор Сувсна цур - жемчужная ванна Товч эмэ - таблетка Талхэ эмэ - порошок Тан - отвар

Тогтнулдыг эмэ - успокоительное средство

Туңһавыр - осадок

Унтулдыг эмэ - снотворное

Урһмыл эмэ - растительное лекарство

Үсн үндстә эмэ - молочные лекарства

Хагсагч эмэ - высушивающее лекарство

Халу татдыг эмэ - жаропонижающее лекарство

Хлор дотыл - хлорная известь

Хамцу эмнүллһын - комбинированное лечение

Цаһан идэн - молочная пиша

Цаһан идәнә хольмыр - молочная смесь

Цөс гүүлгүлдыг эмэ - желчегонное средство

Цусар эмнүллһын - гематерапия

Цус оруллһын - вливание крови

Цумлур - свеча Цавда - душ Цутхур - пломба Чиигтэ наац - примочка Чүү - микстура

Ширгээмир - молочная настойка

Шеелһдыг эмэ - мочегонное средство

Шивлэ цур - хвойная ванна

Шигдээч - пиявка

Шүләәм - сулима

Шүлттә усын - щелочная вода

Шүүсын - сыворотка

Эм аршаллһн - прием лекарств

Эмин жор - рецепт

Эрдис давсын - минеральная соль

Эрдис усын - минеральная вода

Эрдис үндүстә эмэ - лекарство минерального происхождения

Эмнүллһынә эв-арһэ
Методы лечения

Бачмэ месллһын - экстренная операция Базһылһын - пальпация Гүүнә чигәһәр эмнүллһын - кумысолечение һал шиләр шинҗиллһын - рентгеноскопия Зуңһар эмнүллһын - лечение жиропотом овец Зүүһәр хатһылһын - иглоукалывание Зуралсын месллһын - плановая операция Келн-улсын эмнүллһынә эв-арһэ - народные методы лечения

Лонхар ниткрллһын - баночный массаж Месллһын - операция Ниткрллһын - массаж Төөнэ дарллһын - прижигание

Тоңшылһын - перкусия

Төвөд эмнүллһынә эв-арһ - тибетские методы лечения Усар эмнүллһын - водолечение Үсәр эмнүллһын - молочное лечение Цур - компресс

Цусар эмнүллһын - гемотерапия Цус ханлһын - кровопускание Чиңнылһын - аускультация Шигдәәчәр эмнүллһын - гирудотерапия Шеесәр эмнүллһын - уринотерапия Харһнулһын - голодание

Эрүл-мендин зевсгүд
Медицинский инструментарий

Боодһа - повязка

Боодһан ширә - перевязочный стол

Бөгҗэ - скобы

һал шилэ - рентген

һал шилин зурыг - снимок

Дуслур - капельница

Зүн - игла

Көвың - вата

Киилүр - ингалятор

Лонхэ - банка

Месллһынә утхэ - скальпель

Месллһына ширә - хирургический стол

Өрә.хора - палата

Пүрглүр - распылитель

Сүвлүр - катетор

Сандыл - стул, кресло

Терген - каталка

Тәвц-лоток

Ханур - игла для взятия крови Халуна кемжэрэ - градусник

Цусна дарлтын кемҗәрэ - тонометр Чиңнүр - весы

Чивһцын утцын - хирургическая нитка Чимкүр - пинцет, шипцы Чимндыг сурыл - фонондескоп

Эмчин эрдем
Медицинские профессии

А Арена эмчэ - дерматолог

Әңгин дотыр гемин эмчэ - участковый терапевт

Эмин-судцына эмчэ - невропатолог

Бичкдүдин эмчэ - педиатор

Бичкдүдин месчэ - детский хирург

Бачмэ нөкөдин эмчэ - врач скорой помощи

Бэрэчэ - массажист

Бө, удһын - лекарь, шаман

Гүлгынә эмчэ - онколог

Гүлгынә месчэ - онкохирург

Дотыр гемин эмчэ - терапевт

Дамшлтта эмчэ - опытный врач

Евәлһын - патронаж

Зүркнә эмчэ - кардиолог

Күүкед улсын эмчэ - гинеколог

Месчэ - хирург

Медэтнрин эмчэ - геронтолог

Му гемин эмчэ - венеролог

Нилхин эмчэ - неонотолог

Отчэ - травмотолог

Садвин эмчэ - фтизиатор

Сүвчин - медсестра

Төрлһынә эмч - акушер

Хальдвыр гемин эмчэ - инфекционист

Цергэ эмчэ - военный врач

Цевыр цеерин эмчэ - санитарный врач

Цусна эмчэ - гематолог Шүднә эмчэ - стоматолог Шархчэ - специалист по лечению ран Эмчэ - врач

Эрдым - талант, профессия Эмчэ-җаңгчэ - вирусолог Эмчэ-шинждэчэ - лаборант Эмчэ-нэнгичэ - бактериолог Эклҗәхэ эмчэ - интерн

Б Цолэ - звание

Ачлвыр бичиг - благодарственное письмо Күндллһына самбыр - доска почета Әрәсән ачта эмчэ - заслуженный врач России Хальмыгтаңһчин ачта эмчэ-заслуженный врач Калмыкии Эрүл-мендэ харлһына йилһән сән көдләч - отличник здравоохранения

Мөрән лауреат - лауреат премии Күндллһына һашиг - Почетная грамота В Үүлэ - должность Ахэ эмчэ - главный врач

Ахэ эмчин дарукэ - заместитель главного врача Ахэ сүвчин - главная медсестра

Әрәсән эрүл-мендэ харлһына министр - министр здравоохранения России

Министрин негдгчэ да рук - 1-й заместитель министра Хальмыг таңһчин эрүл-мендэ харлһына министр - министр здравоохранения РК Селгэнэ эмчэ - дежурный врач Эмчэ-селвгчэ-врач - консультант

Г Учрежденье

Әрәсән эрүл-мендэ харлһына министерств - министерство здравоохранения России

Хальмыг таңһчин эрүл-мендэ харлһына министерств - министерство здравоохранения РК Хальмыг таңһчин больниц - республиканская больница Хальмыг таңһчин бичкдүдин больниц - республиканская детская больница

Әәмгә больниц - районаая больница Әәмгә поликлиник - районная поликлиника Балһсына поликлиник - городская поликлиника Чаңһэ-чииргин диспансер - физкультурный диспансер Садвэ гемэ хөрлһына диспансер - противотуберкулезный диспансер

Цусна цутхлың - центр крови

ВИЧ гемин цутхлын - ВИЧцентр

Гүлгэн гемин больниц - онкологический больниц

Шүднә поликлиник - стоматология

Эмин сан - аптека

Рецензь

Төрскн кел даслһн аһу ик чинртэ керг.Экин уургла хамдан амлгдсн эңкр хальмг кел даслһна, өргҗүллһнә идвгтәһәр олзлһна эв-арвһс бәәнә. Эдниг чикәр оютнрин наснла, ухана кирцәлә дасҗах эрдмлә ирлцүлҗ олзллһн- багшин ах керг.

Шинҗлҗәх дөңцл шишлң эрүл-менд харлһна колледжин оютнрт зөрүлгджәнә, өдгэ цагин некврлә ирлцҗәнә. Эн дөңцл олн җилмүдин байн дамшлт хоршас- на темдг болен деерән түрүн көтлвр дөңцл болҗахинь за- ахмн.

Хальмг кел өргҗүллһнә дөңцл һурвн әңгәс тогтҗана.

Негдгч әңгд хальмг кел дасхлһна ахр көтлвр өггдҗәнә. Тәвҗәх күслнь, дасх төрмүднь олзлх эв-арһс болн цагин кемҗән дигтә-даратаһар тодрхаһар заагдҗана. Эннь көтлврмүдин некврмүдлә ирлцҗәнә.

Хойрдгч әңгд эрүл-менд харлһна төрәр шүүҗ авсн ахр текст өггдҗәнә. Текстин хөөн бәәх сурврмуд болн даалһврмуд оютнрт умшсан амн-үгәр келҗ өглһнд дөң болна. Номин янзта шишлң үгмүд батллһнд кергтә.

һурвдгч әңгд байн орс хальмг толь өггдҗәнә. Эн үгмүд оютнр дасад зәңгс тогтаһад келлһндән олзллһнд туста болх гиж, сангдна.

Ашлад келхлә онц темглхнь.