Класстан дашкаар кичээл.Темазы: Торээн черим даштары. Унелиг эртине даштардан кылган камгалал сагыызыннар.
методическая разработка на тему

Класстар дашкаар кичээл.

Темазы: Торээн черим даштары. Унелиг эртине даштардан кылган камгалал сагыызыннар.

Сорулгазы: 1) Торээн черинин даштарын танып алыры.

                     2) Унелиг эртине даштардан кылган сагыызынын билип алыры.

Дерилгези: Альбом, чуруктар, таблица.

Кичээлдин оореникчилери: 6-гы класста ооренип турар оореникчилер.

Оореникчилернин саны: 30 оореникчи.

Кичээлдин ходу:

Кичээлдин эге кезээн этирер башкы: Домур-оол Валентина Одурековна.

Тываны даглыг чурт-дээр. Чуге ынча дээни ол? Улуг-улуг дагларнын аттарын адап корунерем. Даш-биле чуну кылып ап болурул? Силернин ог-буленерде унелиг даштар бар бе?

Даштарнын болуктери:

1. Эдилел даштар
2. Торел-болук даштары
3. Тоогу-тураскаал даштары
4. Чурт-девискээр даштары
5. Ойнаар даштар
6. Кодурер даштар
7. Суг даштары
8. Каасталга даштары

II - Альбом –биле ажыл. Альбомда даштарнын он-чузунун, ат-сывын тодарадыр бижээн.

III - Ном – биле ажыл. «Торээн черим даштары». Кыска чугааны сайгарары.Утказын билиндирер, болуктерге ылгап билип, танып алыры.

IV – Ужурлуг даштар. Ужурлуг даштар –деп кандыг даштарны ынча – дээр?

V - Болуктерни сактып алынар.

Кичээлдин ийиги кезээн этирер башкы: Монгуш Чинчи Шолбановна.

Унелиг эртине даштардан кылган камгалал сагыызыннар.

Чер делегей кырынга чаятынган кижи бурузу, торуттунуп келген уезинден эгелээш-ле, сеткилинин ындындан бодун боду камгалаар болур. Ону болза орус дыл кырынга «инстинг самосохранения, инстинг самозащиты» - дээр бис. Чуге торуттунуп келген уезинден эгелээш деп турар? – Чуге дизе чаш уруг иезинин иштинден чарлып, ангы кижи кылдыр торуттунуп келгеш, бир-ле дугаар боду агаарны тынып алыры безин бодунун амы-тынын камгалап ап турары болур. Бир эвес иезинин иштинге чаш тол оон дузазы-биле тынып, чемненип, дыштанып турган болза, торутунуп келгеш ол бир дугаар тыныжын тынып, иезинин судун эмиптери дээрге-ле боду бодун камгалап эгелээни ол.

Силер ам ада-иелеринернин шору кылдыр озуп келген ажы-толу силер. Школанын 6-гы класста ооренип турар оореникчилери колдуу 12-13 харлыг болур. Назы – хар аайы-биле ап кээрге 12-13 харлыг уруглар, оолдарны элээди  (подростки) назынныг дээр. Силернин мага бодунарда, кан-кадыынарда, сагыш-сеткилинерде хой-ле оскерлиишкиннер болуп турарын эскерип билип турар силер. Чоон чуктун календары-биле кордунуп кааны, силер дагаа болгаш мечи чылында торуттунген силер. Торуттунген чыл аайы –биле кижи бурузунге тааржыр камгалал эртине даштар бар боор. Ону болза сагыызын (талисман) – дээр. Сагыызын (талисман)-дээрге кижинин сагыш – сеткилинге эм болуп, кижини айыыл-халаптан, аарыг-ажыктан, багай чуулдерден камгалаар эдилел-дир. Сагыызын кандыг хевирлиг бооп болурул: эртине казымал даштар, чинчилер, билектээш, сыргалар, ооктер-дээш оон-даа оске.

Уе-шагнын сайзырап келгенинден бисти амыдыралда ангы-ангы берге айтырыглар дувуредип чоруур. Кижинин хей-адын кодуруп, кан-кадыын, мага-бодун, болгаш сагыш-сеткилинге эки болур кылдыр дагаа болгаш мечи чылдыг уруглар, оолдарга тааржыр Тывавыстын бир сагыызын дажы:

Агальматолит – Чонар даш. Чонар даштан кандыг дурзу хевирни кузээр сен, шак ла ындыг кылдыр чонуп ап болур. Чижээ: дагаа болгаш мечи дурзузу.

Оон ангыда янзы-буру унелиг эртине даштар база бар. Ол даштардан болза ангы-ангы ботка херек чараш эдилелдерни ундуруп турар. Дагаа чылдыг улуска изумруд, рубин, агат, гранат, топаз-дээр сагыызын даштар тааржыр. Бо даштар дагаа чылдыг улустун чырык овур-хевирин бадыткап, бодунун мактаныычал, шошсурак сеткилин оожургадыптар.  А мечи чылдыг улуска опал-дээр даш тааржыр. Мечи чылдыг улус дурген болгаш оскерлиичел, ынчангаш опал-биле холбаалыг кылган хол шагы кончуг тааржы.Чуге дизе, ол мечинин дургенин оожуктуруп, угаан-медерелин ажылдадып бээринге дузалыг.

Дараазында уруглар, оолдар бо чуруктарда ам чаа адааным сагыызын унелиг эртине даштар бо дур.

Кичээлдин ушку кезээ: Туннел.

Оореникчилер-биле оларнын билип алган чуулун катаптаар. Бажынынга даалга кылдыр кичээлге дыннап, коруп алган унелиг эртине даштарын чуруп экээр.Дараазында айтырыгларга харыылаар: 1) Даштарны кандыг болуктерге чарып болурул? 2) Кандыг эдилел даштарны билир силер?