Ачам Моторк Тирчин дугайында сактыышкын

Ачавыс дугайында сактыышкын

Ачавыс Моторк Айыжыевич Тирчинниӊ амгы тыва литературага эвээш-биче-даа бол үлүүн кииргенинге чоргаарланып чоруур бис. Ооң шүлүктери, чечен чугаалары республика солуннарынга, «Улуг-Хем» сеткүүлүнге үнгүлээн. Ол 40 харлыг турда, 1980 чылда «ϴзүмнер» деп чыындыга чогаалчылар Николай Куулар, Лидия Иргит оларның чогаалдары-биле кады «Чиргилчин» аттыг кезекке бɵлүк шүлүктери чырыкче үнген. «Күдээлер» деп тускай проза чогаалдарыныӊ ному 1991 чылда парлаттынган. Номда «Күдээлер» деп тоожузу болгаш бойдус дугайында элээн каш чечен чугаалары кирген. Ооң чогаалдарының маадырлары - бɵдүүн чон, ɵске чогаалчылар-биле бир дɵмей тɵрээн черин алгап-мактаан, ооң чараш бойдузунга, ажыл-ишчи тɵрел чонунга тураскааткан.

Ачавыс Тес-Хем кожууннуң төлептиг, хүндүлүг хамаатызы, республиканың солуннарының, тыва чогаалчыларның «Улуг-Хем» сеткүүлүнүң болгаш кожууннуң «Самагалдай» солунунуң хоочун бижикчизи чораан, чечен чогаалга сонуургалдыг, салым-чаяанныг аныяк бижикчилерниң дагдыныкчызы, чоннуӊ аас чогаалын чыып чораан.

Ачавыс дугайында бодумнуӊ сактырым-биле бижип кɵрейн. Бисти, ажы-тɵлүн эрте туруп чаӊчыгар, дыка удуп чытпас, бɵгүнгү кылыр ужурлуг ажылды даарта деп соӊгаарлатпайн, бɵгүн ыяап кылып алыр, кандыг-даа ажылды далдавайн, кылып ɵɵренир деп чагыыр чораан. Ачамныӊ эртежизин сактыр мен. Эртен оттуп кээривиске, ачам даӊ бажында туруп келген, стол артында олуруп алган бижиттинип турары азы бижик кагар машиназынга ажылдап олурары сагыжымга арткан. Ол чогаал бижииринден аӊгыда Тес-Хем кожуунга, Самагалдай суурга болуп турган болуушкуннар дугайында республиканыӊ солуннарынга дүрген чырыдып үндүрери-биле медээ-чагааларны бижип чорудар турган. Ол чагааларны суурнуӊ почтазынга бо-ла чедирер турган мен. Эртежик чедирерин кызыдар мен, чүге дээрге ол чагаа ол хүннүӊ почтазы-биле Кызылче солуннуӊ редакциязынга дүрген чедерин бодап турганывыс ол боор. Ол үеде, ССРЭ үезинде, солуннарга материал бижээни дээш гонорар акшаны тɵлеп берип турган, чамдыкта ол акша алыр дыӊнадыг саазынны ачам долдуруп бээрге, акшазын почтадан эккээр турдум. Күскээр кыжын ачавыс дииңнээш келгенде, суугу чанында олуруп алган тайгага одаанга аайлап-ажаап четтикпээн дииңнериниң кештерин союп олурар кижи. Шору улгады бергенивисте, тозан чылдарныӊ берге үезинде, бисти эдертип алгаш, тайгадан каттаар, мɵɵгүлээр. Чыып эккелген кадывысты ававыс вареньелеп хайындырар, мɵɵгүнү ачам дузаар-даа турган. Бир-ле катап тайгага ачам-биле мен, дуӊмам кады кылаштап чордувуста, «Оожум!» деп имнепкеш, ынаар салаазы-биле айытты. Кɵрүптеривиске, 2-3 аӊ оъттап туру. Ооргазы дургаар шокарлыг амытан-даа бар. Олар бисти эскерип кааш, кулактары сүвүреӊнешкен соонда, дораан-на эзим иштинче шывыраш дээннер. Ол чурумалдыӊ салдары ол ирги бе, «Элик оолдары» деп шүлүкчүгеш-даа бижээн таварылгам бар. «Тываныӊ аныяктары» солунга парлатканым сактыр-дыр мен, 1986 чылда боор. Оолдарын эдертип алгаш, аӊчылар бажыӊчыгажын-даа кылып алган турган. Ынчалза-даа ол бажыӊчыгаш ынчан, ол часкы үеде тайгага болуп турган улуг ɵрттүӊ салдарындан  ɵрттенип калган дээр чүве. Үргүлчү тайгалаар, аңнаар болгаш ийикпе, ооң дириг амытаннар дугайында чечен чугаалары хɵй бижиттингенин эскерген мен. Оон «Ирбиш», «Те күдээ», «Манылар» дээш оон-даа ɵске чечен чугаалары бар.

Ачавыс дугайында ТР-ниң уруглар чогаалчызы Чооду Кара-Күске «Моторк Айыжыевич – ажылчын кижи. Кара ажылга мен ооң-биле быражып шыдавас мен, хем киргенде - каттаар, чыжырганалаар, а тайга үнгенде - аңнаар, дииңнээр. Алаак, даандан тарбаганнап өскен. Боду бичежек, тырың үргүлчү-ле каттырып чоруур. Оон өске чаңныг эвес. Чугаазы оожум, үнү чавыс. Кылаштаары база ындыг. «Чыткан хой тургуспас» амытан-дыр ийин. Ындыг хирезинде  хөй-ниити ажылындан черле чыда калбас» - деп «Шын» солунга бижээн чүүлүнден номчаан бис. Тес-Хем кожууннуӊ чогаалчызы даайывыс ϴɵлет Чиңмиттиӊ ɵɵнүӊ ишти күүйүвүс ТР-ныӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ кежүгүнү чогаалчы Клара Чиңмит: «Бɵдүүн, ажык сеткилдиг, хɵй чугаа-даа чок кижи» - деп чугаалаар чораан.

Ававыс Намчаа Намчаловна ачавыстыӊ кол сүмелекчизи, даянгыыжы, чɵленгиижи чораан. Ол О-Шынаа сумузунуӊ Чаанмайлар уктуг, кара чажында тɵрээн иезинден чарылган, ие кижиниӊ чылыг-чымчак кɵрүжүн кɵрбээн, эргелиг сɵзүн дыӊнавайн ɵзүп келген. Ынчангаш ававыс кандыг-даа кара ажылдан чалданмас кижи. Ававыс ачавыс-биле бисти амыдыралга кызымак, туруштуг, тура-соруктуг кижилер болзун дээш чагып-сургап чорааннар. Ачамныӊ чамдык чогаалдарында ававыстыӊ – ие кижиниӊ чараш овур-хевири кирип турар боор деп бодаар мен.

Амгы үеде ачамныӊ чырыкче үнмээн чогаалдарын парлаар ажылды кылып эгелээр бис. Бодум тыва дыл башкызы болганымда, ачамныӊ чогаалдарыныӊ дылыныӊ онзагайын тодарадып, ɵɵреникчилерим-биле шинчилел ажылдарын кылырын оралдажып турар бис.