Тѳлевилел

Тема: «Бүрен-Хем сумузунуң чурттакчыларының

диалект сѳстери»

 Эртемнери: тыва дыл, чурт шинчилели.

Дидактиктиг сорулгазы:

 Дилеп тыварынын аргазын ажыглап,кижинин сос-домаанда,сос курлавырында диалект состер дугайында билигнин туружун,ужур-утказын оореникчилерге углап-баштап бээри.

Методиктиг сорулгалары:

1.«Бурен-Хем суурнун чурттакчыларынын диалектилери» деп шинчилел ажылын чорудары.

2. Чыгдынган материалдарны эде   кылыры.(системажыдары)

3.Тыва дыл эртеминге уругларнын сонуургалын оттурар.  

Кол тургустунар айтырыы:

-диалект состерни чуге билип алыр ужурлуг бис?

Проблемниг айтырыглар:

•   Диалектилернин тыва дылда туружун тодарадыры.  
•  Амгы уеде олар ажыктыг бе?

 Бот шинчилээр темалары:

•  Ог-булезинде улуг назылыг улустун чугаазын эскерип коору.
• Оларнын дылында диалект состерни чыып бижиир, утказын айтырар
•  Оореникчилер болгаш уруглар аразынга «Кандыг диалект состер билир силер?» деп айтырыг-анкета чорудар.

Толевилелдин камгалаар хевири:

• Оореникчилернин чыып бижээн диалектилеринге хамаарыштыр словарь тургузар.
• Илеткел кылыр.

Ажылды кылыр уези:  3неделя.

Киржикчилери:        башкы,    6 класстар

Аннотация:

Бо толевилелди 6-гы класстын оореникчилери болгаш башкы кылыр..  Толевилел  уругларнын диалект состер дугайында билиин делгемчидер.Ажылды уругларнын кылып шыдаары-биле бээр.

Школа номунда «Диалектилер» деп теманын шактары ооредилгеге салым-чаяанныг уругларга четпес болуп турар.

Толевилел:

Тургузуунун талазы-биле: Эртемнер аразында харылзаа (  тыва дыл,  краеведение)

Сорулгазынын талазы-биле: ооредиглиг

Киржикчилеринин саны:  коллективтиг

Уези:  кыска хуусаалыг

_________________________________________________________________

Продукт-илеткел

Проект: Бүрен-Хем сумузунуң чурттакчыларының

диалект сѳстери

           Диалектилер дугайында ниити билиглер.

  Диалект-дылдын чер-чер аайы-биле азы социал бөлүктер аайы-биле ылгалыр хевири, аялга. /Тыва дылдын тайылбырлыг словары. Т-1. Арын 440/

Диалектилер- ниити дылдын онзагай чуулдерлиг кезектери.

        Диалектизм – кандыг бир девискээрде кызыгаарлыг ажыглаттынар состер. Диалект состер литературлуг дылдын нормазынче кирбейн, колдуунда чугле кандыг-бир девискээрде чоннун чугаазынын кезээ бооп чоруур. (Тыва дыл 10-11 класс, арын 42).

Делгем девискээрде хой санныг улустар чугаалажып турар дылдарнын диалектилери тывылган угунун болгаш ажыглаттынып турарынын аайы-биле девискээр диалектилери, социал диалектилер деп ийи болукке чарлыр.

Тыва дылда социал диалектилер чок азы шинчилеттинмээн,а девискээр диалектилери мурнунда-даа турган, ам-даа бар бооп артпышаан.

Ангы- ангы девискээрлерде кижилер бот-боттарынын чугаазында онзагай чуулдер барын эскерип каар. Диалектилернин ындыг онзагай чуулдерин диалектизмнер – лексиктиг диалектизм, фонетиктиг диалектизмнер деп адаар.

Девискээр диалектилерин шинчилээри дыл эртеминге улуг ужур-дузалыг.

                      Каа-Хем аялгазы /Бурен-Хем сумузу/

Каа-Хем унун дургаар, ынаар кирген доора хемнерде салчак деп аттыг аймактын салгакчылары чурттап чоруур.Бо аялга топ ,сонгу-чоон ( Тожу), мурнуу-чоон (Танды,Тес-Хем, Эрзин )бодаарга чамдык онзагай чуулдерлиг бооп турар.

Бурен-Хем аялгазынын фонетиктиг онзагай чуулдери:

                         Вокализмде

1.Чамдык состернинун ун составы оскерлип калган.Оларда -й, -ж деп уннернин чиде бергенинден база –г деп уннун ажык ун-биле холужа бергенинден ийиги ажык уннер тывылган: шымаанчы (лит. шуваганчы), шоончу ( лит. шойунду), уулза (лит. угулза), диик (лит. дижик).

2.Ийен, ийик, бе, ыйнаан деп артынчылар мурнунда состерге аяннажып чоруур кадыг вариантыларлыг (ыян-няан, ба, ыйык):ужуражыр няан, аътты саар ыйык ба?

3.Ажык состер солчуп чоруур состер: кым-кум, оршээл-эршээл.

4. Кыска ажык уннерге узун ажык уннер дугжуп чоруур: ору-оору,

5.Состернин соолгу кызаа ажык уннери чиде бээр: шар ( шары), ур (уру), кыр (кыры)

                           Консонантизмде

1.Кезек состернин эгезинде м- деп унге б- дугжуп чоруур: молдурга- болдурга, малгаш- балгаш, морзук- борзук,

2.Чамдык состернин эгезинде б- орнунга м- дугжур: бачым-мачым,

3. Сос эгезинге кошкак д- орнунга куштуг т- деп ун дугжур таварылгалар хой: ден-тен, демдек- темдек, дуюг-туюг, дээвиир- тээвиир,

4. с-,ш- орнунга ч- база ч- орнунга ш-,с- деп уннер адаттынар: шагар- чагар, шывыг-чывыг, шинчи-чинчи, оореникчи-оореникши.

5. Бо аялгада ун талазы-биле литературлуг дылдан оскээр адаттынар ангы-ангы состер база таваржып турар: иртпек (итпек), бажы эрттенген- бажы эъттенген)

6. Литературлуг дылда сөстерде ск,кш,тк деп адаар ун каттыжыышкыннарын кс, кш, кт  кылдыр адаары делгеренгей: оксе (өске), оксүс (өскүс), аксыр-(аскыр), бакшы (башкы), өкшү (өшкү)…

       Лексиктиг диалектизмнернин болуктери:

1.Эт-херексел, аяк-сава аттары, идик-хеп : суге- балды,соктааш-согааш, кушкуур- бала,была- тавак, холбак- хол-хавы,

2мал-маган аттары: мооккай-моортай,

3.Куштар аттары: шаажыгай- ала-сааскан.

4. Торел аттар: кадам (кунчуум), ирем (бээм),ченгем (чаавам), увам (угбам)

5. оске-даа чувелер аттары: дузаал (дамды),дузаалдаар (дамдылаар)

6. Орус дылдан улегерлеп алган состерни  адаары: катруул (кастрюля), симидаан ( сметана),пээрма-ферма,иренгээн-ренгент.

7. Кылыг состери: дунгурээ-динмирээр, шилээргээр-аарыыр,куштээр-кончуур,

8.Болганчок-ла ажыглаар чивиинин деп сос бар, оон утказы «чаржынчыын,кыпсынчыын» дээн уткалыг.

9.Эгел (эгел-ле0деп наречиени бо-ла ажыглаар.

Грамматиктиг онзагай чуулдери:

1. Углаарынын падежинин –гыды кожумактыг хевири бар: хемгиди, даггыды.

2. Кылыг созунун доозулган видинин кожумаа келир уенин хевиринге кызырлып калган: чыдыдар-чыдывыдар, каадар-каавыдар,…

Оон-даа оске грамматиктиг онзагай чуулдер бар, чижээлээрге, чедип келген, ап четкен дээрде кээпкен дээр.

        Диалектизимнер чечен чогаалга чоннун дылынын онзагайын коргузеринге ажык дузалыг. Олар дылдын тоогузунде болган оскерлиишкиннерни шинчилээринге эргежок чугула.

        Каа-Хем аялгазында чугаанын улегери:

Каа-хемни кежеринде

Хайа корвес черин кайыл.

Каран менден чарлырында

Халак дивес черин кайыл.

Хооредип-хооредип

Эсе тыртыв алыр-ла вен,

Ооредип-ооредип,

Чара тыртыв алыр-ла вен.        

Диалекти состерни чуге билип алыр ужурлуг бис?

Диалектилернин онзагай чуулдерин билири чечен чогаалдарга ол чернин улузунун чугаазынын аянын коргузерин, маадырларнын чугаазын стильчидеринге эки арга.

2.Диалектилер тыва дылдын тоогузун шинчилээринге ужур-дузалыг.

Чыып бижээн диалектилер словары:

1. Бокка-борта
2. Булгааш-былгааш
3. Бардам-турамзык
4. Бериккен-берипкен
5. Донгуу-хонек
6. Дукчуттунер-дээктенир
7. Колдамнажыр-содаалажыр
8. Кызагдаар-бастыр,хирелээр,дорамчылаар
9. Кум-кым
10. Кандааза-хоректээш
11. Кушкуур-бала
12. Макка-манаа
13. Балгаш-малгаш
14. Сый-мычык-бичии
15. Суге-балды
16. Соктааш-согааш
17. Сайыыргак-адыыргак
18. Сыскынды-орай божаан толу
19. Туугжуур-ширбииш
20. Хыйыртаар-бак коор
21. Холбак-хол-хавы
22. Чарык-кара-машина
23. Чыргал ораны-удуур
24. Чарбыыр-чаргылдажыр
25. Чааргаар-согленир
26. Чоруккан-чорупкан
27. Чуге ындыг чел?-чувел?
28. Чивиин
29. Шопулак-омааш
30. Эгеле-конгус
31. Калгак-бичии хымыш
32. Дыспаннаан-адыыргаан