Лингвистические задания
Скачать:
| Вложение | Размер |
|---|---|
 lingvistika.pptx | 194.1 КБ |
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Тыва дыл башкылаашкынынын сорулгазынын бирээзи-уругларны «Лингвистика » деп эртем -биле таныштырып , « Дыл деп чул ? Ол канчаар тургустунарыл ? Канчаар хогжуп турарыл ? Кандыг - кандыг кезектерден тургустунарыл ? Кезектер аразында кандыг харылзаалыг ? Дыл кижинин амыдыралынга кандыг рольду ойнап турарыл ? Дыл оон ынай канчаар сайзыраарыл ?» деп айтырыгларга харыылаптар кылдыр ооретпишаан , тыва дылга сонуургалын оттурар .
Оорникчилернин лингвистиктиг билиглерин хевирлээри , тургузары чугула айтырыг болур . Ол школа программазында тыва дылды оорениринин кол сорургаларынын бирээзи кылдыр кордунген . Лингвистиктиг компетенция- уругларнын дыл дугайында билиглери , дылдын кезектерин дугайында болгаш эртем езугаар дылды оорниринин аргаларын , оон хогжулдезинин чадаларын , тыва дылдын шинчилекчилерин болгаш эртемденнеринин эртем ажылдары -биле таныжып коору .
Эртемден тюркологтарнын , филологтарнын кылган ажылдары , бот- намдары -биле таныштырары албан . Олар -биле таныштырып тура,уругларнын ниити билиин бедидип , калбартып , мозу-шынарлыг кижилер кылдыр кижизидип , торээн дылынга сонуургалдыг болуп , орфография болгаш пунктуация дурумнерин эки шингээдип алырынга дузалаар . Ынчангаш уругларнын лингвистиктиг билиглерин хевирлээри - оордилге стандардынын бир негелдези . Бо ажылдын сорулгазы-тыва дылда ортаакы класстарга лингвистиктиг билигнин методиказын тургузары .
Салып алган сорулганы кууседирде дараазында ажылдарны чорудар : лингвистиктиг болгаш методиктиг литератураны ооренип коор ; лингвистиктиг компетенция деп терминни эки тодарадып алыр ; лингвисчтиктиг комептенциянын тургустунар аргаларын тодарадыр ; лингвистиктиг билигни билиндирип алырда , дидактиктиг материалдарны чыып ( словарьлар ,……………….., чыынды онаалгаларлыг ажылдарны чыып бижиир ; чыгдынган ажылдарны практика кырында кылдырып , анализтеп туннээр .
Компетенция- эртемнин кандыг-бир угланыышкынныг кезээн эки билири . Лингвистикада «Компетенция»- дылды эки билири .
Лингвистиг билиглерни хевирлээринче угланган ажылдарнын чижээ 1.Бирги абзацта бижик демдектерин чуге салганын тайылбырлаар . Амыдырал-чуртталга деп состун тывылган аргазын айтыр .
Турк дылдыг улустарнын барык -ла догерези шаг- дуптен бээр бистин чуртувустун девискээринге чурттап келген , ол черлернин ундезин чурттакчылары бооп турар . Олар Топ Азияда , Кавказта , Ортаа Азияда колдап чурттап турар . Орус эртемнин болгаш культуранын чоон чукче нептерээни -биле турк дылдыг улустарнын тоогузун , амыдырал-чуртталгазын , аас чогаалын , литературазын хамыктын -на мурнунда орус эртемденнер ханызы -биле улуг кужениишкинниг шинчилеп эгелээннер .
2. XIX в. ийиги чартыы тюркологиянын быжыккан уези болур . Шак ынчан аян - чорукчулар Тываже кээп , тываларнын амыдырал-чуртталгазын ооренип турар апарган . Черле ынчангаш XVIII вектин тончузунден эгелээш , чоон чукче эртемденнер улам -на ханылап турган .
Тывага чораан эртемденнер тыва улустун дылынче , аас чогаалынче кичээнгейни угландырып , баштайгы чыылда ажылдарын чорутакн . Чижээлээрге , А. Кастрен 301 урянхай ( тыва ) состу , Ладыгин 101 сос , 21 домакты чыып бижээн ; Осторовских элээн хой дыл материалдарын , ырларны база аттарны , 900 хире тыва состерни чыып бижээн . Тывага чораан оске-даа эртемденнер тыва дылдын материалдарын чыып чораан . Ынчалза-даа ол материалдар парлаттынмаан . Оларны моон сонгаар архивтерден дилеп тыпкаш , шинчилеп ооренири негеттнип турар . Ол тыва дылдын хогжулдезин шинчилээринге улуг ужур-дузалыг болур ийик . 3.Тыва дылды эртемденнернин иштинден эн-не баштай шылгарангай орус эртемден , тюркологиянын ундезилекчизи , В.В. Радлов шинчилеп эгелээн .
Тоогу эртемденнери эжелекчилернин база феодалдарнын дарлалынын уезин тыва улустун тоогузунде эн аар-берге уе деп санап турар . Мындыг уеде В.В. Радлов Барыын талакы Тывага , Кара- Хол чоок кавызынга , чугле 4 хонукта-1861 чылдын июль айнын 4-7 хуннеринде чоруп чораан . Василий Васильевич Радлов (Фридрих Вильгельм) 1837 чылда Берлинге полициянын хоорай комиссарынын ог-булезинге торуттунген . Классиктиг гимназияны ( ортумак ооредилге черин ) дооскан соонда , Берлин университединин сураглыг дыл эртемденнери Франц Бопп , Штейнталь , Август Потт олар башкылап турган .
4.Чоон чук дылдарындан моол , маньчжур, татар, кыдат дылдарны В. Шотт анаа ооредип турган . Университетке ооренип туррган уезинде В.В. Радлов О. Бетлингктин якут дыл дугайында ажылы -биле танышкан . Студент турган уезинде орус дылды база ооренип эгелээн . 1858 чылда философия доктору деп атты алгаш , Петербургка тунгус- маньчужур дылдарны ооренири -биле чедип келген . Оон чоруткаш , Барнаулга даг херээнин дээди училищезинге 12 чыл (1859-1871) башкылап келген . 21 эртем ажылын парлаткан . Орус , немец, француз дылдарга баштайгы ажылдарны парлаткылаан .
5.Алтайдан Казаньга келгеш (1872 ч.) татар, башкир болгаш казах школаларнын инспектору бооп , 1883 тчылга чедир ажылдап турган . В.В. Радлов 1884 чылда Россиянын Эртемнер Академиязынын академиги кылдыр сонгуткан болгаш оон соонда амыдыралдын арткан кезээн буруну-биле эртемге тураскааткан . 1884 чылда академикке сонгуткан соонда , В.В. Радлов Россиянын Санкт- Петербургта антропология болгаш этнография музеин удуртуп , Ортаа болгаш Чоон Азияны ооренир Орус комитеттин баштаар черин оргнизастаан , Орус археология, Орус география ниитилелдеринин ажылынга идепкейлиг киржип , Сибирьни ооренир ниитилелдин даргазы чораан,элээн -каш экспедицияларга киришкен .
6.Эртемнер Академиязы 1891 чылда Орхон хем чоогунче ( М оолда ) эртем экспедициязы дерип чоруткан . Ону В. В. Радлов удуртуп чораан . Орхон хемнин ийи улуг кожээ тураскаалдарын очулдуруп ундурген . Ол болза турк Могиян хааннын (734 ч. олген ) база оон акызы принц Кюдь-Тегиннин (732 ч.олген ) алдарынга тураскааткан турк дылдыг кожээлер болган . Ол ажыдыышкыннын тергиин улуг ужур-дузазы бугудеге билдингир .
7.В.В. Радлов 10 томнуг «Наречия тюркских племен, живущих в Южной Сибири и ДЖунгарской степи» (10 том, 1866-1907) деп ажылында оон мурнунда эртемге билдинмес турган хой турк дылдарнын материалдарын эн-не баштай парлап ундурген . В.В. Радловтун кылган улуг моон ажылдарынын бирээзи 4 томнуг «Опыт словаря тюркских наречий» (4 том,1888-1911) болур . Хой дылдарнын состерин хаара туткан ол словарь амдыгаа чедир ужур-дузазын бичи- даа бол чидирбээн . Ынчангаш ону 1963 чылда база катап парлап ундурген . Оске теоретиктиг ажылдарнын иштинден оон « Сонгу турк дылдарнын деннелге грамматиказы » деп номнун бирги кезээт 1882 чылда Лейпциг хоорайга унген . Ынчан ол бугу делегейге сураглыг эртемден апарган турган .
8.Академик В.В. Радловтун ажылдары чокка тюркология эртем бооп санатынмас . Академик В.В. Радлов 1918 чылда мочээн . 1861 чылдын июльдун 4-тен 7-ге чедир-чугле 4 хонук интинде Кара- Хол чоогунга келир уенин эртемдени тыва дылды оорнири -биле чораан . Ынчан ол Барнаулга ажылдап турган . Кара- Хол чоогунга тыва аалдарга кээп , тыва чугааны дыннап , Багай-Чуру маадыр дугайында , Кужиту-Молдун маадыр дугайында-ийи тоолду база дорт ырны тыва дыл кырынга юижип алган . Оон соонда бижээн тоолдарын болгаш ырларын «Образцы народной литературы тюрских племен» деп ажылдын баштайгы томунга парлап ундурген . Ол уеге чедир эртемге билдинмейн турган база бир дылдын материалын парлап ундургени безин кончуг чугула ужур-дузалыг болуп турар . Тыва аас чогаалындан тыва дылга эн-не баштай партаттынган чогаалдар база ол болур .
9. В.В. Радлов тыва дылды Саян чугаазы деп адаан . Чуге дээрге алтайлар болгаш хакастар шаанда тываларны сояннар деп адап турганыныдан бооп чадавас . Тывага чораанынын дугайында В.В. Радловтун бижээни болза : « Бо номнун тончузунде Саян чугаазынын кезек улегерлери кирген ; оларны мен Кара- Хол деп холдун эриинге дорт хонук чораан уемде чыып алган мен. Ол текстерни катап хынап коор арга чок болган , чуге дээрге чурттун эрге- чагыргалары оларнын девискээринге оон ур турарымны чопшээревээн ».
Кроссворд 1.Лингвистиканын чугаа кезектерин ооренир адыры . 2.Лингвистиканын шын адалга дурумнерин ооренир кезээ . 3.Лингвистиканын уннер болгаш ужуктер ооренир кезээ . 4.Лингвистиканын ужуктернин шын бижилгезин ооренир кезээ . 5. Лингвистиканын состун тургузуун ооренир кезээ . 6. Лингвистиканын состун канчаар укталганын ооренир кезээ . 7. Лингвистиканын стильдерин ооренир адыры . 8. Лингвистиканын сос каттыжыышкыны болгаш домак дугайында ооренир адыры . 9. Лингвистиканын состун кезектерин ооренир адыры . 10. Лингвистиканын состу ооренир адыры . 11. Лингвистиканын шын бижилге дугайында ооренир адыры .
Туннели. 1.Тыва дыл кичээлдеринде эрттирип турар катаптаашкын - лингвистиктиг разминкаларны дыл кичээлдеринге эрттирери таарымчалыг , ылангыя 9ку класстарга ОГЭ дужаарынга белеткел ажылы . 2.Ооренип эрткен темаларны сактып алырынга бо катаптаашкын - разминкалар дузалыг . 3.Бо ажылдын хевирин кылырда , хой уе чарыгдавас (10 хире минута). 4.Ургулчу мындыг тренингилерни оореникчилер кылып турар болза , орфографтыг болгаш пунктуастыг частырыглар эвээжээр . 5.Кичээл бурузунде тыва дылдын ангы-ангы адырларындан алдынган айтырыгларга катаптаашкын болур .
Четтирдим , кичээнгейлиг дыннаанынар дээш !