«Чараш чугаа-Тыванын келир уеде чоргааралы»

Работа на городскую  научно-практическую конференцию

«Шаг в будущее»

Секция  «Культурология»

Тема

«Чараш чугаа-Тыванын келир уеде чоргааралы»

Выполнила: Кужугет Сайсу Орлановна

 ученица 9 класса

                                                                                МОУ СОШ №2 г. Ак-Довурак

                                                                              Научный руководитель:

                                                                                   Кужугет Ай-Суу Баирона

  учитель родного языка и

                                                                                               литературы

Допчузу:

Киирилде……………………………………………………………………………………………………..3

1-ги эге. Аас чугаанын байдалы………………………………………………………………….7

2-ги эге. Бижимел чугаанын байдалы……………………………………………………….10

Туннел…………………………………………………………………………………………………………12

Ажыглаан литературанын данзызы………………………………………………………….14

Киирилде

Кандыг-даа чон бодунун сагыыр тускай ужур чанчылдарлыг болур. Чанчы- чоннун чус-чус чылдарда амыдыралчы дуржулгазындан шилиттинген, кижилернин угаан-медерелинде быжыгып доктаай берген, салгалдан салгалче дамчып сагыттынып чоруур мораль-этиктигнормалар, бижиттинмээн хоойлу-дурум, ниитилел ужур-уткалыг сагылгалар-дыр^[1].

        Бодууну-биле чугаалаарга, чанчыл дээргебир чуулду ургулчу катаптап чанчыкканын ынча деп болур. Чанчыл кижиге чоорту келир, элээн каш катап чангыс ол-ла кылдыныгны куусеткенинден доктаар, синнигер, чанчыгар. Хуннун-не чугаалажыр чанчылывыс быжыгып доктаай берген. Ада-иезинин улегеринден, чугаа-домаандан эки-даа , багай-даа чанчылдарны уруглар ооренип алыр. Бурунгу тывалар ажы-толу чаш турда-ла , чопшээрелдиг болгаш хоруглуг чуулдерни ылгаар кылдыр чанчыктырып эгелээр турган.  «Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан»   деп улегер домак бар болгай. Бижиттинмээн хоойлу-дурум болган ыдыктыг чаагай чанчылдар, сагылгалар, езулалдар, езу-чанчылдар, ужурлар тыва чоннун шаг-тоогуден тура уруглар кижизидилгезинге моон улуг куш бооп келген.

        Тыва чон шаг-шаандан тура янзы-буру чаагай чанчылдарлыг онзагай чон чораан деп чуулдерни улуг эртемденнеривис, чогаалчыларывыстын ажылдарындан, чогаалдарындан коруп билип алган болгай бис. Оларга М.Кенин-Лопсаннын^[2],                         Б. Казырыкпайнын^[3], А.С.Шаалы. В.Б. Монгуш^[4] болгаш оскелернин-даа ажылдары  хамааржыр.

Кижинин ниитилелге азы улус аразынга бодун ап чоруурунга, аажы-чанынга, шимчээшкининге, хеп-сынынга , чугааланырынга хамаарышкан, салгалдар дамчып келген тускай чанчылчаан дурумнер  чон бурузунун культуразында бар. Ол  дурумнерни ниитизи-биле этикет деп адаар. «Этикет» деп сос француз дылдан укталып келген. Тыва чоннун ундезин культуразынга хамаарыштыр алырга, ол состу ужур деп адап турар. Чуге дээрге, тывалар кижинин хунден хунче албан сагып чоруур дурумнерин «ужур» деп адап, ол чанчылчаан дурумнерни ыяап сагыыр ужурлуг деп санап, «чанчылды сагыыр, ужурну эдерер» деп угаадып,  аныяак салгалды ооредип турар. Ужур бистин хун буруде амыдыралывыстын бугу талаларынга , чижээлээрге, кижинин шимчээшкининге , олуруп, туруп алганынга, чугааланырынга  дээш ООН-даа оске талаларынга хамааржыр.

Тыва чоннун бурунгу ужурларында янзы-буру ужурларга хамаатыштыр кылдынып бижиттинген ажылдар бар, ынчалза-даа уенин хогжуп, сайзырап орарынын аайы-биле  ам-даа чедир

шинчилеттинмээн ажылдар бар деп болур. Ынчангаш УК ажылды сазырадыр талазы-биле бо ажылывысты кылырын оралдаштывыс.

Ажылдын чаа чуулу: Чугаа культуразыны талазы-биле ажылдар эвээш болганда, ону улам сайзырадыры.

Ажылдын сорулгазы: Тыва чоннун , ылангыя аныяак оскеннин чугаазын дыннап, оларны сайгарып анализтээри.

Ук сорулганы чедип алырда кылып чорудар ажылдар:

• Девискээрде чоннун чугаазын хайгаараар;
• Ук дыннаан чугааларны сайгарып, анализтээр;
• Телефон-биле чугаалашкан улустун чугаазын хайгаараар.

   Ажылдын объектизи: Чоннун чугаазы.

 Ажылдын теоретиктиг ундезиннери:

• М.Кенин-Лопсан. Тыва чоннун бурунгу ужурлары^[5];
• Г.Д.Сундуй. Улусчу педагогика^[6];
•  А.С.Шаалы. В.Б. Монгуш. Кыстын будужу^[7];
• Б.Казырыкпай. Б. Казырыкпай. Эр чол^[8].

Ажыглаан арга-методтар:

• Дилеп тыварынын
• Тайылбырлап бижииринин
• Беседа
• Тоогу-анализтин.

Ажылдын практиктиг ажыглалы: Тыва чугаа культуразы улуг-биче чонга, школанын тыва дыл, чогаал башкыларныга, оореникчилерге ажыктыг бооп болур.

Ажылдын тургузуу: киирилде, 2 эге, туннел, ажыглаан литературанын данзызы.

                      I-ги эге. Аас чугаанын байдалы

Аас чугаа дээрге кижилернин бот-боттарынын аразында аас-биле чугаалажылгазы болур. Кижи каяа-даа чорааш, кандыг-даа кижи-биле таныыр танывазы улус-биле чугаалажыр.  

Тыва улустун чугаа аянын билип, анаа хамаарышкан мендилежиринин, байырлажырынын, хоорежип таныжарынын ужурларын шингээдип ап, амыдыралда херек кырында  ажыглап ооренири оон келир уеде улус аразынга  аргыжып, чурттаарынга эргежок чугула.

Чугаа культуразы – бугу чоннун херээ. Соолгу уеде чугаа этиказы (топтуг, аянныг чугаалаары ) деп билиг болганчок дынналып турар апарган.

Культурлуг аажы-чан биле чугаа культуразы кандыг харылзаалыгыл? Конгус танывазы кижиден:! « Адынарны кым дээр ирги? » , «Адынар кайызы ирги?», «Адынар кымыл?» азы «Сени кым дээрил, аал?» деп айтырган дижик бис . Домактарнын уткаларындан ылгал бар бе? Кайызы эвилен, чымчак, кайызы каржы-хажагай чугаага хамааржырыл?

Кижи хун буруде таныыр-танывазы кижилер-биле ужуражып, мендилежип, билбес чувезин айтырып азы айтып берип, чамдыктарынга арга-суме кадып, суме ап, дилег кылып, уткуп, байырлажып, четиргенин илередип, чалалга кылып дээш оске-даа амыдыралчы харылзааларны тудуп чоруур.

Ынчангаш чоннун чанчылчаан езу-чурумнарындан эн кол черни чугаа культуразы (азы чугаа этикеди) ээлеп турар.Чижээ, ужурашканда: «экии»,чарлып тура: «байырлыг», буруулуг чуве кылганда: «буруулуг болдум», ооруп четтиргенде: «четтирдим» дээн ышкаш чанчылчаан состерни, домактарны ургулчу ажыглап чоруурувус оорунчуг.

Таныжып тура, кижилер экилежип мендилешкен соонда,ат-сывын,аал-чурттун айтыржыр.Назы-харын ден эвес улус болза ,баштай улуг кижи «Адынны кым дээрил, дунмам (оглум,уруум)?» азы «Адын кайызы ирги,дунмам (оглум,уруум)?» деп айтырар.Ат-сывын ,чер-чуртун чугаалаан соонда, оске кижи удур «Силерни кайызы дээр ирги, акый (угбай, кырган-ачай, кырган-авай)?» деп эвилен-ээлдек айтырар. Шаандакы уеде аныяк кижилер улуг улустун адын айтырбас чораан. Оон туржук ада-иезинин-даа адын адавас, хундулээр. Черле ынчаш, ажы-толун тывалар эвилен-ээлдек, аас-дылы чымчак кылдыр кижизидип чорааннар.

А амгы уеде тыва чоннун, ылангыя аныяк оскеннин  аразында чугаа каржы-хажагай апарганын кижи болганчок эскерер. Ол чул дээрге,  олар чугаазында янзы-буру бок состерни ажыглап  турар болгаш орус-тыва состерни холуй ажыглап турарлар. Оон ангыда бистин амдыралывыс хунден хунче сайзырап, хогжуп орарындан амгы уеде соталыг телефоннар тыптып келген болгай. Ол дээрге биске оорунчуг болуушкун, чуге дээрге бот-боттарывыс аравыста харылзажырывыста эргежок чугула чепсек. Ырак черлерде доргул-тореливис-биле чагаа бижип, телеграмма салып, бижимел чугаа-биле харылзажып турган болзувусса, ам кажан-даа каяа-даа харылзажыр магалыг эттиг болганывыска канчап чоргаарланып оорувес боор. Ынчалза-даа телефон-биле чугаалажып тургаш база-ла ол бок состеривис, орус-тыва холуй адаан состеривис ам-даа ургулчулевишаан. Телефон-биле чугаалажыр уе база ангы болур эвеспе. Чамдык улус хой ниити черинге алгырып чугаалажыр. Ол  чараш эвес. Аргажок херек уеде болза алгырбайн, оожум чугааланыры эки боор. Улус аразынга бодун чараш кижи кылдыр алдынып, тыва дылывысты арыг чараш эдилеп, тыва состеривисти шын адап, чугаалажыр уе келген боор. Шаг-шаандан тура тыва чон боттарынын аразында эптиг-эвилен чугаалажып, биче сеткилдиг чорааннар.

Ынчангаш тыва чон бодунун чугаазын чараш кылдыр ажыглап чоруур болза ниитилелге улуг чоргаарал болур дизе частырыг болбас.

                             II-ги эге. Бижимел чугаанын  байдалы

Бижимел чугааны тыва чон ургулчу ажыглап чорааннар болгай. Бижимел чугааны каяа, Кажан ажыглап турар бис? Ону чагааларга, янзы-буру байыр чедириишкиннери бижээн открыткаларга, чалагалар, чарлалдар, билдириишкиннер дээш-ле баар. А амгы уеде уенин сайзырап, хогжуп келгени-биле соталыг телефонга ургулчу хун буруде СМС-тежип турарывыс чажыт эвес. Ол дээрге-ле биске амыдыралывыска база бир ажыктыг чуул болур.

Чугаа культуразы – чоннун ниити культуразынын ангыланмас кезээ болур. Ону кижи бурузу чажындан чоок кижилеринден база оске улустан практика кырындан шингээдип алыр.

     Эвилен-ээлдек чугаанын амыдыралга чугулазын тыва улустун улегер домактары чиге соглеп турар. Чижелээрге, «Эвилен кижээ чон ынак», «Кидистин экизи салыжында, кижинин экизи будужунде», «Эрги кидисте дамчы чок, эптиг чанда чазыг чок», «Созу чымчак –хунду, созу ак-буян».

        Кижи бодунун торээн дылынга состерни шын ажыглап билир ужурлуг болгай. Состерни шын адап, шын бижип билир болза кижи каяа-даа, кандыг-даа бергелерге торулбас болур. Ынчангаш бижимел чугаага эн-не кол чуул состерни шын бижип билири болур.

        Чамдык аныяк оскен тыва состерни шын бижиирин билбес, боттарынын адаары-биле бижип алырлар. Ол дээрге бистин тыва  чонувуска, а харын-даа тыва нациявыска улуг «каража» деп болур. Бир эвес бис тыва чугаавыска кандыг-даа бок состер ажыглавайн, орус состер холувайн чугаалажы болзувусса, тыва дылывысты камнап, ону хундулеп турарывыстын демдээ болур. Амгы уеде тыва дылывыс кырынга чугаалажып турарывыс кошкак, чамдык улус орустааш орустап шыдавас, тывалааш тывалап шыдавас апарганы каракка аажок коску.

        Ынчангаш бижимел чугаавысты эки сайзырадып, состерни шын адап, бижип, состерни шын кожуп билир кылдыр ооренип алырывыс артык эвес. Ол дээрге келир уенин салгалынга улуг чоргаарал болур ужурлуг.

Туннел

Тыва чурту каас чараш бойдузу-биле байлак, тыва чону эвилен-ээлдек  кайгамчык оран болгай. Тыва дыл янзы-буру хой дылдарнын иштинде кайгамчык чараш , хоюг дыл дээрзинге чоргаарланып чоруур бис.

        Чугаа аас болгаш бижимел деп чарлып турар болгай. Аас –даа , бижимел-даа чугааны шын ажыглап билир болзусусса , тыва дылывыс кажан-даа читпес, а харын-даа келир уенин салгалынга Улуг оорушку, чоргаарал болур.

        Амгы уеде  тыва чоннун чугаазында чараш эвес чуулдерни эдип, арыг чараш чугаалаар чоок кижилеривистен улегерден ап чоруур болзувусса, тыва  чугаавыс чоорту экижип келири магатчок.

Чамдыкта бажынывыска келген аалчыны чогууру-биле хулээп ап турар бис бе? Езу-чанчыл ындыг:  кирип келген кижи баштай мендилээр. «Болур ирги бе? Экии!» дээн состеривиске ужуру билдинмес харыы дыннааш, келген херээн чугаалаар эвин тып чадап чыдырывыста, шириин аян-биле «Чуге чор силер?», «Чуу херектиг силер?», «Ындыг кижи мында чок» дээш –ле баар.Бо таварылгада огбелеринин езу- чанчылдарын каржызы-биле хажыдып турарывыс ол. Чанчылды сагып, «Киринер, эртип олурунар» дээн чижектиг эвилен состер-биле уткуп, аяк-шайдан кудуп бээрге, келген херээн аалчы боду чугаалай бээр.

     «Экии» деп сос ханы уткалыг. Мендилеп турар кижизинге: Силерниинде кандыг ирги? Эки-ле бе? Ындыг-ла болзун! Экини кузедим! Бугу-ле чуве эки-ле болзун! деп турары ол.

    Тыва дылда «Экии» деп менди созунден ангыда, ужуражып келген кижинин хар-назынын барымдаалап, «Чиик чаагай-ла бе?» , «Сол-менди-ле бе, кырган?» , «Сол амырган-на бе?» деп база болур.Ажыл-ууле будуруп турар кижиге келгеш, «Ууле бутсун?» деп мендилежир.  

        Ынчангаш тыва огбелеривистин шагдан тура сагып келген чанчылдарынга даянып тургаш, чараш тыва дылывысты шын ажыглап  , чугаавысты чаартыр уе келген эвеспе.

        Боттарывыстын тыва дылывысты  кандыг-даа уеде , каяа-даа хурал-суглаага кижи бурузу чугле тыва дыл кырынга чугаалажырын кузээр-дир бис. Хурал-суглаага чуге орус дылды ажыглап турар бис. А харын-даа тывалааш тывалай албас, орустааш орустай албас-тыр бис.

         Ынчангаш тыва дыл тыва чурттувустун торээн дылы болганда , хуралдарны болгаш оске-даа чуулдерни чугле арыг тыва дыл кырынга эрттирзе деп саналдыг бис. Бир эвес ынчаардоктаадып каар болза , тыва дылывыс-даа читпес, чугаавыс-даа чараш сайзырангай болур.   А харын-даа келир уенин салгалынга улуг «сонну» арттырганывыс ол. Чуге дээрга , Торээн Тывавыстын, торээн чонувустун келир уедеги амыдыралынын чырыткылыг болуру- чугле бистен хамааржыр. Бир эвес, бис бо-ла хевээр бок состер ажыглап, орус-тыва состерни холуп адаар болзувусса, келир уеде хайыраан чараш тыва дылывыстын чидип болурунун айыылы бар. Делегейде чамдык дылдар шуут-ла чиде бергени –биле ук чон оске дыл кырынга чугаалажып турар болгай. Ол дээрге чуртка улуг «оскундуруг-дур».  

        Уенин хунден-хунче сайзырап орары биске аажок улуг оорушку. Ынчалза-даа хун келген тудум кижилернин каржы-хажагай апар чыдары хомуданчыг, каракка аажок коску. Кандыг-даа кижилер, улуу-даа, бичези-даа  бот-боттарынын аразында хоректенип чугаалажыр апарганын кижи хомудал-биле дыннаар. Улус аразынга бодун бир янзы коргузуксээни-биле чугаазынга чаа состер киирип , ону аянзыдар чоруктар, ылангыя аныяктар аразында таваржып турар. Чижээлээрге, «манаа дужуп каалынар» дээрде «манаа токтуп каалынар» деп, «чемненир» деп состу «базырып аар» деп, «аштай бердим» дээрде «кишкам сыгырып тур» дээш-ле «чараш» состерни ажыглап турар апарган.

        Кижинин чугаазынын аянындан , хоонунден оон кандыг аажы-чанныын тодарадып ап болур бис. Ынчангаш кижинин чугаазынын аяны оон аажы-чанынын кижизиттинген азы кижизиттинмээни оон коску. Ылангыя амгы уеде кандыг-даа кижилернин телефон-биле чугаалажылгазында чараш эвес чуулдер хой. Чул дээрге, хой улус аразынга холун эрттир алгырып чугааланыр, база-ла бок состерин ажыглап турар, «орустаарым кончуг дээри ол ийикпе» орус-тыва состерни холуп чугаалап туралар. Кажан  телефон-биле чугаа уезинде кижи бурузу бодун хой-ниити черинге шын алдынып, чараш чугаалажыр болза эки деп санаар бис.  

        Ынчангаш  тыва чон боттарнын тыва дылынын кырынга состерни шын ажыглап, аас-даа , бижимел-даа чугаазын сайзырадыр болза эки деп санаар бис.  

                                            Ажыглаан литературанын данзызы:

1. Биче-оол М.Д. Тыва чугаа культуразы.-Кызыл, 1970.
2. И.У.Самбу, М.Д.Самбу. Тыва чоннун ажыл-агыйы, амыдыралы.-Кызыл, 2004.
3. А.С.Шаалы, В.Б.Монгуш Кыстын будужу.-Кызыл, 2007.
4. М.Кенин-Лосан. Тыва чанчыл.- Кызыл, 1994
5. Б.Казырыкпай. , Б.Казырыкпай. Эр чол.-Кызыл, 2007