Ак-Довурак хоорайда урбанонимнер

Допчузу:

Киирилде…………………………………………………………………………... 3

I-ги эге. Ак-Довурак хоорайда урбанонимнерниң семантиктиг бɵлүктери…. ..6

1. Хемнер, хɵлдер, даглар аттары-биле адаан урбанонимнер…………..….. 6
2. Үнүш болгаш чечек-чимис ады-биле адаан садыглар аттары…………....6
3. Бойдустуң онза болуушкуннары болгаш сылдыстарынга даянып адаан урбанонимнер.......................................................................................................7
4. Турар туружун барымдаалап адаан садыглар аттары…………………..…8
5. Дириг амытаннар болгаш куштар адындан укталган садыглар аттары….8
6. Кижилер аттары-биле адаан урбанонимнер………………………………..9
7. Кандыг-бир чер-девискээр ады-биле адаан урбанонимнер……………….9
8. Сагыш-сеткил-биле илереттинген урбанонимнер………………………..10
9. Садып турар чүүлүнүң аайы-биле адаан садыглар аттары………………11

II-ги эге. Урбанонимнерни тывылган угунуң аайы-биле бɵлүктери…………..14

2.1. Ниити түрк болгаш чиңгине тыва сɵстер…………………………………...14

2.2. Орус дылдан үлегерлеттинген урбанонимнер……………………………...15

2.3. Моол дылдан үлегерлээн садыглар аттары…………………………………15

Түңнел………………………………………………………………………………18

Информаторларның даңзызы…………………………………………………….20

Ажыглаан литератураның даңзызы………………………………………………22

Киирилде

       Чүү-даа чʏве аттыг болур болгай, а кандыг-даа чер, девискээр, кижилер дириг амытаннар, садыг-коржаалар шупту тус-тузунда аттарлыг болур. А оларны адаарда кандыг-ла-бир чʏʏлге даянып тургаш адаар. Кандыг-ла бир чʏʏлдʏ адаары шаандан тура ада-ɵгбелеривистен салгалдан салгалче дамчып келген. Дыл эртеминде хуу аттарны шинчилеп ɵɵренир адырны ономастика дээр.^[1]  Ооң иштинде хоорай, суурдар иштинде садыг-саймаа, болгаш ɵске-даа хɵй-ниити черлерин адаар адырны урбаноним дээр.^[2] А бис бо ажылывыста чʏгле садыглар аттарын шинчилээрин оралдашкан бис.

        Садыглар аттарының дугайында ниити дыл эртеминде болгаш тюркологияның аңга-аңгы талаларындан шинчилээн ажылдар эвээш эвес. Оларга Э.М.Мурзаевтиң^[3], В.А.Кейметиновтуң^[4], болгаш ɵскелерниң-даа ажылдары хамааржыр.

       Тыва чон шаандан тура янзы-бʏрʏ язы-сɵɵк чоннар-биле акы-дуңмалышкы болуп, эп-найыралдыг эдержип чурттап чораан. Олар харылзажырындан аңгыда бот-боттары дылын билчип, янзы-бʏрʏ сɵстерни ʏлегерлеп келгеннер. Бистиң дылывыста ооң салдары-биле дыка хɵй сɵстер ɵске дылдардан укталып илереттинген.

     Этимология талазы-биле тʏрк дылдарда шинчилеттинген ажылдар хɵй эвес. Оларның иштинден тыва дылда бо талазы-биле ажылды элээн бурунгаарлай берген деп болгу дег. Ону Б.И.Татаринцевтиң словарьлары херечилеп турар. Бо ажылдарга болгаш черле дыл эртеминде ʏнген шинчилел ажылдарынга даянып, садыг-саарылга черлериниң аттарының тывылган угун шинчилээри тыва дылга болгаш чоннуң тɵɵгʏзʏн ɵɵренип кɵɵрʏнге салдарлыг болур.

     Тыва дылда ономастика талазы-биле ажылддарны Б.К.Ондар чедимчелии-биле шинчилеп турарын демдеглээри чугула. Оон  аңгыда Н.Д.Сувандииниң ажылдары база тыва дылга аажок улуг ɵɵредиглиг дээрзи чигзиниг чок. Тыва дылда чиңгине садыглар аттарынга хамаарыштыр кылдынган ажылдар чок деп болур. Ынчангаш бис ономастика деп эртемниң бир адыры урбанонимни шинчилеп, хоорайывыста садыглар аттарын чыып, олрның дыл талазы-ьиле сайгарылгазын кылырын оралдаштывыс.

       Ажылдың чаа чʏʏлʏ: Ономастиканың адыры урбаноним талазы-биле ажылдарның чок болганын барымдаалап, ук адырны сайзырадыры.

       Ажылдың сорулгазы: Ак-Довурак хоорайда садыгларның аттарын чыып, оларны дыл талазы-биле анализин кылыр.

        Ук сорулганы чедип алырда кылып чорудар ажылдар:

• Двискээрде ажыглаттынып турар садыглар аттарынынң даңзызын чыып, системажыдар;
• Ол чыгдынган садыглар аттарын утказының аайы-биле бɵлʏктерин тодарадыр;
• Девискээрде урбанонимнерни тывылган угунуң аайы-биле бɵлʏктерге аңгылаар;
• Оске шинчилеттинген ажылдардан онзагайын тодарадып кɵɵрʏн оралдажыр.

Ажылдың объектизи: Ак-Довурак хоорайның девискээринде садыглар аттары.

Ажылдың материалы: Девискээрден чыгданган 52 урбанонимнер.

Ажылдын теоретиктиг ʏндезиннери: В.Д.Бондалев^[5] Русская ономастика. А.В.Суперанская^[6] Общая теория имени собственного. Брызгалов В.В., Давыдов А.Н. Сравнительная характеристика урбанонимов Петербурга и Архангельска в свете этнографии города  ^[7]. Б.К.Ондар  Лексико-семантические особенности тувинских гидронимов^[8].

Ажыглааан арга-методтар: 

• Дилеп тыварының;
• Тайылбырлап бижиириниң;
• Беседа;
• Тɵɵгʏ-анализтиң.

        Ажылдың практиктиг ажыглалы:  Тыва ономастика талазы-биле сонуургаарларга, школаларның тыва дыл, чогаал башкыларынга база ɵɵреникчилерге ажыктыг бооп болур.

        Ажылдың  тургузуу: Киирилде, 2 эге, ажыглаан литератураның даңзызы, информантыларның даңзызы.

I-ги эге.  Ак-Довурак хоорайда урбанонимнерниң семантиктиг бɵлʏктери.

     Кайы-даа девискээрде бʏгʏ чʏве тускай аттыг болур болгай. Долгандыр хʏрээлээн ондүр бедик даглар, тейлер,  чечек-чимис чулуу сиңген чаагай чыттыг арга-арыглар,  амыдырал хайнып долган хоорай- суурлар, хонаштар,  садыг- саймаалар,  кудумчулар – бо-ла бүгү тускай  аттарлыг болур. А оларны адаарда ук чүвени кандыг-бир чүвениң онзагайын барымдаалап, чон адап турар.

     Ынчангаш тɵрээн чуртувуста бүгү чүвени шинчилеп, ону салгалдан салгалче дамчыдары чугула. Ынчангаш чоннуң адап кааны садглар аттарын утказынын аайы-биле бɵлүктеп кɵɵрүн оралдашкан бис. Ук бɵлүктээшкинни кылырда, эртемден Б.К.Ондарның^[9] ажылынга даянган бис.

1. Хемнер, хɵлдер, даглар ады-биле адаан урбанонимнер.

Делегейниң  эң-не хɵй черин хемнер, хɵлдер, далай, океаннар дээш суглар ээжелеп турар. Каас-чараш Тывавысты бедик-бедик,  сүүр-сүүр  даглар хүрээлээн. А олар база-ла тус-тузунда янзы-бүрү аттарлыг болгай. Ак-Довурак хоорайда садыглар аттарында хемнер, хɵлдер, даглар аттары-биле адыын садыглар эвээш таваржып турар. Оон тыва чон бодунуң тɵрээн чуртунга ынаа, аңаа бердингенин кижи эскерер. Оларга дараазында садыглар хамааржыр.

Саяны- каас-чараш Тывавысты долгандыр хүрээлеп алагн чараш дагларывыс Саян дагларының ады-биле ук садыгны адааны онзагай.

Лена- Россияның бир улуг хеминге даянып адаан урбаноним болган.

Маныгы- Садыгның херээжен ээзи Кара-Хɵл чурттуг. Ооң авазы шаанда Маныгы деп хɵл чанынга чурттап чораан болгаш аңаа тураскаадып адаан.

Нагорье- ук садыг даг чоогунда турар борга ынчаар адаан.

2. Үнүш болгаш чечек-чимис ады-биле адаан садыглар аттары.

Бисти долгандыр  турар бойдуста кандыг үнүштер, чечек-чимистер чок дээр. Оларның аттары-биле кижилер аттарын-даа адап турар, а садыглар аттарын база адап турары онза.

 Жасмин- эң-не чараш чечектерниң бирээзи болур чечктиң ады-биле чон саарылга черин ынчаар онзалап адаан.

Апельсин- чигир-чимистен бир амданныг сүүзүнүн барымдаалап адаан. Ында колдуунда амданныг, чигирхиг чемнер бар деп ээзи бадыткаан.

Хадың-Тыва черде ховар чараш эм үнүшке даянып адаан.

Артыш- эм-таң садып турар чер болгаш эм үнүштүн ады-биле адаан.

Айдыс- ол база-ла эм үнүш ады-биле адаттынган. Чүге дизе, ында чоннуң кадыын камгалаар эм-таң садып турар.

Арбай-шаг-шаандан тура тыва чон тара ажылдыг турган болгай. Ɵгбелервис тараны аажок хүндүлээр, ону камнаар турган. Ынчангаш бурунгу ыдыктыг чемивистиң бир хевири арбайга даянып  адаан. Адаарга безин эптиг деп ээзи чугаалаан.

3. Бойдустуң онза болуушкуннары болгаш сылдыстарынга даянып адаан урбанонимнер.

Бойдустуң янзы-бүрү болуушкуннары шаандан тура турган болгаш турар-даа. А олар анаа-ла турарындан аңгыда чоннуң сеткилинге кандыг-бир сорунза-биле дээп, оларга ат бээринге идигни берип турары база бар.

Челээш- Дээрде шаштыккан чеди ɵңнүг чараш онза челээш дег болзун дээн сорулга-биле адаан. Ук садыгда чели чүзүн ɵң дег чүү-даа бар, хереглээн чүүлдерни оон тып ап болур дээн күзел-биле адаан.

Чеди-Хаан- Дээрде улуг сылдыстарывыс, ол бурунгу чоннуң ыдыктыг сылдызынга ооргаланып, улуг чоргаарал-биле тывыскан ат.

Хаяа- эртенги дагның хаяазы дег онза болзун деп адаан. «Хамык садыгларны мурнай  ажыдарын кызар-дыр бис, даң хаяазы адып орда»- деп ээзи баштактанды.

Мираж- бойдустуң бир ховар болуушкуну боорда , ол хɵй чонну чыып, хɵгледир чер болуп турар. Ол аттың адын чаршсынгаш адаан болуп турар. Бо садыгны ээлери боттарының садыглары хɵй болгаш садыгларын аяннаштыр  Мираж, Вояж, Вираж (бензин садып турар чер)  дээш адап алганы онзагай.

4. Турар туружун барымдаалап адаан садыглар аттары.

Кандыг-бир чүвеге даянып адаарындан аңгыда садыгларын турар черин, туружун барымдаалап база адап турарын сонуургап кɵрдүвүс.

Нагорье- ук садыгның чоогунда даглар бар база кудумчунуң адынга даянып адаан.

Уголок- «угол» -азыг дээн уткадан тывылган. Бо садыг азыг черде турар борга ынчаар адап каан.

Юбилейный- хɵй садыгжыларлыг саарылга тɵвү. Ол саарылга тɵвү Юбилейный деп кудумчуда турар борга ынчаар адаан.

Центральный- ол база-ла хɵй садыгжыларлыг саарылга чери. Ону турар кудумчузун барымдаалап адаан.

5. Дириг амытаннар болгаш куштар адындан укталган аттар.

Тыва чон шаандан тура тɵрээн черинге аажок ынак болгаш бойдузун кончуг камныг хумагалаар чорааннар. Ооң-на уржуу-биле чон садыглар аттарын оларга даянып адап турар.

Лебедь- куштарның чараш ак кууларынга даянып адаан. Садыгның ээзи куу деп кушка ынак база чарашсынар болгаш ынчаар адап алган мен деп бадыткаан.

Хамнаарак-ол база-ла эң-не ховар ыраажы куштуң ады. Ооң ээзиниң уруу хамнаарак мɵɵрейинге  «Хамнаарак» деп ырыны күүсеткеш, шаңналдыг болганын сактып адаан.

Аганак-тыва чоннуң медээчи куштары хɵй. Аганак оларның бирээзинге хамааржыр. Ону  аңаа даянып адаан.

6. Кижилер аттары-биле адаан урбанонимнер.

Ында колдуунда ботарының ажы-тɵлүнүң азы чоок кижилериниң адынга даянып адаан болуп турар. Оларга дараазында аттар хамааржыр.

Белек-шаандагы         турда-ла ээзиниң оглунуң ады. Ону чаа кижи ап алгаш адын ɵскертпейн ол –ла хевээр арттырып каан.

Сайзанак-садыгның ээзиниң бир дугаар уруунуң ады-биле адаан.

Аяспай-ол садыгның ээлериниң оглунуң адынга тураскаадып адаан ат болур.

7. Кандыг-бир чер-девискээр ады-биле адаан садыглар аттары.

Кандыг – даа чер – девискээр аттыг деп үстүнде  чугаалашкан  бис.

Ынчангаш ол черлер аттарынга даянып, чамдык  садыгларның  аттарын  база ынчаар  адап  турары онза.

          Эдегей – «Эдер - куй»  дээн чер. Ол черге Адагай  деп ашак чурттап

чораан. Оон чаңгыс  инээ эр ала бызаа тɵрүпкеш ɵлүп калган.  Ол бызаа  

аажок  шыырак  буга кылдыр  ɵзүп келген. Хире – хире болгаш – ла,

кыпсынчыдыр бустай – ла  бээр болган. Ол бустай бергенде, Эдер- Куйнуң  

чалым – хаялары  чарлып чаштап, Бай – Тайганың  бажындан  менги  даштар

андарлып  кээп дүжүп  турган  чуве – дир. Оран – делегейде  чалбараан  чон:

«Ɵршээ, эдек бугам, эдеккейим»  деп ойзу  адап турганынның түңнелинде  

Эдегей тывылган. Ук садыгның ээлери  Эдегей  деп  черге  оскен болгаш  

садыгны ынчаар адаан.

Сибирь – лама башкыларның айтып бергени – биле адаан.

1.8.  Сагыш – сеткил – биле илереттинген урбанонимнер.

  Чырык  чер кырында бодараттынган кижи  деп  амытан  бүрүзү тус –

тузунда  сагыш – сеткилдиг  болур. Ол  сагыш – сеткилинден оске кижилер –

биле харылзажып, эдержип чурттап чоруур. Олар кандыг –ла бир чүүлдү,

чижээлээрге садыгны  адаарда база- ла боттарының  сагыш –  

сеткилинден  бодунга тааржыр  атты шилип  адап турарлар. А ол  адаан аттар

эки сеткилден  келген сɵстер  болуп  турарын  дараазында чижектер

бадыткап турар.

Загляни – «Кире дүш, кирип кɵр»  дээн  утка – биле адаан. Ук садыгже  

чонну  эки  сеткил – биле чалаан сеткил сиңгенин садыгның  ээзи  бадыткап

турар.

Надежда – садыгның  ээзи бодунуң  тыва чонунга «идегелин»  

илередип  ук садыгны адаан. Чонну «бо садыгда  барааннар идегелдиг  азы  

бүзүрелдиг»  дээн   кыйгы – биле адаан  деп турар.

 Успех – бо садыгның ээзинии – биле алырга, бо садыгда

барааннарының  ɵртээ чиик, ашкаңарны  камнап алыр «чедиишкинниг»  болур

силер  деп тайылбырны  берген.

Удача  -  ук садыгның ɵртээ  база  ындыг – ла кончуг аар эвес  болгаш  

чонга чедимчелиг  болур ужурлуг  болгаш ужурлуг – даа  дээрзин  садыгның

ээзи шынзыткан.

Для вас – садыгның ээзиниң  чугаазы – биле алырга, Бүгү чоннуң

кандыг –даа  назынныг  кижилеринге тааржыр  барааннар  бар болгаш  шуптузун  

«силерге»  дээн  эки  сеткил – биле адаан  болуп турар.

         Деткимче – садыгда барааннар ɵскелерниинден  ылгалдыг. Ол чүл

дээрге  ɵртээ  чиик  болгаш оон  чон кезээде  үзүлбес болду. Чонга деткимче

кылдыр садыгның  ɵртээн аартатпайн  садып турар.  Ылаңгыя акша чок

таварылгада чонну деткип, барааннарны чээлиге  безин берип  турар бис деп

ээзи бадыткады.

1.9. Садып турар чүүлүнүң  аайы  - биле адаан садыглар  аттары.

               Кайы – даа девискээрде  садыглар хɵй болгай. А кижи бодунга херек

чүүлдү тып алыр дээш,  янзы – бүрү  садыгларны кезииринге хɵй үе

негеттинер  апаарын билир бис.  Ынчалза- даа  ук садыгда чүнү садып

  чоннуң хереглээнин  садып алырынга  аажок эптиг  байдалды

тургузуп турары ɵɵрүнчүг. А ындыг садыглар бистиң хоорайывыста  эвээш эвес

дээрзин  дараазында садыглар  бадыткап турар.  

Малыш – ук садыгда колдуунда чаш бичии уругларның  ойнаарактары  

база оларның  хүн бүрүде  ажыглаар херекселдерин садып турар  болгаш адын ынчаар  адаан деп ээзи тайылбырлап  турар.

Продукты – бо чүгле аъш – чем садып турарын эрткен – дүшкен чон

билип алзын дээш билдингири – биле ынчаар адап алганын билип алдывыс.

Мебель – садыгның  адындан – на ында чүнү садып турарын кижи

дораан билип каар. Ынчалза – даа  садыгнын ээзинден дɵмей – ле сонуургап

айтырарывыска  «бажың херекселдери садып турар болгаш ынчаар адаан

бис»  деп тайылбырлады.

Сувениры – кижи бүрүзүнуң чуртталгазында чылда бир катап  кээр

тɵрүттүнген  хүнү бар база  чылда дыка хɵй байырлалдар бар болгай. А ол

байырлалдарны чон анаа – ла эрттирбес, а бот – боттарынга  янзы – бүрү  

белектерни  белекке бээр, азы солчуп байырлажыр болгай. А кижиге  кандыг

белек бээри улуг айтырыг. Ынчангаш чон садыглар  кезип үе  чарывазы –

биле билдингир болзун дээш,  белекти бистиң  садыгдан  садып алзын дээн  

кыйгы – биле ынчаар адаанын ээзи биске  тайылбырлады. Ылаңгыя кандыг  

белекти алырын садыгжылар чонга сүмелеп берип турар болду.

Ынчангаш утказының аайы – биле  садыглар аттарын  9 бɵлүкке чарып кɵрдүвүс. Ук  бɵлүктерниң  иштинден кижилер аттары – биле адаан урбанонимнер хой – хой таваржыр турар. Оон аңгыда үнүш болгаш чечек – чимис ады – биле  адаан садыглар аттары база хɵй дээрзин бадыткап кɵрдүвүс. Ол чүл  дээрге, ада - ɵгбелеривисти шаандан тура бойдустуң  үнелеп, ооң чаагай сүүзүнүн  сеткилинге сиңирип, ɵзүп орар салгалга  кижизидилге ажылын кылып турары кɵскү.

2-ги эге. Урбанонимнерни  тывылган  угунуң аайы – биле бɵлүктери.

               Урбанонимнерни  тывылган угун шинчилеп , салгалдан  салгалче  дамчыдары  база чугула айтырыг  болур. Ниитизи- биле түрк чоннар  кандыг – бир  чүвелер  аттарының тывылган  угунче  улуг  кичээнгейни  салып, эрткен  тɵɵгүзүнче  эглип,ону сонуургап турары дыка – ла  ɵɵрүнчүг. Аттарны бүгү талазы – биле шинчилээн  ажылдар түрк  дылдарда эвээш эвес кылдынып турар. Оларны якут дылдан  В.А.Кейметиновтуң^[10], алтай дылдан О.Т.Молчанованың^[11], татар дылдан  Ф.Г.Гаприпованың^[12], казах дылдан Е.Кочубаевтиң ^[13] болгаш  ɵскелерниң – даа ажылдарын кɵрүп болур. Ук ажылдарда аттарның утказының болгаш тургузуунуң  аайы – биле база сайгарып турары солун.

        Тыва дылда база аттар талазы – биле  элээн шинчилээн деп айыткан бис. Бис бо эгеге  хоорайывыста садыглар аттарының тывылган угун анализтээрин оралдаштывыс.  Ниитизи – биле тыва дылда садыглар  аттарын тывылган угунуң  аайы – биле 3 бɵлүкке чарып кɵрдүвүс.

1. Ниити түрк болгаш чиңгине тыва;
2.  Орус дыл кырында сɵстер;
3. Моол дылдан үлегерлээн;

2.1. Ниити түрк болгаш  чиңгине тыва состер.

Тыва  дыл ниити түрк  ɵг – бүлениң  дылы болганда, ооң словарь  составында хɵй  санныг сɵстер  ниити турк  уктуг  дээрзи  билдингир.  Ак – Довурак хоорайның иштинде садыглар  аттарында  ниити түрк  уктуг  сɵстер хɵй,  оларга дараазында  аттарны хамаарыштырып  болур.

Эдегей – «Эдер - Куй»  деп нарын сɵстүң каттышканындан тывылган.

Аяспай – аяс «ясный», - пай Тыва дылда чассыткан кожумак немежи берген. Оон  Аяспай деп сɵс тывылган.

          2.2. Орус дылдан үлегерлеттинген  урбанонимнер.

             Ак- Довурак хоорайга Тыва чон шаандан тура орус чон – биле сырый харылзаалыг, акы – дунмалышкы  болуп чурттап келген болгаш, ында орус  дылдан үлегерлээн  урбанонимнер эвээш  эвес  ажыглаттынынып турарын  дараазында чижектер бадыткап турар.

Универсам – «универсальный» деп сɵстен укталган.

Лена – Россияда хем ады болганда, орус дылдан үлегерлээн сɵс болур.

Апельсин – ук сɵс орус  дылдан келген чимис  ады болур.

Юбилейный – «юбилей»  деп орус  сɵстен укталган сɵс болур.

Мебель  - орус  дылдан  үлереттинген сɵс болур.Ол  бажың иштиниң

херекселдери болур.

Сувернир – орус дылдан келген сɵс. Кезээ шагда артып каар белекчигешти  

ынчаар адаар.

 Мираж – «обманчивый призрак чего – нибудь нечто кажущееся»,  

«чиргилчин»   ол база эргижирээн  орус дылдан  үлегерлээн сɵс болур.

          2.3. Моол дылдан үлегерлээн сɵстер.

     Тыва чоннуң шаандан бээр моолдар – биле  кожа – хелбээ, эптиг – демниг  чурттап чораанының  бир херечизи  хуу аттар  болур. Оларны моол дылдың бодундан  дорт база  тɵвут,  санскрит  дылдардан  моол дылды  таварыштыр улегерлеп ап чораан. Мындыг  аттар сɵɵлгү  үеде хɵй ажыглаттынып турар апарган. Бо талазы – биле Б.К.Ондарның, О.Т. Молчанованың ажылдарындан  кɵрүп болур. А бистиң  девискээрде  моол дылдан үлегерлээн сɵстер база бар дээрзин  дараазында  чижектер бадыткап турар.

      Энерел – эне деп сɵстүң  дазылындан  тывылган. Моол дылда «энрел»  

дээн сɵс болур.

      Шивээ – моол дылдан келген «шивэ»  деп сɵс.

     Деткимче  - моол дылда «тэтгэмж»  дээн,  тыва дылда «детки»  деп

кылыг сɵзүнден укталган сɵс болур.

Челээш - ниити түрк  «радуга» чеди+ээлген деп ийи аңгы сɵстен тывылган  сɵс.

Хадың – «береза». Чиңгине тыва сɵс.

Хамнаарак – «жаворонок» хам деп дазылдан тывылган, - наар деп кылыгсɵзүнүң кожумаа, - ак чуве адының чассыткан кожумаа.

Чеди –Хаан – чеди «семь»+хаан «царь», ниити түрк.

Арбай – «ячмень» ниити түрк.

Артыш - «можжевельник» ниити түрк.

Айдыс – айыза деп дазылдан тывылган. «благословлять» дээн уткалыг ниити түрк уктуг сɵс.

Сайзанак- сайдан бүткен уруглар ойнаар даштар.Ниити түрк.

Кежик - «дар, благо» дээн уткалыг ниити түрк сɵс.

Хаяа – «заря» дээн ниити түрк сɵс.

Аганак – «агар» деп кылыг сɵзү - биле  «ак»  деп демдек адындан тывылган келген сɵс. «Белая куропатка».

Белек – «Бер», «экел азы алыйн»  дээн уткалыг сɵс болур. «Подарок». Ниити түрк.

Юность – аныяк назын дээн сɵс болур.

Нагорье – на+ гора деп ийи ангы сɵстүң каттышканындан тургустунган. «Даг чоогунда»  дээн  утка  болур.

Продукты – аъш – чем – «аш», «чем» деп ийи аңгы дɵстүң каттышканындан тургустунган.

Успех – чедиишкин – «чедишкен»  деп кылыг сɵзүнден тывылган ниити түрк сɵс.

Лебедь – куулар – «куу» деп  ɵңден, демдек адындан  тывылган  сɵс болур.

Уголок – «угол» - азыг деп сɵстен укталган ниити түрк сɵс болур.

Центральный – «центр» - тɵп деп  дазылдан  тывылган ниити түрк  сɵс болур.

Загляни – за+ глядеть  «кɵрүп кɵр» деп кылыг  сɵзүнден укталган сɵс болур. Ниити түрк.

Түңнел.

Ак – Довурак хоорайның иштинде садыглар аттарын чыып, оларның сан – түңүн тодарадып кɵɵрүвүске 62  садыг-саарылга чери барын бадыткаан бис. Девискээрде ажыглаттынып турар  урбанонимнерни дыл талазы-биле ийи аңгы бɵлүкке сайгарып кɵрген бис.   Утказының аайы  - биле 9 аңгы бɵлүкке чарып кɵрдүвүс. Ук бɵлүктерниң иштинден садып турар чүүлүнүң аайы-биле адаан 18 садыглар хɵй ажыглаттынып турар.  А кижилер аттары – биле адаан  9  урбанонимнер  бар.  А чоннуң эки сеткилинден укталган сагыш – сеткил – биле  илереттинген  урбанонимнерниң  7-ин тодараткан бис.  Ол чүнү чугаалап турарыл дээрге, Тыва чон шаг – шаандан тура биче  сеткилдиг, хүндүлээчел, дузааргак чон чораан. Ооң – на салдары – биле амгы уеде тыва чоннуң хүндүлээчел, ак сеткилдиг  чоруу ам-даа артпышаан.  Оон аңгыда үнүш болгаш чечек – чимис  ады – биле адаан  8 садыглар аттары  барын  бадыткап кɵрдүвүс. Ол  чүл дээрге, ада – ɵгбелеривистиң шаандан тура бойдузун үнелеп, ооң чаагай  сүүзүнүн сагыш- сеткилинге сиңирип, ɵзүп орар салгалга кижизидилге ажылын кылып турары кɵскү. Турар туружун барымдаалап адаан  7 урбанонимнер эвээш таваржып турар.

Тыва дылда урбанонимнерге хамаарыштыр  ажылды улам калбартыры – биле хоорайывыста садыглар аттарын тывылган  угунуң аайы – биле бɵлүктеп, дыл талазы – биле анализтеп кɵрдүвүс. Бɵлүктерниң иштинден  чиңгине тыва болгаш ниити түрк   эвээш эвес 18 сɵс таваржып турарын кɵрдүвүс. Чүге дизе, черле тыва чоннуң  боттарының – на тɵрээн чурту болганда олар тɵрээн дылынга черлерни адап чорааны анаа эвес.  Оон аңгыда  улус моол дыл кырында садыгларын адап ап турар.  Ооң  сан-түңүнге  7  садыгны хамаарыштырып болур бис.  Тыва чон  шаандан тура  моолдар – биле сырый харылзаалыг чораанының салдары – дыр дээрзин сайгарып кɵрдүвүс.  Оон аңгыда  хɵй кезиинде орус дыл кырында 21  садыглар  аттары бар. Ынчалза- даа оларны тыва дыл кырынче очулдургаш, тывылган угунуң аайы – биле  сайгарарга, олар колдуунда ниити түрк уктуг сɵстер болуп турар.  Хоорайывыска тыва чон шаандан тура орус чон – биле бир демниг, эптиг – найыралдыг чурттап турганының салдары – биле боор,  хоорайда орус дыл кырында адаттынган садыглар аттары хɵй болуп турарын эскерип кɵрдүвүс.

Бистиң шинчилеп кылган ажылывысты  ɵзүп орар салгалдарга  дамчыдып бээри -  ономастиканың  сайзыралынга  улуг идиг болуру чугаажок. Чүге дээрге, аныяк ɵскен  чонунуң  тɵɵгүзүн, чурттап турар черин ,  долгандыр турар чүүлдерниң  аттарын утка, болгаш тывылган угунуң талазы – биле бɵлүктерин билип  ап, оон – даа  ханы сайгарып болуру магат  чок деп санаар бис.

Хоорайывыс  Тываның бир улуг хоорайы  болганда, ында садыг- саарылга  черлери аажок хɵй болуп турар. А харын – даа хүнден – хүнче  садыг – саарылга черлери немежип турары кɵскү  болгаш ɵɵрүнчүг – дүр.  Ол дээрге  -ле чоннуң  амыдырал  дээш, келир үе дээш, ажы – тɵл дээш кызып, тура – соруктуу – биле хɵделип, амыдырап чоруурунуң херечизи- дир  деп санаар бис.

Информаторларның  даңзызы:

1.Иргит Оксана Давааевна 1970 ч.

2. Кара – Сал Мария Сарыгларовна 1974 ч.  

3.Монгуш Чойган Данааевна  1965 ч.

4. Ооржак Урана Дадар – ооловна 1968 ч.

5. Ооржак Анатолий Чыртайович 1960 ч.

6.Ооржак Чамзырын Кенденович 1955 ч.

7.Ооржак Владимир Олегович 1960 ч.

8.Очур Зоя Кенденовна 1957 ч.

9. Соян Наталья  Чылбак – ооловна 1966 ч.

10. Сарыглар Надежда Допуловна 1971 ч.

11.Сарыглар  Владимир  Ɵктек – оолович 1955 ч.

12. Сады Снежана Спасиловна  1979 ч.

13.Хɵɵкүй – оол Роза Маадыр – ооловна 1963 ч.

14. Хертек  Шончалай  Намзыраевна 1978 ч.

15.Хуралбай Юля Юрьевна 1972 ч.

16.Фандющина Оксана Борисовна  1961 ч.

17.Ооржак Ольга Ивановна 1963 ч.

18.Монгуш  Галина Хереловна 1948 ч.

19.Монгуш Орлан Адар- оолович 1979 ч.

20.Иргит Ай – Суу Николаевна 1979 ч.

21.Монгуш Шолбан Матпирайович 1976 ч.

22.Хомушку Валентина Кара – ооловна 1962 ч.

23.Ондар Айдысмаа Дадар – ооловна 1972 ч.

24.Күжүгет Людмила Кызыл – ооловна 1959 ч.

25. Биче – оол Владимир Хомушкуевич 1953 ч.

26.Зубина Инна Васильевна 1952 ч.

27.Кара – Монгуш Станислав Байырович 1957 ч.

28.Громова Любовь Махайловна 1955 ч.

29. Хертек Светлана Монгушовна 1959 ч.

30. Монгуш Мария Семис – ооловна 1956 ч.

                                   Ажыглаан литератураның  даңзызы:

1.Бондалетов В.Д. Русская ономастика – Москва:Прсвещение, 1983.

2.Кейметинов В.А. По тропам тысячалетий- Якутск, 2000

3.Историческая ономастика/Отв.Ред.А.В.Суперанская – Москва: Наука,1977.

4.Номинация в ономастике – Свердловск:Изд – во Уральского ун – та,1991.

5.Молчанова О.Т. Историческая связь тюрской топононимии  Горного Алтая и Тувы // Историческая ономастика – Москва: Наука, 1977.

6.Мурзаев Э.М, География в названиях – Москва: Наука, 1979.

7.Ондар Б.К. Лексико – семантические особенности тувинских гидрономов // Вопросы тувинской филологии – Кызыл, 1983.

8. Гарипова Ф.Г. Исследования по гидронимии Татарстана – Москва, 1991.

9.Кочубаев Е. Древнетюрские черты в топонимах Казахзстана – Алма – Ата, 1972.

10.Суперанская А.В. Общая теория имени собственного – Москва : Наука, 1973

        Словарьлар:

1.Древнетюрский словарь – Ленинград: Изд – во «наука», 1969.

2.Дорлиг Ц., Дадар –оол Б.Тыва – моол словарь. – Москва Сов.Энциклопедия, 1991.

3.Татаринцев Б.И. Этимологический словарь тувинского языка. А – Б.- Новосибирск: Наука, 2000.

4. Татаринцев Б.И. Этимологический словарь тувинского языка. Д-Й.- Новосибирск: Наука, 2002.

5. Татаринцев Б.И. Этимологический словарь тувинского языка. К-Л.- Новосибирск: Наука, 2004.

6. Тувинско – Русский словарь/под ред.Э.Р.Тенишева. Москва : Сов. Энциклопедия, 1968